هویت دینی در جامعه ایرانی: مرور نظام‌مند مطالعات انجام شده (1380-1392)

مقدمه و بیان مسأله

شاید بتوان گفت، هویت دینی از مهم‏ترین عناصر ایجاد‌کنندة همگنی و همبستگی اجتماعی در سطح جوامع است که طی فرایندی با ایجاد تعلق خاطر به دین و مذهب در بین افراد جامعه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و شکل‏گیری هویت جمعی دارد و به عبارتی عملیات تشابه‏سازی و تمایزبخشی را انجام می‏دهد. ادیان از آغاز تاکنون، همواره در هویت بخشی مدنی و اجتماعی به بشر، نقش مثبت و مؤثری داشته‌اند. «اگر این مدعا پذیرفتنی باشد که ادیان در تمدن‏سازی تأثیر قابل توجه داشته‌اند، مفروض آن این است که در بین عناصر فرهنگ‏ساز بشری، دین نقش تعیین‏کننده‌ای را بر عهده دارد و به تعبیری، فرهنگ دینی می‌تواند حیات بخش، توسعه آفرین و تمدن‏ساز باشد» (منصورنژاد، 1383: 14). لذا مذهب، با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد خود، همچنان منبع مهمی برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته به شمار می‏رود. برخلاف برخی تصورات که مذهب را در نتیجة تداوم روند تجددگرایی، محو شده می‏پنداشتند، دین به عنوان منبع اولیه معنابخشی و هویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان و هندوها مطرح است. برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین‏های مذهبی فراگیر در فرایند شکل‏دهی هویت ملی، بسیار مؤثر است (حاجیانی، 1379). با این‏حال امروزه افزایش ارتباطات جهانی و جهانی شدن، موجب ایجاد تغییرات فرهنگی بسیاری در جوامع مختلف شده است. رواج ارزش‏های گوناگون، قرارگرفتن در معرض اندیشه‏ها و گرایش‏های مختلف، از جمله عوامل تهدید‌کنندة تعلق خاطر به هویت دینی به خصوص در میان جوانان است. هویت دینی را می‏توان در دو سطح فردی، مترادف با دینداری فردی و جمعی، معادل اجتماع دینی یا امت مطالعه کرد (دوران، 1383: 84). هویت دینی متضمن سطحی از هویت اجتماعی است که با «مای جمعی» یا همان اجتماعی دینی متناظر است و نشان‏دهنده احساس تعلق به دین و جامعه دینی و همچنین تعهد به دین و جامعه دینی است. هویت دینی در واقع همان آثار و عوارض ناشی از حمل دین بر فرد دیندار است به تعبیر بهتر با پذیرش دین به عنوان اصل اعتقادی و تعهد و احساس تعلق به آن در زندگی و وجوه مختلف حیات فرد مومن تغییرات و نتایج مهمی حاصل می‏شود که همان هویت دینی است (چیت‏ساز قمی، 1383: 21-43) پس هویت دینی یعنی داشتن اهتمام دینی است به نحوی که نگرش گرایش و کنش‏های فرد را متأثر سازد (شجاعی‏زند، 1384: 36).

علی‏رغم این‏که پژوهش‏هایی زیادی در متون غربی در حوزه هویت در طول بیش از یک دهه گذشته صورت گرفته، شواهد حاکی از آنست که به طور گسترده از نقش مذهب در شکل‏دهی به هویت افراد و گروه‏ها غفلت شده است. با این حال، تعداد رو به رشدی از مطالعات، شروع به توجه به نقش دین به عنوان یک عامل مهم کرده‏اند (آرویک و نیزبت، 2010 و کینگ و بویاتزیس، 2004؛ پیک، 2005). در کشور ما نیز در ادبیات هویت، تاکنون پژوهش‏های میدانی متعددی در سطح آکادمیک و نهادهای پژوهشی داخل کشور انجام شده است و با رویکردها و مفاهیم مختلف به این موضوع توجه کرده‏اند و هر کدام از این تحقیقات روایتی از وضعیت هویتی دینی و دینداری در جامعه ایرانی ارایه داده‏اند که ناظر بر جنبه‏های مختلف هویت دینی و همچنین ارتباط متغیرهای مختلف با هویت دینی و نهایتاً پیامدهای هویت دینی می‏باشد. گستردگی و پراکندگی تحقیقات در این حوزه و از سوی دیگر ارائه تحلیل‏های گاهاً غیر علمی و سطحی از سوی دیگر موجب شده که چشم انداز و تصویر یکپارچه‏ای از وضعیت هویت دینی در جامعه وجود نداشته باشد. بدین منظور انجام مرور نظام‏مند بر تحقیقات صورت گرفته و ارزیابی روش‏شناسی و یافته‏های این پژوهش‏ها می‏تواند سهم شایانی در ترسیم تصویری جامع در این خصوص داشته باشد. از سوی دیگر این بررسی با مشخص نمودن جغرافیایی تحقیقات مرتبط می‏تواند نقاط ضعف و قوت این پژوهش‏ها را احصاء نموده و از این مسیر راه را برای پژوهش‏های بعدی هموار نماید. با این توضیحات این مقاله بر آن است تا ضمن مرور نظام‏مند پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی و سنجش آن در جامعه بر اساس تحقیقات و پیمایش‏های ملی و رساله‏های دانشگاهی مرتبط با هویت دینی، پژوهش‏های مرتبط با هویت دینی، مطالعات صورت گرفته در باب هویت مذهبی، سیمای کلی هویت دینی را در جامعه ایرانی را بررسی کرده، چالش‏ها و روایت‏های گوناگون سنجش و بررسی آن را مورد ارزیابی انتقادی قرار داده و میزان استحکام سازه‏های آن را در جامعه ایرانی تحلیل نماید. بررسی جهت‏گیری‏های پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی، شناسایی ابعاد سنجش هویت دینی در مطالعات صورت گرفته، ارزیابی از وضعیت دینداری و هویت دینی در جامعه ایرانی از جمله اهداف مقاله حاضر می‏باشد.

