تأثیر احساس نابرابری جنسیتی بر سرمایه اجتماعی زنان تحصیلکرده شهر اصفهان

مقدمه

مطالعه مسائل زنان، یکی از دغدغه‏های جامعه‏شناسان و پژوهشگران حوزه مطالعات زنان و دیگر اندیشه‏ورزان علوم اجتماعی و علوم انسانی است. مسائل زنان؛ کاستی‏ها و بایسته‏های مربوط با آنها از دیرباز جزو مسائل مهم جوامع گوناگون است؛ مسائلی که با صنعتی و مدرنیته شدن جوامع، فرصتی برای زنان جهت بالا بردن تحصیلات و ورود به بازار کار و مشارکت در عرصه‏های اجتماعی را به همراه داشته است. نادیده گرفتن مسائل و مشکلات زنان، موجب اتلاف انرژی و توانایی بخش عظیمی از جامعه می‏شود. یکی از مسائلی که زنان در جامعه با آن روبه‌رو هستند و بر موقعیت‏های اجتماعی آنان تأثیرگذار است، احساس نابرابری جنسیتی است. نابرابری یکی از کهن‌ترین پدیده‏هایی است که جامعه بشری همواره با آن روبه‌رو بوده است. تفاوت بین اعضای یک جامعه، دامنه بسیار گسترده‌ای دارد که با ویژگی‏های طبیعی آغاز می‏شود و با ویژگی‏های اقتصادی اجتماعی پایان می‏یابد. جنسیت از ویژگی‏های فرهنگی- اجتماعی جنسی، پایه توزیع نابرابر امکانات، موقعیت‏ها، فرصت‏ها و پاداش‏ها بین زن و مرد در جامعه است. به طور کلی، احساس نابرابری جنسیتی احساسی است که از نابرابر بودن زن و مرد در داشتن امکانات و فرصت‏های موجود حکایت می‌کند. اساس این صبغه فکری، جایگاه زنان را در جامعه به عنوان موجوداتی فرودست نشان می‏دهد. یکی از عواملی که موجب می‏شود زنان به طور توانمند در عرصه‏های مختلف اجتماع گام بردارند، سرمایه اجتماعی آنهاست. داشتن سرمایه یک فرصت به شمار می‏آید و سرمایه اجتماعی به عنوان منفعتی تلقی می‏گردد که فرد یا گروهی از افراد از آن برخوردارند. سرمایه‏ای که پاتنام شیوه تعامل بین افراد، وجود هنجارهای مناسب همیاری و همکاری می‌داند و در اعتماد متقابل، ارزش‌های مشترک، وجود بسترهای لازم در محیط سیاسی- اجتماعی و شبکه‏های متنوع اجتماعی، برای مشارکت فعالانه همه آحاد جامعه ریشه دارد. همچنین، وی معتقد است سرمایه اجتماعی، وجوه گوناگون سازمان‌های اجتماعی، نظیر: اعتماد، هنجار و شبکه‌هاست که می‏توانند با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، کارایی جامعه را بهتر کنند (پاتنام[1]، 1380 :251). کلمن معتقد است، سرمایه اجتماعی منبعی اجتماعی- ساختاری است که دارایی و سرمایه افراد محسوب می‏شود. این دارایی شیء واحدی نیست، بلکه ویژگی‏هایی است که در ساختار اجتماعی وجود دارد و باعث می‏شود افراد با سهولت بیشتری وارد کنش اجتماعی شوند (کلمن[2]،467:1377)، گروه‏های مختلف اجتماعی، نژادی و جنسیتی، از نظر بهره‌مندی از سرمایه اجتماعی متفاوتند. زنان در موقعیتی نابرابر در سرمایه اجتماعی قرار دارند و فرصت‌های کمتری در اختیار آنان قرار می‌گیرد که در زندگی اجتماعی از آن استفاده کنند و در بهره‌گیری از منابع و تحرک شغلی خود موفق شوند. تفکیک جنسیتی در حوزه‌های مختلف، فرصت و شانس دستیابی به پیوندهای متنوع و برقراری ارتباط با افراد گوناگون جامعه را از زنان می‏گیرد و از طرف دیگر، تفکرات قالبی و کلیشه‏های جنسیتی موجود در جامعه و فرهنگ که نقش مادری و خانه‌داری را نقش اولیه و مسؤولیت عمده زنان می‌شمرد، موجب شده‌است که زنان نتوانند در صحنه‏های مختلف جامعه و فعالیت‏های اجتماعی به طور فعال حاضر شوند و در نتیجه، از بسیاری فرصت‌ها محروم مانند. آگاهی گروهی زنان، بخصوص زنان تحصیلکرده، بیانگر وضعیتی است که در آن زنان از موقعیت فروتر خود در مقابل جنس دیگر در جامعه آگاه و خواستار دگرگونی و تحول آن از طریق کنش جمعی می‏شوند. این آگاهی در بالا رفتن سرمایه اجتماعی زنان تجلی می‏یابد. توانمند شدن زنان و فرصت‌هایی که سرمایه اجتماعی برای آنان فراهم می‌آورد، کمک می‏کند تا آنان از این ارتباطات بهره گرفته، بتوانند در عرصه‏های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه حضوری چشمگیر داشته باشند؛ اما سؤال اساسی این است: آیا زنان با داشتن احساس نابرابری جنسیتی می‌توانند در جامعه سرمایه اجتماعی خود را ارتقا بخشند؟ هدف اصلی و عمده این پژوهش، مطالعه تأثیر احساس نابرابری جنسیتی بر وضعیت سرمایه اجتماعی زنان تحصیلکرده شهر اصفهان است. از این رو، در این پژوهش از میان زنان جامعه آماری، نمونه‏ای بالغ بر 385 نفر از زنانی که تحصیلات عالی دارند، گزینش شدند و کوشش شد تا ضمن شناخت ابعاد احساس نابرابری جنسیتی و همچنین، شناخت ابعاد سرمایه اجتماعی، تأثیر ابعاد مختلف احساس نابرابری جنسیتی بر وضعیت سرمایه اجتماعی زنان تحصیلکرده شهر اصفهان سنجیده شود.

