تلویزیون و هویت دینی (مطالعه­ موردی: دانشجویان دانشگاه مازندران )

مقدمه و بیان مسأله

یکی از ویژگی­های جامعه و بالاتر از آن، یکی از ویژگی­های طبیعت بشری این است که مأمن و پناهگاه خود را در دین می­جوید. ترس از مرگ و آلام زندگی، بشر را برای ادامه حیات نیازمند خداوند و ایمان به خدا می­کند (کاستلز، 1385: 29). دین به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی در صورت­بندی معناهای زندگی اجتماعی همواره از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. دین پدیده­ای اجتماعی و الهی است و به طور مشخص آن‌گونه که در کتب مذهبی از آن سخن به میان آمده، برای نجات بشریت از تنگناها و مصیبت‌های زندگی فرستاده شده است. با توجه به ساختار فرهنگی – اجتماعی ما ایرانیان، هویت دینی در بین سایر هویت­های اجتماعی (ملی، قومی، جنسیتی و...) از جایگاه برجسته‌تری برخوردار است.

فرآیند تکوین هویت دینی در ایران محصول شرایط تاریخی و تحولات اجتماعی است. یکی از مهمترین علل تکوین و قوت­یابی هویت دینی در نزد ایرانیان را باید در تحولات معاصر جستجو کرد. همان­گونه که حاجیانی (1386) اشاره می­کند، این تحولات دربردارنده بر موارد ذیل است:

1. نهضت­های اجتماعی متکی بر دین؛

2 . نقش آفرینی روشنفکران و نخبگان برای احیای هویت دینی؛

3 . ظهور روشنفکران دینی؛

4 . نقش امام خمینی (ره) در احیای هویت دینی؛

5 . وقوع انقلاب اسلامی؛

6 . سیاست­های فرهنگی جمهوری اسلامی.

غیر از موارد مؤثری که بر تکوین و تحکیم هویت دینی ایرانیان مؤثر بوده­اند، می­توان به تحولات دیگری چون گسترش رسانه­ها در جامعه ­ایران چند دهه اخیر اشاره نمود که امکان بازتولید هویت دینی را در جامعه داراست. با گسترش ارتباطات و ظهور تکنولوژی­های نوین ارتباطی همانند روزنامه، سینما و تلویزیون، جنبه­های فعالیت­های اجتماعی ما نیز از این پدیده­ها بی­تأثیر نمانده­اند. در واقع، به نوعی می­توان اذعان نمود که شکل­گیری شخصیت و هویت اجتماعی ما به طور کلی محصور این رسانه­های همگانی بوده است. در این زمینه بدون تردید تلویزیون به عنوان یکی از مهمترین تحولات در زمینه تأثیرگذاری بر زندگی اجتماعی انسان­ها، از جایگاه برجسته­ای برخوردار است. همان­طور که گیدنز (1385: 486) ذکر می­­کند، ظهور تلویزیون بر الگوهای زندگی روزمره به شدت تأثیر گذاشته است، زیرا بسیاری از مردم فعالیت­های دیگر را پیرامون برنامه­های تلویزیونی معینی تنظیم می­کنند. اگر اندکی با تأمل به پیرامون خود بنگریم، متوجه حضور همه جانبه این پدیده نوین در پیرامون زندگی اجتماعی خویش خواهیم بود.