مبانی نظری

الف- تعریف هویت و رویکردهای نظری

هویت ذاتاً مفهومی پروبلماتیک است و به‏جای این‏که یک شرح و توضیح یا پاسخ باشد، در درجه اول یک پرسش است. «من کیستم؟» پرسشی که همواره روشن و واضح نبوده است. هویت هرگز به یک مسأله تبدیل نمی‏شود بلکه همواره یک مسأله بوده و به‏عنوان یک مسأله شروع شده و شکل می‏گیرد (بنویست، 2004: 9). اما پروبلماتیک هویت اگرچه همواره از مسائل اصلی علوم اجتماعی بوده، تنوع و تکثری که دوران جدید بواسطه تغییر بسترهای زمانی و مکانی به ارمغان آورده ماهیت مسأله‏مند آن پررنگ‏تر کرده است. امروزه هویت دیگر به‏جای داشتن یک مفهوم «همه یا هیچ» سازه‏ای متکثر و متنوع است. این تنوع هویتی بیش از هر چیز ناشی از استفاده از منابع هویتی متعدد و متنوع است

هویت واژه است که به دلیل ماهیت میان رشته‏ای، کاربردهای گسترده‏ای یافته و تعریف مفهومی آن به شدت متأثر از مکاتب و رویکردهای نظری مربوطه می‏باشد. در ذیل رویکرد مدرن، بیشتر روان‏شناسان و نظریه‏پردازان شخصیت، هویت را امری فردی و شخصی تلقی کرده و بر این باورند که هویت به خصیصه‏های شخصیتی و احساسی فرد مربوط می‏شود و فرایندهای روانی، نقشی ضروری در ساخت و پرداخت هویت ایفا می‏کنند. با این حال ایده‏ها و برداشت‏های کاملاً دینامیک در چارچوب نظریه‏های اجتماعی فرهنگی نشان می‏دهد که هویت به شکل درونی برساخته شده و به شکل بیرونی در بسترهای مختلف اجتماعی و فرهنگی از نو ساخته شده و از محیطی به محیط دیگر متفاوت است. به عبارت دیگر هویت، ساخته و پرداختۀ ظرف زمان، مکان، فضا و موقعیت اجتماعی فرد است. در برداشت اجتماعی فرهنگی از هویت (کارن یوسکین و کاردلیس، 2005). ادعا می‏شود که هویت به واسطه دیالکتیک میان فرد و جامعه شکل می‏گیرد. هویت اجتماعی تجلی یافته در شخصیت، جدا از دنیای اجتماعی افراد دیگر بی‏معناست. فرد بی‏همتا و متغیر است ولی شخصیت به صورت اجتماعی و به واسطه مراحل مختلف اجتماعی شدن و اندرکنش اجتماعی ساخته می‏شود. نهایتاً، در رویکرد پسامدرن نیز باور به شکل‏گیری و تعریف هویت به دور از دخالت هرگونه عامل از قبل موجود طبیعی، روانی و یا اجتماعی وجود دارد. این رویکرد که با نظریه گفتمانی شناخته می‏شود، عمدتاً متأثر از ادبیات، زبان‏شناسی و معناشناسی است (گل‏محمدی، 1386).

به طور کلی برخلاف رویکردهای اولیه به هویت که آن را ثابت و تغییرناپذیر در نظر می‏گرفتند، هویت‏های امروزی به شکل فرایند متحولی از «صیرورت و شدن» در نظر گرفته می‏شود تا صرفاً «بودن». هویت فردی در طول زمان می‏تواند در ارتباط با تجربیات شخصی و تغییرات اجتماعی گسترده تغییر کند. نظریه هویت می‏کوشد تا تلقی‏های فردی از خود و ساختار اجتماعی گسترده را که فرد در آن می‏اندیشد و عمل می‏کند را به‏هم پیوند زند. از این رو این رهیافت‏ها در خصوص هویت از منظر تأکیدشان بر ساختار اجتماعی از یک طرف و فرایندها و تعاملاتی که از طریق آن هویت‏ها شکل می‏گیرند از طرف دیگر متغیراند. رویکرد ساختاری بر مفهوم هویت‏های نقشی در تحلیل خودپنداره‏های فردی، رفتارها و روابط اجتماعی با دیگران تأکید دارد رهیافت دوم فرایندهای جاری ساخت هویت، انتخاب و مذاکره را بررسی می‏کند. ساخت هویت متضمن خودبازنمایی و مدیریت احساسات زبانی و بصری است (پیک، 2005).