مبانی نظری

امروزه مسأله سرمایه اجتماعی و احساس نابرابری جنسیتی، از جنبه‏های گوناگون و از سوی متفکران و نظریه‏پردازان بسیاری مطرح شده و شرایط فعلی جهان، ارتباط و رویارویی فرهنگ‏ها در قبال زنان نیز بر اهمیت موضوع افزوده است. در این بحث از متفکرانی که در زمینه سرمایه اجتماعی، فرصت‌ها و موقعیت‏ها، همچنین احساس نابرابری جنسیتی در قبال زنان دیدگاه‌هایی دارند، نامبرده می‏شود؛ متفکرانی همچون پیر بوردیو و ژانت چافتز و فرانسیس فوکویاما. دانشمندان غربی از قرن نوزدهم سعی کردند به صورت علمی تفاوت‏های بین زن و مرد را بررسی کنند. از آنجا که در اکثر فرهنگ‏ها، توانایی‌های شناختی زنان، منفی ارزیابی و به معیاری برای توجیه فرودستی ایشان تبدیل می‌شود، بسیاری پژوهش‏ها در زمینه سه تفاوت، به تفاوت توانایی‏های شناختی مربوط می‏شود. در این بستر علمی که اقتدار شخصیت‏های بزرگی چون ارسطو بر آن سایه افکنده بود زنان، کم هوش‏تر از مردان تصور می‏شدند و بالطبع هرگز برای فعالیت‏های فکری، مناسب تلقی نمی‏شدند. از همان آغاز، از این ایده‏ها برای توجیه فرودستی و زیردستی زنان در همه زمینه‏ها؛ به‏ویژه مسائل خانوادگی استفاده می‏شد؛ اما در سده اخیر، جهت نظریه‏ها تغییر کرد و نابرابری جنسیتی، پدیده‌ای اجتماعی قلمداد شد. از نظر بوردیو[3] (1986)، جایگاه عاملان در عرصه اجتماعی با توجه به مقدار و میزان سرمایه‏های نسبی‌شان و از طریق راهبردهای خاصی که برای دستیابی به اهداف خود اتخاذ می‌کنند، مشخص می‌شود. یکی از عوامل مرتبط با سرمایه اجتماعی، پایگاه اقتصادی – اجتماعی کنشگران است. پایگاه اقتصادی – اجتماعی، به موقعیت نهایی فرد در سلسله مراتب اجتماعی اشاره دارد و با شاخص‌های شغل، ثروت (درآمد) و تحصیلات اندازه‌گیری می‏شود. پایگاه اقتصادی – اجتماعی، مفهومی چند بعدی است (گریتز، 1995؛ به نقل از کیانی،1390).