از تاریخ ورود تلویزیون به ایران و گسترش آن در بین جامعه ایرانی زمان زیادی نمی­گذرد، اما در این مدت اندک نیز، ما تأثیرات عمیق و پایدار آن را در روابط اجتماعی جامعه ایرانی و تأثیرگذاری در هویت ایرانی – اسلامی به وضوح مشاهده می­کنیم. تلویزیون به فراهم ساختن چارچوب­ها و نگرش­های کلی ما در رابطه با زندگی اجتماعی به طور کلی و تعیین بخشی از هویت اجتماعی (دینی) به طور اخص کمک می­کند و به واسطه اهمیت آن در فراهم آوردن همین عرصه، نیازمند بررسی اثرها و پیامدهای آن بر مناسبات اجتماعی هستیم. از این منظر، تلویوزیون صرفاً فراهم­کننده سرگرمی نیست، بلکه به مثابه یک دستگاه اطلاعاتی و ارتباطاتی، اثرهای پایداری بر بازتولید فرهنگ و هویت جمعی جامعه دارد. بنابراین، توجه به بررسی تأثیراتی که تلویزیون (به عنوان رسانه­ای جمعی و همچنین گونه­ای از مصرف فرهنگی) بر هویت دینی بر جای می­گذارد، از اهمیت درخور توجهی برخوردار است؛ ضمن این که شناسایی میزان و نوع استفاده از تلویزیون در میان دانشجویان به عنوان قشر جوان جامعه و رابطه آن با هویت ایشان می­تواند به برنامه­ریزان و سیاستگذاران کمک نماید تا برنامه­ریزی­ها، استراتژی­ها و خط­مشی­هایی را که برای این قشر طراحی می­شود، آگاهانه و معطوف به نتیجه­ مثبت طراحی نمایند.

با توجه به موضوع‌های فوق‌الذکر، در این پژوهش برآنیم به سؤال‌های زیر پاسخ دهیم:

1. دانشجویان از لحاظ هویت دینی در چه وضعیتی قرار دارند؟
2.  میزان و نوع استفاده دانشجویان از تلویزیون چگونه است؟
3.  استفاده از تلویزیون (به مثابه کالایی فرهنگی) چه تأثیری بر هویت دینی دانشجویان داشته است؟

تحقیقات پیشین

تحقیقات صورت گرفته مرتبط با موضوع حاضر را به طور کلی می­توان در دو بخش مطالعات داخلی و مطالعات خارجی بررسی نمود:

تحقیقات داخلی

قادی (1385) در مقاله­ای با عنوان «بررسی رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی کاربران»، به بررسی نحوه هویت­یابی دینی جوانانی که کاربر اینترنت هستند، پرداخته است. هدف اصلی این تحقیق سنجش تأثیرات اینترنت بر هویت دینی جوانان بوده است. برای تبیین این مسأله، از نظریه ساخت­یابی گیدنز استفاده شده است. روش تحقیق در پژوهش مذکور، پیمایش و ابزار گردآوری داده­ها، پرسشنامه بوده است. تعداد نمونه، 1316 خانوار است. نتایج تحقیق نشان‌دهنده­ آن است که متغیرهایی چون مدت استفاده کاربران از اینترنت، میزان استفاده کاربران از اینترنت، نوع استفاده کاربران از اینترنت، انگیزه و هدف کاربران از اینترنت، مشارکت و فعال بودن کاربران در استفاده از اینترنت، واقعی تلقی کردن سایت­های اینترنتی از سوی کاربران، پایگاه اجتماعی – اقتصادی کاربران و میزان تحصیلات آنان با هویت دینی کاربران رابطه دارد.

صدیق سروستانی و قادری (1388) با رویکردی جامعه‌شناختی ابعاد هویت دانشجویان را مطالعه نمودند. به منظور بررسی ابعاد هویت دانشجویان با توجه به دیدگاه نظریه­پردازان ایرانی، حوزه­ هویت عرصه­ مواجهه سنت و مدرنیته به عنوان یکی از مهمترین پدیده­های اثرگذار بر هویت ایرانی مدنظر قرارگرفت. بر این اساس، سعی شد ابعاد هویت دانشجویان با توجه به مؤلفه­های سنتی و  مدرن بررسی شود. فرض اصلی این پژوهش پیوندی بودن هویت دانشجویان به معنای ترکیبی از مؤلفه­های هویتی سنتی و مدرن است. هر بعد هویت (سنتی و مدرن) در وجه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بررسی شده و برای هر یک از آنها شاخص­هایی در نظر گرفته شده است. روش این مطالعه پیمایش و گردآوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه بود. جامعه آماری دانشجویان دانشگاه­های تهران و جمعیت نمونه از شش دانشگاه تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه الزهرا و دانشگاه جامع علمی- کاربردی انتخاب شدند. یافته­های تحقیق نشان داد مؤلفه­های مدرن هویت در بخش اجتماعی و فرهنگی نقش برجسته‌ای نسبت به مؤلفه‌های سنتی دارند، اما در بخش هویت سیاسی این مؤلفه‌های سنتی؛ یعنی گرایش به آمیختگی دین و سیاست و گرایش به اقتدارگرایی ملی و سیاسی است که در مقابل گرایش به وجود جامعه مدنی نقش برجسته­تری در هویت دانشجویان دارد. بر اساس نتایج تحقیق، هویت دانشجویان نه یک سازه­ تک­بعدی (سنتی یا مدرن)، بلکه سازه­ای پیوندی متشکل از مؤلفه­هایی از هر دو بعد سنتی و مدرن است.