از نظر مید[1]«خود» زمانی به طور کامل توسعه می‏یابد که فرد نگرش‏ها و ارزش‏های اجتماع را بپذیرد. اما مهم‏ترین نقش نظری وی طرح نظریه کنش متقابل نمادین می‏باشد که در آن وی فرایند شکل‏گیری هویت را تشریح می‏کند (هنگل، 2005) از دیدگاه مید هر فرد، هویت یا «خویشتن» خود را از طریق سازماندهی نگرش‏های فردی دیگران در قالب نگرش‏های سازمان یافته اجتماعی و یا گروهی شکل می‏دهد به بیانی دیگر، تصویری که فرد از خود می‏سازد و احساسی که نسبت به خود پیدا می‏کند، بازتاب نگرشی است که دیگران از او دارند (گل‏محمدی، 1386: 223). تاجفل[2] در نظریه "هویت اجتماعی" خاطر نشان می‏کند که افراد بازاندیشانه[3] عمل می‏کنند و می‏توانند خود را به مثابه ابژه ببینند و خود را به شیوه‏های مختلفی در ارتباط با مقوله‏های[4] اجتماعی، حوزه‏ها یا گروه‏ها، دسته‏بندی، طبقه‏بندی و نام‏گذاری کنند. این فرایند که شناسایی اجتماعی یا طبقه‏بندی خود[5] نام دارد به شکل‏گیری هویت اجتماعی افراد منجر می‏شود که مبتنی بر آگاهی فرد از تعلق به گروه یا مقوله اجتماعی خاصی است. در این فرایند، بر عضویت فرد در گروه اجتماعی خاص و شباهت‏های بین خود و سایر اعضای درون گروه تأکید می‏شود (کارن یوسکین و کاردلیس، 2005). به طور خلاصه تاجفل ضمن قائل شدن سه جنبه شناختی، ارزشی و احساسی برای عضویت گروهی، هویت اجتماعی را آن بخش از برداشت یک فرد از خود می‏داند که از آگاهی او نسبت به عضویت در گروه‏های اجتماعی سرچشمه می‏گیرد، همراه با اهمیت ارزشی و احساسی منضم به آن عضویت (گل‏محمدی، 1386: 223). جنکیز[6] بر این اساس به تعریف ساخت هویت (فردی و جمعی) به مثابه فرایند مستمر و بازتابی می‏پردازد، ترکیبی از تعریف (درونی) خویشتن و تعاریف (بیرونی) از خود که دیگران ارائه می‏دهند یا به عبارتی دیالکتیک شناسایی درونی-بیرونی (هنگل، 2005) دیالکتیک درونی- برونی به این معناست که در شکل‏گیری هویت علاوه بر شناخت افراد از خود، میزان پذیرش این شناخت از سوی دیگران نیز به اندازه خود این شناخت ضروری است و رابطه دو سویه میان هویت و اجتماع را مشخص می‏کند. به طوری‏که هویت از الزامات تعامل اجتماعی و شرط ضروری برای حیات و تعامل اجتماعی است و جدای از سپهر اجتماعی دیگران، اصولاً معنا ندارد. بنابراین هویت چه جمعی و چه فردی، اجتماعی است (جنکینز، 1381: 35-46).

نقد مهم بر رویکردهای اجتماع‏گرایی[7] و تعامل‏گرایی نمادین، غفلت از کارکرد تضاد و قدرت در ایجاد و حفظ شرایط ساخت هویت است. این ایده در کار کاستلز اهمیت ویژه دارد. کاستلز[8] (1385: ج2: 22) هویت را یک برساختة اجتماعی و منبع معنا برای کنشگران می‏داند که به‏دست آنها از رهگذر فرایند فردیت بخشیدن ساخته می‏شود. بنابر نظر وی هویت‏ها به شکل کنش‏ها در حال بروز هستند، بنابراین جامعة شبکه‏ای[9] جنبش‏ها را به ایستادگی و حتی پیکربندی طرح‏‏های هویتی برمی‏انگیزد (وبستر،1390: 213). کاستلز مدعی است برساخت اجتماعی هویت همواره در بستری از روابط قدرت صورت می‏گیرد و نهادهای مسلط، هویت مشروع را بسط می‏دهند و از آن طریق سلطه خود را گسترش داده و عقلانی می‏سازند (هنکل، 2005). او بین سه صورت و منشأ برساختن هویت یعنی هویت مشروعیت‌بخش[10]، هویت مقاومت[11] و هویت برنامه‏دار[12]تمایز قائل می‏شود. تحول هویت‏ها نشان می‏دهد که هیچ هویتی نمی‏تواند یک جوهر به‏شمار آید و هیچ هویتی به‏خودی خود خارج از متن تاریخی خود، ارزش مترقی یا ارتجاعی ندارد (کاستلز، 1385: ج2: 26-27).