در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، برخورداری زنان جامعه از سرمایه‏های فرهنگی و اجتماعی برای دستیابی آنها به پایگاه‌های اجتماعی مناسب و برابر با مردان کافی نیست. موانع سیاسی و ایدئولوژیک هم در این رهگذر نقش تعیین‏کننده‌ای ایفا می‌کنند. بنابراین، زنان ایرانی چاره‏ای جز روی آوردن به نهادهای مدنی و گستره همگانی ندارند. در قالب این نهادهاست که آنها می‌توانند جدای از نابرابری‏ها و سلطه‌گری‏های سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک موجود در بخش‌های رسمی و غیررسمی در کنار هم قرار گیرند و با هم تعامل پیدا کنند و با کسب اخلاق مدنی لازم در جهت تحقق اهداف جمعی عام و رهایی خود از زیر سلطه ساختارها و ایدئولوژی‏های حاکم بر بخش‌های رسمی و غیررسمی به مشارکت حقیقی و فعالیت‌های مدنی بپردازند (عبداللهی، 28:1387).  با توجه به افزایش سطح سواد دختران و نیز سهم قبول‏شدگان دختر در دانشگاه‌ها، افزایش میانگین سن ازدواج، کاهش بعد خانوار و کاهش قدرت خرید سرپرست خانوار، افزایش سریع نرخ مشارکت زنان در سال‌های آتی قطعی است (امانی کلاریجانی، 25:1384؛ به نقل از صداقتی‏فرد و سخامهر، 1392 : 45).

با توجه به دیدگاه چافتز و نظریه سرمایه اجتماعی بوردیو، می‌توان به این مهم دست یافت: چافتز نابرابری‏های موجود زنان در اجتماع را نشان از تفکرات قالبی، ایدئولوژی و هنجار جنسیتی می‏داند که در مورد زنان وجود دارد و این تعاریف به بی‏ارزش کردن کار زنان درون خانه و خارج از آن می‏پردازد و باعث سرخوردگی هر چه بیشتر آنها و احساس نابرابری جنسیتی آنان در جامعه می‏شود. بوردیو سرمایه اجتماعی را شامل انباشت ارزش‏ها و نمودهای فرهنگی و هنری و حاصل سرمایه اقتصادی و فرهنگی، نمادین، اقتصادی و انسانی می‏داند. این سرمایه عامل رشد زنان است؛ اما بوردیو معتقد است نابرابری جنسیتی که از طریق سلطه مردانه همراه با ناآگاهی از جانب خانواده بر آنان تحمیل می‌شود، باعث می‏شود فعالیت‏های زنان - چه درون خانوده و چه خارج از آن- بی‏ارزش قلمداد شود؛ در صورتی که زنان با بالابردن سرمایه اجتماعی خود در اجتماع، می‌توانند بر احساس نابرابری جنسیتی خود فائق آیند. بلوم برگ به نابرابری سیاسی- اقتصادی می‏پردازد.

چند دسته نظریه‏های مربوط به نابرابری جنسیتی و قشربندی عبارتند از: دیدگاه جامعه‏شناختی فمنیستی، مباحث نظری درباره تفاوت و نابرابری جنسیتی، دیدگاه ناظر بر ستمگری جنسیتی، ایدئولوژی جنسی، رویکرد جامعه شناختی، نظریه نابرابری جنسیتی چافتز و نظریه نابرابری جنسیتی بلومبرگ. چهار مضمون، شاخص نظریه‌های نابرابری جنسیتی است: نخست آنکه زنان و مردان نه تنها موقعیت‌های متفاوتی در جامعه دارند، بلکه در ‌ نابرابری نیز قرار گرفته‌اند؛ دوم آنکه این نابرابری از سازمان جامعه سرچشمه می‌گیرد و از هیچ گونه تفاوت مهم زیست- شناختی یا شخصیتی میان زنان و مردان ناشی نمی‏شود؛ سوم این است که هر چند افراد انسانی ممکن است از نظر استعدادها و ویژگی‌هایشان با یکدیگر تا اندازه‌ای تفاوت داشته باشند؛ اما هیچ گونه الگوی تفاوت طبیعی و مهمی وجود ندارد که دو جنس را از هم متمایز سازد و چهارم این که همه نظریه‏های نابرابری، فرض را بر این می‌گیرند که هم مردان و زنان می‌توانند در برابر نه تر، واکنشی آسان و طبیعی از خود نشان دهند. ریترز، 1988: 473-474). نظریه‌پردازانی که به ستمگری جنسیتی باور دارند، برآنند که سامانه استبدادی و اقتدارگرایی رایج در سامانه مردسالاری، نابرابری جنسیتی را می‏سازد. در این سامانه، زنان در همه جا در بند و زیر فرمان مردانند (مشیرزاده، 277:1382). از دیدگاه میلت[4]، خانواده با آموزش و ارزش‏گذاری نقش‏ها و پایگاه‏ها برای هر جنس، نقشی مهم در انتقال و درونی کردن ایدئولوژی مردسالاری دارد (دونوان، 2001)

مروری بر پژوهش‌های انجام شده

اِمریک[5] (2006) در پژوهش خود به تفاوت جنسیت در ایجاد سرمایه اجتماعی اشاره کرده است. در این پژوهش دو تقسیم از سرمایه اجتماعی پیشنهاد می‏شود: سرمایه اجتماعی سخت، در مقابل سرمایه اجتماعی نرم. وی سرمایه اجتماعی سخت را منابع تطبیق وظایف متراکم می‌داند که می‏توانند برای به‌دست آوردن ارزش نتیجه زندگی استفاده شوند. سرمایه اجتماعی نرم به منابع حمایتی احساساتی اشاره دارد که می‌تواند برای به‌دست آوردن حمایت اجتماعی- احساسی استفاده شود. وی روی 484 نفر از اعضای هیأت علمی (دانشگاه‌های کشور) هلند پژوهش انجام داد و نتیجه گرفت که اعضای هیأت علمی، برای استفاده منابع در ایجاد سرمایه اجتماعی نرم مردان و زنان هر دو مؤثرند. اگرچه در این مطالعه اعضای هیأت علمی مرد بهتر از اعضای هیأت علمی زن، قادر به ایجاد سرمایه اجتماعی سخت بودند، مردان در استفاده از شدت احساسات ارتباطات در ایجاد سرمایه اجتماعی سخت بیشتر مؤثر بودند.