در اواخر قرن بیستم سؤالات مهمی درباره ماهیت هویت مطرح شد. برخی همچون گیدنز ادعا کردند که شرایط هویت‏های باثبات با چندپارگی[13] و از جاکنده شدن[14] نهادهای اجتماعی از بین رفته است. گیدنز معتقد است در نظم پسا سنتی، هویت شخصی پروژه‏ای بازاندیشانه می‏شود، پروژه‏ای که پیوسته روی آن کار می‏کنیم (گیدنز، 1378: 111). گیدنز با توجه به ساز و کارهای نوین شکل‏گیری هویت، در تحلیل هویت، بر شکاف میان فرد و جامعه، کنش و ساختار پل زده و فرآیندهای هویت‏یابی و هویت‏سازی در دوران مدرن را با در نظر گرفتن تأثیرات دو سویه افراد و ساختارهای اجتماعی تبیین می‏کند. از نظر وی هویت شخصی یا خود شناسایی چیزی جز آگاهی و تأمل بر خویشتن نیست که در دوران معاصر به علت تکثر زمینه‏ها، عمل و مراجع، انتخاب سبک زندگی بیش از پیش در خدمت ساخت هویت شخصی قرار گرفته است. از این منظر رویکرد گیدنز تفاوت چندانی با رویکرد پست مدرنیست‏ها به هویت ندارند. در این رویکرد شاهد تغییر از ایده‏های قطعیت به ایده‏های سیالیت، تغییر هویت و هویت‏های چندگانه هستیم. پست مدرنیست‏ها و پساساختارگرایان نیز با حمله به مفاهیم سوژه، هویت و خود بر این باورند که هویت سوبژکتیو یا ذهنی افسانه یا اسطوره‏ای بیش نیست، برساخته زبان و جامعه است، توهمی نتیجه چندین عامل مبتنی بر این که هر شخص حقیقاً یک سوژه واقعی و اساسی است که دارای یک هویت ثابت است (نوذری، 1382).

ب- هویت دینی

همان گونه که در بیان مسأله نیز اشاره شد پژوهش‏های صورت گرفته در عرصه هویت، به طور گسترده از نقش مذهب در شکل‏دهی به هویت افراد و گروه‏ها غفلت ورزیده‏اند. این در حالی است که با تأمل در رابطه دین و هویت درمی‏یابیم که میان این دو نسبت وثیقی برقرار است. مذهب اساساً منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی را برای هویت به‏دست می‏دهد (فورو و دیگران، 2004). مذهب از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندة هویت مشخص برای معتقدان خود و تمایز میان آنها بوده که اعتقادی به آن نداشته‏اند. یعنی هویت انسان‏ها با مذهب و دین آنها شناخته می‏شد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویت فرهنگی انسان‏های مختلف را به نمایش می‏گذاشت. به این ترتیب دین و مذهب کارکردهای اجتماعی مختلفی از قبیل اجتماعی کردن اعضای جامعه، کاهش کشمکش، تحکیم ارزش‏های مشترک، یکپارچه‏سازی جامعه و حفظ ثبات اجتماعی، تنظیم منابع و تقویت نظارت اجتماعی را برعهده داشته‏اند (اشرفی، 1377: 9). ادیان جهان به نیازهای مختلف فرد، نظیر حس ثبات در عرصه‏های اجتماعی، جغرافیایی، هستی‏شناختی، زمانی و متافیزیکی پاسخ می‏دهند. نظام معانی مذهبی طیف وسیعی از صورت‏های ممکن روابط فرد با خود، دیگران، جهان انسانی، هستی، خدا یا هر آنچه انسان آن را واقعیت یا حقیقت می‏نامد را تبیین می‏کند. هیچ منبع فرهنگی معنابخش دیگری به لحاظ تاریخی نتوانسته است با دین در پاسخ به این نیاز انسانی یعنی هویت‏سازی رقابت کند. در نتیجه دین عمدتاً در مرکز هویت (سئول، 1999) فردی و گروهی قرار دارد. ادیان احساس پیش‏بینی‏پذیری نسبت به هستی و حس تداومی را که فرد نیاز دارد تا به تعادل و ثبات روانی برسد، در اختیار فرد قرار می‏دهند. علاوه بر این اجتماعات مذهبی و نظام‏های معانی، منابعی برای حس علاقه (تعلق به دیگری) و تأیید (به عنوان پایه‏ای برای عزت نفس) فرد هستند و فعلیت بخشی و حتی تعالی بخشی خود را تشویق می‏کنند. در حالی که عضویت در اغلب گروه‏ها به رشد خود اجتماعی فرد کمک می‏کند، به طور کلی گروه‏های دینی به ارضای هر دو نیاز هویتی فرد یعنی تحقق خود فردی و اجتماعی یاری می‏رسانند. دین علاوه بر این‏که از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می‏آید، موجب دلگرمی، سرزندگی، نشاط و اشتیاق عمومی است (حاجیانی، 1379). گرچه مذهب در پاره‏ایی از بخش‏های جهان، اهمیت خود را به منزله عامل مهم همبستگی دست داده اما از آنجا که به تنهایی در ایجاد فرهنگ، آداب و رسوم و سنن بسیاری از کشورها تأثیر شگرف دارد، هنوز عامل مهم ملیت محسوب می‏شود (عالم، 1377 :155)