اعظم آزاد (1384) در پژوهش آگاهی از نابرابری‏های جنسیتی؛ مدلی برای سنجش میزان شناخت از نابرابری‏های جنیستی، به مسأله نابرابری‏های جنسیتی پرداخته است. وی وضعیت آگاهی و تصدیق افراد از وضع نابرابر را غیر عادلانه می‏داند. وی پس از طرح نظریات فمینیستی چنین برداشت می‏کند که آگاهی جنسیتی بیشتر شناخت جنسیت به عنوان یک سازه اجتماعی- فرهنگی است که ریشه زیستی ندارد.این سازه از طریق تجربیات خانوادگی و روابط اجتماعی دائماً باز تولید می‏گردد. وی سپس به بحث مدلی برای سنجش آگاهی از نابرابری جنسیتی می‏پردازد. دهنوی (1386) در پژوهش خود به بررسی رابطه احساس نابرابری جنسیتی و انگیزه تحرک اجتماعی دانشجویان دختر شهر تهران، در یک نمونه 373 نفری به بحث نابرابری جنسیتی پرداخته و چگونگی تبدیل نابرابری جنسیتی به احساس نابرابری جنسیتی را توضیح داده است. محقق در دو بخش دستاوردهای توصیفی و تبیینی به این نتایج دست یافته که روی هم نزدیک به 4/94 درصد از پاسخگویان دارای احساس نابرابری بالا هستند. درباره میزان انگیزه تحرک، پاسخگویان انگیزه بالایی نسبت به تحرک دارند؛ به گونه‌ای که 9/98 درصد دارای انگیزه تحرک بالا هستند. در بخش تبیینی پژوهش رابطه احساس نابرابری جنسیتی با انگیزه تحرک اجتماعی بررسی شده که رابطه کاملاً معنادار بوده است (72%) و مقدار ضریب تعیین (52%) به‌دست آمده؛ به این معنا که (52%) از تغییرات انگیزه تحرک اجتماعی توسط احساس نابرابری جنسیتی در افراد تبیین و پیش‌بینی می‌شود (48%) بقیه به عوامل دیگری که در این پژوهش وارد نشده، مربوط می‏شود. خواجه‏نوری و مقدس (1388) در پژوهش جهانی شدن و سرمایه اجتماعی زنان به مفاهیم جهانی شدن و سرمایه اجتماعی در یک نمونه 1065 نفری از زنان بین 16 تا 45 سال ساکن شهرهای شیراز-استهبان و تهران پرداخته‏اند. براساس یافته‏های پژوهش، از تجزیه و تحلیل دو متغیره این نکته را نشان می‏دهد که سرمایه اجتماعی زنان استهباناتی بیش از زنان شهرهای تهران و شیراز است. علت تفاوت افزایش میانگین سرمایه اجتماعی زنان استهباناتی نسبت به شیراز و عدم تفاوت با زنان تهرانی را می‏توان در افزوده شدن متغیر اعتماد به افراد خاص دانست. آنان همچنین تأکید می‌کنند مطالعه نشان داده که افراد مجرد و شاغل بیش از افراد متأهل و غیرشاغل در ایران دارای سرمایه اجتماعی هستند. متغیرهای مرتبط با فرایند جهانی شدن (نقش جنسیتی)، آگاهی نسبت به جهانی شدن، شیوه زندگی، آگاهی نسبت به قوانین و مقررات و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطی با سرمایه اجتماعی زنان دارای رابطه معناداری هستند. محققان در پایان نتیجه می‏گیرند که براساس نتایج حاصل از آزمون چند متغیره می‏توان گفت که مهم‏ترین متغیری که سرمایه اجتماعی زنان را تبیین کرده، شیوه زندگی است. قربانی (1390) در پژوهشی به نام« تأثیر سرمایه اجتماعی بر ارتقاء شغلی زنان» که از نمونه‏ای بالغ بر 94 نفر از شاغلان در ادارات بانک سپه در دو بخش کیفی و کمّی انجام داده، یکی از مسائل زنان تحصیل کرده را بررسی کرده‌است. وی در بخش کیفی (مصاحبه‏ها) پژوهش خود خاطر نشان می‏کند که غالب زنان شاغل در پست‏های غیرمدیریتی، در روایت زندگی خود بر خاطرات دوران کودکی تأکید کرده‏اند و اکثر آنها خانواده خود را سنتی نامیده‏اند. زنان شاغل در پست‏های مدیریتی عمدتاً از ساختار خانوادگی دموکراتیک برخوردار بوده، اعتماد به نفس بالایی داشته و در روایت زندگی خود بر موفقیت‏های دوران تحصیلی در زمینه علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تأکید نموده‏اند. یافته‌های پژوهش در بخش کمّی مؤید تأثیر طبقه اجتماعی بر توانایی بازی در اجتماع و کسب امتیازات اجتماعی است. نتایج نشان می‏دهد، که پایگاه اجتماعی- اقتصادی پاسخگویانی که ارتقای شغلی یافته‏اند، بالاتر از پاسخگویانی است که ارتقای شغلی نداشته‌اند. به لحاظ سلیقه و نحوه مدیریت بدن، میان زنان شاغل در پست‏های مدیریتی و غیرمدیرتی تفاوت درخور توجهی وجود ندارد. همچنین، آزمون بررسی تفاوت اعتقادات مذهبی شاغلان پست‏های مدیریتی و غیرمدیریتی نشان می‌دهد که گرایش مذهبی زنان مدیر کمتر از زنان غیرمدیر نیست. در مورد سرمایه اجتماعی زنان شاغل در بانک سپه و میزان ارتقای شغلی آنان به سمت مدیریتی ارتباط مستقیم و معناداری مشاهده شده است. پژوهش دیگری با هدف تأثیر نابرابری جنسیتی بر میزان مشارکت اجتماعی زنان انجام شد. روش مورد استفاده این پژوهش پس‌رویدادی و تکنیک مورد استفاده، پیمایش بود و جامعه آماری شامل دانشجویان دختر شاغل به تحصیل رشته‏های گوناگون دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار در سال تحصیلی 91-92 بودند. ابزار پژوهشی پرسشنامه محقق ساخته بود که پس از اعتباریابی و پایایی سنجی، با روش نمونه‏گیری تصادفی بر روی 205 نفر از دانشجویان یادشده اجرا شد. یافته‏های حاصل از آزمون فرضیه‌ها بیانگر آن بود که سطح احساس نابرابری جنسیتی دانشجویان مورد مطالعه از وضعیت بالایی برخوردار است و در بین ابعاد مختلف نابرابری جنسیتی (نابرابری حقوقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی) بیشترین میزان احساس نابرابری مربوط به متغیر نابرابری حقوقی است. ضمناَ مطالعه  صورت گرفته نشان می‏دهد که سطح مشارکت رسمی و غیررسمی دانشجویان از وضعیت پایینی برخوردار است. براساس سایر یافته‌ها، بین ابعاد حقوقی، اجتماعی و اقتصادی متغیر نابرابری جنسیتی و متغیر مشارکت اجتماعی رابطه معناداری مشاهده نشد. در مورد بُعد سیاسی نابرابری جنسیتی، یافته‏ها وجود رابطه معنادار و معکوس را با مشارکت اجتماعی نشان داد (صداقتی‌فرد و سخامهر، 1392: 47).

فرضیه‌های پژوهش

بین احساس نابرابری اجتماعی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

بین احساس نابرابری خانوادگی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

بین احساس نابرابری اقتصادی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

بین احساس نابرابری سیاسی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

بین عوامل جمعیتی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

بین پایگاه اقتصادی و اجتماعی و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد.

مدل مفهومی پژوهش

در این مقاله، بر اساس چارچوب مفهومی و روش نظری بوردیو، لایه‏بندی چافتز و نظریه نابرابری بلوم برگ روابط متغیرها بررسی و در نهایت، با توجه به چارچوب نظری پژوهش، در ادامه مدل نظری پژوهش ترسیم شده است. 

روش پژوهش

پژوهش حاضر یک بررسی پیمایشی با هدف (کاربردی) از نظر وسعت پهنانگر، از نظر دامنه یک مطالعه کلان، از نظر زمانی یک بررسی مقطعی و فن گردآوری اطلاعات، استفاده از پرسشنامه است. واحد تحلیلی، زنان دارای مدارک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در نمونه آماری هستند.

واحد تحلیل و جامعه آماری

جامعه آماری زنان تحصیلکرده شهر اصفهان هستند. منظور از زنان تحصیلکرده، زنان دارای مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری هستند که طبق آخرین سرشماری رسمی در سال 1385، برابر با 58556 نفر هستند. نمونه پژوهش حاضر را کلیه زنان دارای مدارک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری شهر اصفهان در مناطق 2، 5 ،6، 8، 12 و 13 تشکیل می‌دهند. نمونه آماری مورد مطالعه شامل 6 منطقه از 3 محدوده شمال، مرکز و جنوب شهر اصفهان به عنوان مصداق‏هایی برای طبقات بالا، متوسط و پایین است که با توجه به فرمول کوکران حدود 385 نفر تعیین شده است.

در این پژوهش، برای به‌دست آوردن نتایج کارآمد از شیوه نمونه‌گیری احتمالی استفاده و از فنون نمونه‏گیری احتمالی، نمونه‌گیری تصادفی به‌کار گرفته شده است. لذا روش نمونه‌گیری در این پژوهش، در مرحله اول به صورت تصادفی، انتخاب شش منطقه از میان مناطق چهارده‌گانه شهر اصفهان و سپس به نحوه سهمیه‌ای غیراحتمالی است. با توجه به پراکندگی جمعیت در مناطق مختلف با توجه به روش سهمیه‌ای، مراجعه به افراد پس از انتخاب تصادفی میادین و خیابان‌ها در هر منطقه صورت پذیرفت.

متغیرهای پژوهش

متغیر مستقل این پژوهش احساس نابرابری جنسیتی، متغیر زمینه‌ای، پایگاه اجتماعی- اقتصادی و ویژگی‌های جمعیتی و متغیر وابسته وضعیت سرمایه اجتماعی است. برای تحلیل احساس نابرابری جنسیتی از چهار بعد احساس نابرابری اجتماعی، احساس نابرابری اقتصادی، احساس نابرابری سیاسی و احساس نابرابری خانوادگی استفاده شده است و همچنین، برای تحلیل سرمایه اجتماعی از چهار بعد شبکه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی و صداقت اجتماعی بهره گرفته‌ایم.

برای استفاده از متغیرهای پژوهش، متغیرها به‌صورت جداگانه تعریف عملیاتی شدند. جدول زیر ابعاد متغیرهای عملیاتی شده را نشان می‏دهد.