هویت مذهبی نوع خاصی از شکل‏گیری هویت است. مخصوصاً هویت مذهبی حس عضویت گروهی به مذهب و اهمیت این عضویت گروهی در ارتباط با خودپنداره است. هویت مذهبی ضروتاً معادل با مذهبی بودن[15] یا دینداری[16] نیست. اگرچه این سه واژه وجوه اشتراک دارند، اما مذهبی بودن و دینداری اشاره به ارزش و اهمیت عضویت گروه مذهبی و همین‏طور مشارکت در رخدادهای مذهبی دارد اما هویت مذهبی به طور خاص دلالت بر عضویت گروه مذهبی فارغ از فعالیت یا مشارکت مذهبی دارد (آرویک و نیزبت، 2010) همچنین اگرچه مذهب، نهاد مبتنی بر ایمان و دینداری میزان عمل به آیین‏های آن نهاد مذهبی است اما «هویت مذهبی»[17] به این راجع است که افراد خود را چگونه به منزله یک فرد مذهبی می‏فهمند، فردی که ارزش‏ها و باورهای مذهبی و معنوی درون اجتماع ایمانی را می‏پذیرد. هویت مذهبی یک هویت جمعی است که شامل عضویت در گروه‏های مذهبی، پذیرش نظام‏های اعتقادی آن، تأیید اهمیت ارزش‏های مذهبی، تعهد به گروه‏های مذهبی و کردارهای مرتبط با مذهب است. این تعریف از هویت مذهبی آن را از هویت معنوی[18] که بخشی از هویت شخصی است متمایز می‏کند (سئول، 2010). همچون سایر گونه‏های شکل‏گیری هویت[19]، مثل هویت قومی و فرهنگی، زمینه مذهبی می‏تواند چشم‏اندازی برای فهم جهان، فرصت‏های معاشرت با طیفی گسترده‏ای از افراد از نسل‏های مختلف و مجموعه‏ای از اصول اساسی برای زندگی فراهم آورد. این بنیان‏ها می‏تواند به هویت فرد شکل دهد (کینگ و بویاتزیس، 2004).

در حوزه روان‏شناسی رشد، اریکسون[20] اولین کسی بود که هویت مذهبی را به عنوان هویت من[21] مطرح کرد. هویت من تعریف فرد از خود می‏باشد و شامل مهم‏ترین مسائلی است که اساساً کیستی ما را مشخص می‏کند. اریکسون (به نقل از کینگ، 2003) به پتانسیل مذهب در رشد هویت پی برد. وی خاطر کرد که مذهب جنبه مهمی از ماتریس اجتماعی تاریخی است که هویت در آن شکل می‏گیرد. وی خاطر نشان می‏کند که مذهب، قدیمی‏ترین و دیرپاترین نهادی است که پایبندی، تعهد و وفاداری به ایدئولوژی را تشویق می‏کند و بر اساس آن، بحران شکل‏گیری هویت به طور موفقیت‏آمیزی حل می‏شود. از نظر وی، مذهب نه تنها جهان‏بینی متعالی و فرارونده‏ای را به‏دست می‏دهد که پایه‏های باورها و هنجارهای رفتاری را در اصول ایدئولوژیکی پی‏ریزی می‏کند، بلکه سنت مذهبی در اجتماع مومنان به این هنجارهای ایدئولوژیکی تجسم می‏بخشد. باورهای مذهبی، ارزش‏ها و اخلاقیات مذهبی جوانان را قادر می‏سازد جهان و جایگاه‏شان را در آن درک کنند. این ایدئولوژی‏ها به رخدادها و تجربیات معنا و مفهوم می‏دهد.

جیمز مارسیا[22] (1966) اندیشه‏های اریکسون در خصوص شکل‏گیری هویت من را بر اساس دو مؤلفه بازیابی و تعهد بسط داد. بازیابی[23] اشاره به دوره کشمکش یا تردید فعالانه در خصوص جنبه‏هایی از هویت است در حالی‏که تعهد[24] شامل گزینش مشخص درباره اهداف، ارزش‏ها و باورهاست. این دو جنبه به چهار وضعیت هویتی منجر می‏شود: هویت‏یابی سردرگم[25]، هویت‏یابی زودرس[26] ، هویت دیررس[27] و هویت موفق[28]. مطالعاتی که از دسته‏بندی هویت شخصی مارسیا استفاده کردند مؤلفه‏های بازیابی و تعهد را به صورت واکاوی و بازیابی معانی فردی مذهبی و تعهد به کردارها و رفتارهای مذهبی بررسی کرده‏اند. با این حال ابتناء هویت مذهبی به هویت شخصی در شامل شدن مؤلفه‏های اصلی مذهب به عنوان سازه اجتماعی موفقیت‏آمیز نبود. اساساً در نظریه روان‏شناسی رشد اریکسون وی از اهمیت نقش‏های اجتماعی و گروه‏ها در رشد هویت خود در طی نوجوانی بحث می‏کند. وی هویت را به شکل ارتباط فرد با ارزش‏ها و نگرش به زندگی بر اساس سابقه بی‏همتای نقش‏های اجتماعی یا گروه‏های اجتماعی تعریف می‏کند. با این حال نقش گروه‏ها و بسترها اجتماعی در پژوهش‏هایی که از رویکرد مارسیا استفاده کردند به طور خاص مورد بررسی قرار نگرفت (سئول، 2010).