جدول 1- ابعاد متغیرهای مستقل و وابسته

منبع: پژوهشگر

یافته‏های پژوهش

پاسخگویان از نظر گروه‌های سنی، در گروه سنی 30-25 سال با 34.5 درصد بیشترین درصد را دارا هستند و کمترین درصد سنین مربوط به گروه سنی 51 سال به بالا با 2.6 درصد است. 40.3 از پاسخگویان درصد مجرد و 59.5 درصد متأهل هستند و از لحاظ وضع فعالیت 53.8 درصد آنان شاغل و 46.2 درصد بیکارند، از لحاظ شغل بیشترین گروه شاغلان را کارمندان با 44.2 درصد و کمترین را کارگران با 5 درصد تشکیل می‌دهند. سهم زنان تحصیلکرده از مشاغل آزاد نیز 9.1 درصد است. از لحاظ درآمد 11.2 دارای درآمد بین 300-100هزار تومان در ماه، 21.8 درصد دارای درآمد بین 500- 3001 هزار تومان در ماه، 11.4درصد دارای درآمد بین 700-5001 هزار تومان در ماه، 2.6 درصد دارای درآمد بین 7001-1میلیون تومان در ماه و 1.8 درصد دارای درآمد بین 1میلیون تومان به بالا در ماه هستند. از لحاظ تحصیلات، 56.6 درصد افراد پاسخگو دارای مدرک کارشناسی، 35.1 درصد دارای مدرک کارشناسی ارشد و 0.7 درصد دارای مدرک دکتری هستند. از لحاظ قرارگیری پاسخگویان در مناطق مسکونی، افراد در منطقه 2 با 0.7 درصد کمترین و منطقه 8 با 28.1 درصد بیشترین درصد اسقرار در محل را دارا هستند، براساس منطقه‌بندی‏های در نظر گرفته شده در پژوهش، مناطق 2 و 12 با 20درصد، مناطقی با سطح پایین از نظر اجتماعی درنظر گرفته شده، مناطق 8 و 13 با 42.6 درصد مناطقی با سطح متوسط اجتماعی و مناطق 5 و 6 با 37 درصد مناطقی با سطح بالای اجتماعی در نظر گرفته شده‌اند.

داده‌های جدول 2 میزان احساس نابرابری جنسیتی در زنان تحصیلکرده را نشان می‌دهد. 11.2 درصد پاسخگویان، احساس نابرابری جنسیتی بالا، 60.5 درصد احساس نابرابری جنسیتی متوسط و 14درصد دارای احساس نابرابری جنسیتی پایین هستند. درصدها بیانگر این هستند که زنان تحصیلکرده دارای احساس نابرابری جنسیتی متوسط هستند.

جدول 2- توزیع پاسخگویان بر حسب احساس نابرابری جنسیتی

در سنجش پنج بعد احساس نابرابری جنسیتی، 21.3درصد از پاسخگویان دارای احساس نابرابری اجتماعی پایین 0.67 درصد دارای احساس نابرابری اجتماعی متوسط و تنها 9.6 درصد از پاسخگویان دارای احساس نابرابری بالا هستند. از بین پاسخگویان دارای احساس نابرابری اقتصادی 0.61 درصد دارای احساس نابرابری اقتصادی متوسط، 20.3درصد دارای احساس نابرابری اقتصادی بالا و تنها 12.2 درصد دارای احساس نابرابری اقتصادی پایین هستند. از بین پاسخگویان دارای احساس نابرابری خانوادگی، 46.5 درصد دارای احساس نابرابری خانوادگی پایین، 44.2 دارای احساس نابرابری خانوادگی متوسط و تنها 4.2 درصد دارای احساس نابرابری خانوادگی بالا هستند. از بین پاسخگویان دارای احساس نابرابری سیاسی 51.7 درصد دارای احساس نابرابری سیاسی متوسط، 46.5 درصد دارای احساس نابرابری سیاسی پایین و تنها 2.9 درصد دارای احساس نابرابری سیاسی بالا هستند. داده‌های جدول (3) میزان سرمایه اجتماعی در بین زنان تحصیلکرده را نشان می‏دهد، 41.3 درصد پاسخگویان دارای سرمایه اجتماعی بالا، 16.9 درصد دارای سرمایه اجتماعی متوسط و 34.8 درصد دارای سرمایه اجتماعی پایین هستند.

جدول 3- توزیع پاسخگویان بر حسب سرمایه اجتماعی

در سنجش پنج بُعد سرمایه اجتماعی 19.5درصد از پاسخگویان دارای شبکه اجتماعی پایین، 63.1 درصد دارای شبکه اجتماعی متوسط و تنها 8.6 درصد دارای شبکه اجتماعی بالا هستند. از بین پاسخگویان 15.3 دارای اعتماد اجتماعی پایین، 57.4 درصد دارای اعتماد اجتماعی متوسط و تنها 9.4 درصد دارای اعتماد اجتماعی بالا هستند. از بین پاسخگویان 14.5 درصد دارای حمایت اجتماعی پایین، 39.5 درصد دارای حمایت اجتماعی متوسط و تنها 11.9 درصد دارای حمایت اجتماعی بالا هستند. از بین پاسخگویان 23.1 درصد دارای صداقت اجتماعی پایین، 61 درصد دارای صداقت اجتماعی متوسط و تنها 3.4 درصد دارای صداقت اجتماعی بالا هستند.