گرینفلد و مارک[29] (2007 به نقل از سئول، 2010) با نظریه هویت اجتماعی به موضوع هویت مذهبی پرداختند. آنها مدعی شدند که عضویت در گروه اجتماعی می‏تواند به خودپنداره و هویت فرد شکل دهد. آنها هویت اجتماعی مذهبی را تجربه روان‏شناختی فردی از گروه اجتماعی مذهبی تعریف می‏کنند. از نظر آنها تعاملات مکرر با گروه‏های مذهبی از طریق مشارکت مذهبی رسمی، هویت اجتماعی مذهبی فرد را ارتقا می‏دهد و به نوبه خود شکل‏گیری هویت، نقش مثبتی در سلامت روانی افراد دارد. گرینفلد و دیگران (2007) تلاش کردند که تلقی و فهم از هویت مذهبی را با افزودن مؤلفه نظری (برای مثال نظریه هویت اجتماعی) که به ماهیت اجتماعی مذهب و پیچیدگی‏های هویت مذهبی ناظر است، ارتقا دهند.

اخیرا آشمور[30] و همکارانش (2004 به نقل از سئول، 2010) چارچوب هویت جمعی[31] را به منزله راهی برای فهم هویت مذهبی در برابر سایر نظریه‏های رقیب (مثل نظریه هویت اجتماعی و خود گروه‏بندی[32]) ارائه دادند. آنها به دو دلیل چارچوب خود را هویت جمعی نامیدند. اول اینکه به لحاظ نظری همه جنبه‏های خود، متأثر از جامعه است. افراد تلقی‏شان از خودشان را در بستر مناسبات اجتماعی بین افراد به‏دست می‏آورند. همه هویت‏ها همچون هویت فردی، ذاتاً اجتماعی هستند. دلیل دوم ترجیح هویت جمعی، اجتناب از اغتشاش معنایی^[33] آن با هویت اجتماعی بود. از نظر آشمور و همکارانش، هویت‏های فردی و جمعی شامل مؤلفه‏های شناختی، احساسی و رفتاری است. اما هویت‏های فردی و جمعی به واسطه کارکردشان برای افراد از هم متمایز می‏شوند. بر این اساس تمپلتون و دیگران[34] (2006) هویت مذهبی را به منزله هویت جمعی و هویت معنوی را به منزله هویت فردی مطرح می‏کنند. هویت معنوی، هویت شخصی است زیرا متضمن ویژگی‏های معنوی خاص فرد است تا ویژگی‏ها مشترک با یک گروه و دیگر آنکه هویت معنوی ارتباط مستقیمی با احساس تعلق به گروه مذهبی ندارد. هویت مذهبی، هویت جمعی است زیرا افراد برخوردار از هویت مذهبی بر این باورند که آنها عضوی از یک گروه مذهبی هستند و هویت‏شان می‏تواند بر اساس پذیرش نظام‏های اعتقادی، پذیرش اهمیت ارزش‏های مذهبی، تعهد به گروه مذهبی و کردارهای مرتبط با مذهب تغییر کند. احساس هدف و معنا در زندگی مهم‏ترین فرآورده و محصول هویت مذهبی است. در طی فرایند جامعه‏پذیری مذهبی افراد از دکتری‏ها و منابع جامعه برای رشد هویت‏شان و آسایش روانی‏شان استفاده می‏کنند (سئول، 2010).