یافته‏های تحلیلی

برای مقایسه میانگین‌ ابعاد مختلف نابرابری جنسیتی و سرمایه اجتماعی، آزمون نرمالیتی روی هر کدام از میانگین‌های نابرابری جنسیتی و سرمایه اجتماعی انجام شد. سطح معناداری در همه موارد بجز در بعد حمایت اجتماعی، همگی کوچکتر از میزان آزمون پنج صدم است. بنابراین، فرض صفر این آزمون که نرمال بودن این میانگین‌هاست، رد و فقط بعد حمایت که سطح معناداری آن بزرگتر از پنج صدم است، فرض نرمال بودن آن پذیرفته شد. بنابراین، برای آزمون فرضیات از آزمون‌های آماری ناپارامتریک استفاده شد.

برای حصول به اهداف مطالعه و بررسی روابط بین متغیرهای مستقل (احساس نابرابری جنسیتی) با سرمایه اجتماعی از آزمون همبستگی اسپیرمن استفاده شد. نتایج حاصل از جدول (4) نشان می‌دهد که بالاترین میزان همبستگی بین احساس نابرابری جنسیتی و سرمایه اجتماعی، بین احساس نابرابری اجتماعی و سرمایه اجتماعی (260/0)=r است. این بدین معناست که همبستگی مستقیم و متوسط بین احساس نابرابری اجتماعی و سرمایه اجتماعی پاسخگویان وجود دارد، همبستگی‏های بین احساس نابرابری اقتصادی و سرمایه اجتماعی (159/0)=r همچنین، احساس نابرابری خانوادگی و سرمایه اجتماعی(157/0)=r نشان‏دهنده همبستگی مستقیم و ضعیف بین احساس نابرابری اقتصادی و احساس نابرابری خانوادگی پاسخگویان و سرمایه اجتماعی آنان است، همبستگی بین احساس نابرابری سیاسی و سرمایه اجتماعی (053/0)=r نشان‌دهنده عدم رابطه بین این احساس و سرمایه اجتماعی پاسخگویان است. این نتایج بیان‌کننده این نکته هستند که زنان پاسخگو دارای احساس نابرابری اجتماعی اقتصادی و خانوادگی هستند و این احساس توانسته‌است بر سرمایه‌ اجتماعی آنان تأثیر بگذارد؛ اما نتیجه همبستگی احساس نابرابری سیاسی نشان می‌دهد که پاسخگویان دارای این احساس نیستند و این احساس نتوانسته است بر سرمایه اجتماعی آنان تأثیر بگذارد. نتایج آزمون‌های حاصل از ضریب‏های همبستگی بین متغیرهای مستقل (زمینه‏ای)، (سن، وضعیت تأهل، پایگاه اقتصادی اجتماعی و همچنین، فرضیه‏های فرعی پایگاه اقتصادی اجتماعی، شامل: تحصیلات، وضعیت اشتغال و درآمد) پاسخگویان و سرمایه اجتماعی نشان از عدم رابطه بین این متغیرها و متغیر وابسته است. عدم رابطه بیانگر این مطلب است که پاسخگویان در سنین متفاوت، مجرد و متأهل دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی متفاوت دارای سرمایه اجتماعی یکسان هستند.

جدول 4- آزمون فرضیه‏های متغیر مستقل و وابسته

تحلیل رگرسیون بین متغیرهای مستقل و سرمایه اجتماعی

با استفاده از آزمون رگرسیون چند متغیره به روش اینتر، همه متغیرهای مستقل و وابسته، سرمایه اجتماعی و ابعاد احساس نابرابری جنسیتی (احساس نابرابری اجتماعی، احساس نابرابری اقتصادی، احساس نابرابری سیاسی، احساس نابرابری خانوادگی) ویژگی‏های جمعیتی (سن، وضعیت ازدواج، پایگاه اقتصادی اجتماعی، تحصیلات، منطقه محل سکونت )، به طور همزمان در معادله وارد شدند. نتایج آزمون در جدول (5) حاکی از این است که بین متغیر وابسته سرمایه اجتماعی و متغیرهای مستقل، تنها بین بعد احساس نابرابری اجتماعی و میزان سرمایه اجتماعی رابطه معنادار وجود دارد و بین سایر متغیرهای مستقل و سرمایه اجتماعی رابطه معناداری وجود ندارد.

جدول 5- تحلیل رگرسیون بین متغیرهای مستقل و سرمایه اجتماعی

(میزان ثابت احساس نابرابری اجتماعی )798. + ( مقدار ثابت ) 34.088 = سرمایه اجتماعی