روش‏شناسی

هدف از پژوهش حاضر، مرور و بررسی یافته‏های برخی از پژوهش‏های مهم در حوزه هویت دینی است. برای نیل به این مهم از یکی از شناخته شده‏ترین روش‏ها برای مرور تحقیقات گذشته، یعنی مرور نظام‏مند[35] استفاده شده است که نوعی مطالعه و تحلیل ثانویه مطالعات پیشین است. مرور نظام‏مند در پی استقرار و ترکیب پژوهش‏ها و شواهدی است که بر پرسش خاصی متمرکز است. این کار با توسل به رویه‏ها و فرایندهای سازمان یافته، شفاف، رسمی، واضح و بازیافت‏پذیر صورت می‏گیرد. مرور نظام‏مند صرفاً به بازنگری در پیشینه پژوهش محدود نیست و این مرور و بازنگری برای سطوح، حوزه‏ها و اهداف متفاوتی قابل استفاده است (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 63). اهداف اصلی مرور نظام‏مند عبارتند از: اثبات نوعی قرابت و انس با بدنه دانش مورد نظر و تصدیق و تثبیت مقبولیت آن؛ نشان دادن مسیر پژوهش‏های پیشین و کیفیت ارتباط طرح‏های پژوهشی فعلی با آنها؛ تلفیق و تلخیص آنچه در یک حوزه مطالعاتی شناخته شده است؛ یادگیری و آموختن از دیگران و برانگیختن اندیشه‏‏های جدید (همان: 59). مراحل کار به شکل اقدام هماهنگ برای شناسایی نظام‏مند همه پژوهش‏ها، مقالات، پروژه‏های تحقیقاتی، کتاب‏های در دسترس، ارزیابی این پژوهش‏ها و سنتز داده‏های و یافته‏های آنها می‏باشد. کاربست روش‏هایی چون مرور نظام‏مند موجب می‏شود که فرایند انباشت تجارب که از مقدمات و مقومات تولید علم می‏باشد با دقت و به نحوی نظام‏مند صورت گیرد و بدین طریق مسیر آتی تحقیقات مرتبط روشن شود. باید توجه داشت اگرچه این پژوهش‏ها دیدی کلی نسبت به آنچه تا کنون انجام گرفته به‏دست می‏دهد اما محدودیت‏هایی نیز دارد از جمله این که همواره بر اساس یافته‏های تحقیقات پیشین نمی‏توان به تبیینی قابل تعمیم دست زد بلکه عموماً می‏توان زمینه قضاوت برای یافته‏های پژوهش‏های پیشین را فراهم کرد. در واقع موضوع پژوهش در این دست پژوهش‏ها، پژوهش‏های دیگر هستند و یافته‏ها و تبیین‏های آنها از این منظر مورد توجه قرار می‏گیرد (کلانتری و همکاران، 1390: 111-131).

جامعه آماری این مطالعه شامل پژوهش‏هایی است که دربازه زمانی 1380 تا 1392 از جوانب و ابعاد مختلف به موضوع «هویت دینی» پرداخته‏اند. در جریان مطالعه و در مرحله نخست کلید واژه‏های «هویت دینی»، «هویت اسلامی»، «هویت ایرانی» و «هویت مذهبی» در مرکز پایگاه اطلاعات علمی[36]، بانک اطلاعات نشریات و مجلات ایرانی[37]، پایگاه مجلات تخصصی نور و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران[38] جستجو و برای تکمیل فرایند جستجو، از کتابخانه‏ها و مراکز پژوهشی استفاده شد. در مرحله بعد پس از بررسی اسناد گردآوری شده و تعیین ارتباط با موضوع و اهداف پژوهش، در مجموع 47 سند (طبق جدول 1) انتخاب گردید. اسناد بر اساس 5 مقوله اصلی: 1- مشخصات عمومی، 2- اهداف و پرسش‏های تحقیق، 3- روش‏شناسی تحقیق، 4- متغیرهای مورد بررسی و 5- یافته‏ها و نتایج تلخیص و مورد بازبینی قرار گرفتند.

جدول 1- خلاصه طرح‏ها و پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی

یافته‏های پژوهش

یافته‏های توصیفی

مطالعات صورت گرفته بین بازه زمانی 1380 تا 1392 قرار دارند. طبقه‏بندی پژوهش‏ها در سه دوره زمانی نشان می‏دهد که بیشترین تعداد مطالعات در حوزه هویت دینی، مربوط به بازه زمانی 1386 تا 1390 است به طوری که 39.5 درصد مطالعات صورت گرفته به این بازه زمانی تعلق دارد. بازه زمانی 1392-1391 با 33.3 درصد در رتبه بعدی قرار دارد و در آخر بازه زمانی 1380 تا 1385 جای می‏گیرد. به لحاظ قالب پژوهشی، بیشترین درصد فراوانی (50.1 درصد) به مقالات پژوهشی تعلق دارد و در مراتب بعدی طرح‏های پژوهشی (31.2 درصد) و پایان‏نامه‏های دانشگاهی (18.7 درصد)  قرار دارند. لازم به ذکر است که در فرایند جستجو، مقالاتی که از پایان‏نامه‏ها استخراج شده بودند، انتخاب شده و ملاک تحلیل قرار گرفته‏اند و از بررسی پایان‏نامه‏ها اجتناب شده است. جامعه آماری پژوهش‏های مورد بررسی، در چهار دسته ملی، جوامع شهری، اجتماع و اسناد و مدارک تقسیم‏بندی شده‏اند. برحسب محاسبات جامعه آماری 43.7 درصد از مطالعات صورت گرفته، در مقیاس اجتماعات کوچک بوده‏اند و بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است. مقیاس‏های دیگر به ترتیب در جدول مشخص شده است. نهایتاً روش تحقیق پیمایشی و تکنیک پرسشنامه در جمع‏آوری و تحلیل داده‏ها بیشترین فراوانی (89.5 درصد) را در مطالعات مورد بررسی، به خود اختصاص داده است. همچنین 10.5 درصد از روش تحلیل محتوا در مطالعه هویت دینی استفاده نموده‏اند.

جدول2- یافته‏های توصیفی

متغیرهای مورد بررسی

بر اساس موضوعات و مسأله‏ای که مطالعات به آنها پرداخته‏اند همچنان که جدول 3 نشان می‏دهد می‏توان پنج گروه از پژوهش‏ها را شناسایی نمود. بر اساس این یافته‏ها می‏توان ادعا نمود که بیشترین درصد (38.2 درصد) پژوهش‏های صورت گرفته در این حوزه، هویت دینی را به عنوان متغیر وابسته وارد تحلیل‏های خود کرده و تأثیر متغیرهای دیگر را بر روی آن بررسی کرده‏اند. این در حالی است که کمتر از 15 درصد از پژوهش‏ها، هویت دینی را به عنوان متغیر مستقل بررسی کرده‏اند. همچنین 29.7 درصد از مطالعات هویت دینی، مطالعه توصیفی بوده و صرفاً نیمرخ دینداری و ابعاد آن را بررسی کرده‏اند و بررسی عوامل یا پیامدهای دینداری و انواع و ابعاد آن مورد توجه نبوده است. در حدود 10.6 درصد از پژوهش‏ها نیز ضمن ارائه توصیفی از وضعیت هویت دینی تلاش کرده‏اند ارتباط آن را با سایر ابعاد هویت مثل هویت ملی، هویت قومی و ... مورد بررسی قرار دهند. نهایتاً 6.3 از پژوهش‏های صورت گرفته به صورت تحلیل محتوای اسناد مختلف از جمله کتب درسی دوره راهنمایی و دبیرستان بوده است.

جدول 3- نقش هویت دینی در پژوهش‏های مورد بررسی

بررسی تفضیلی پژوهش‏ها صورت گرفته در خصوص متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر هویت دینی یا بررسی هویت دینی به عنوان متغیر وابسته نشان می‏دهد که از میان متغیرهای مستقل، رسانه‏های نوین (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه) بیشترین سهم را داشته‏اند (کوهی و همکاران، 1391؛ قاسمی و همکاران، 1391؛ ایزدی و قاسمی، 1390؛ عباسی قادی، 1386؛ الماسی و همکاران، 1391؛ حسین‏زاده، 1391؛ باهنر و جعفری، 1391). و بررسی تأثیر جهانی شدن بر هویت دینی در مرتبه بعدی قرار دارد (سفیری و نعمت‏اللهی، 1391؛ لطف آبادی، 1383؛ نوروزی، 1389). گرایش به گروه‏های مرجع (پاشا و همکاران، 1391)، سلامت روان (علیجانی، 1385) برنامه های تلویزیون (بختیاری و فرخی، 1391) خانواده (سفیری و غفوری، 1388) سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه‏های نمادین (تقی‏زاده، مریم، 1388؛ گنجی و همکاران، 1389) نیز از جمله متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر هویت دینی در این پژوهش‏ها بودند که فراوانی زیادی نداشتند.

همان‏طور که در جدول 3 نیز آمده حدود 10 درصد از پژوهش‏ها هویت دینی را به عنوان متغیر مستقل در پژوهش خود به‏کار برده‏اند. در این پژوهش‏ها، متغیرهای تأثیرگذاری چون سلامت روان و خوش‏بینی (حمید و همکاران، 1392)؛ هویت اجتماعی (نیازی، 1386) هویت ملی (سلگی، 1389)؛ شادمانی (داستانی، 1388) و مشارکت سیاسی و اجتماعی (حبیب‏زاده، 1382) بر روی هویت دینی بررسی شده است.

تحلیل مطالعات صورت گرفته در حوزه هویت دینی

حوزه‏های مطالعاتی در هویت دینی

با بررسی مطالعات صورت گرفته می‏توان حوزه و قلمرو موضوعی پژوهش‏ها را در چند مورد خلاصه کرد:

1-              بررسی ارزش‏ها، نگرش‏ها و جهان‏بینی افراد نسبت به هویت دینی.

2-              مطالعه و سنجش هویت دینی؛ این نکته قابل ذکر است که در برخی از مطالعات انجام شده، هویت دینی نه به صورت تام، بلکه ابعادی از آن مورد سنجش و بررسی قرار گرفته است.

3-              بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر هویت دینی (عوامل اجتماعی و فرهنگی)

4-              بررسی رابطه بین هویت دینی و متغیرهای دیگر (سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی، رسانه‏های دیجیتال، جهانی‏شدن، سلامت روان، هویت‏های دیگر و ...).

نحوه سنجش هویت دینی

در اغلب تحقیقات مورد بررسی هویت دینی با سه مفهوم کلان یعنی دینداری، فرهنگ دینی و تعلق و تعهد دینی به شرح ذیل مورد سنجش قرار گرفته است:

الف- دینداری

دینداری مؤلفه‏ای است که تقریباً در تمامی مطالعات مورد سنجش قرار گرفته است. دینداری، خود دارای ابعاد، مؤلفه‏ها و شاخص‏های جداگانه‏ای به شرح زیر است:

جدول 4- ابعاد و شاخص‏های دینداری