کلانتری و دیگران (1388) در پژوهشی با عنوان «هویت دینی و جوانان (نمونه آماری: جوانان شهر شیراز)»، به بررسی میزان احساس تعلق به هویت دینی و عوامل مؤثر بر آن در میان جوانان شهر شیراز پرداخته­اند. این تحقیق با استفاده از روش پیمایش صورت گرفته است. جامعه آماری تحقیق حاضر، دانش‌آموزان مقطع سال سوم متوسطه نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز بوده است که نمونه­ای 400 نفره شامل دختران و پسران مورد مطالعه را دربر می­گیرد. نتایج تحقیق نشان‌دهنده­ آن است که 88 درصد دانش‌آموزان دارای هویت دینی قوی هستند و تنها 4 درصد پاسخگویان، در این حوزه دارای مشکل یا بحران هستند.

 احمد­پور و قادرزاده (1389) به بررسی تأثیرات فضای سایبر بر هویت دینی دانشجویان دانشگاه کردستان پرداختند. استدلال اصلی مقاله این است که تعامل در فضای سایبر موجب تضعیف هویت دینی دانشجویان می­شود. پژوهش با روش پیمایش انجام شده است. یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که هویت دینی در تعامل با فضای سایبر تضعیف می­شود و با افزایش میزان مصرف و دسترسی به اینترنت از برجستگی هویت دینی نزد دانشجویان کاسته می­شود. در میان ابعاد و شاخص­های هویت دینی، فضای سایبر بیشترین تأثیر را بر ابعاد پیامدی و تجربی و کمترین تأثیر را بر بعد شناختی داشته است.

تحقیقات خارجی

طی مطالعاتی که فانک و همکاران (1996) انجام دادند، قرار گرفتن در معرض رسانه‌های چون اینترنت و ماهوراه می‌تواند بر نگرش‌ها و رفتار و هویت مردم تأثیر گذارد و تداوم پرداختن به آنها ممکن است در بلند مدت تأثیر منفی داشته، باعث کاهش همدلی، عدم احساس تعلق ملی و مذهبی شود (گریفتس، 1995؛ به نقل از احمدی‌پور، 1387: 83).

پیک (2005) در مطالعه­ای با عنوان «مسلمان شدن: توسعه هویت دینی»، به بررسی فرآیند شکل­گیری هویت دینی و ظهور دین به عنوان یک منبع معنایی برجسته در شکل­گیری هویت اجتماعی و شخصی نسل دوم آمریکایی­های مسلمان می­پردازد. روش تحقیق در این بررسی از نوع کیفی بوده است. داده­ها از طریق مشاهده­ مشارکتی، مصاحبه­ گروه متمرکز، مصاحبه­های فردی با دانشجویان مسلمان دانشگاه­های نیویورک و کلورادو جمع‌آوری شده­اند. نتایج تحقیق نشان می­دهد که:

1 . گروهی از دانشجویان مسلمان، هویت دینی را به عنوان امری انتسابی در نظر می­گرفتند.

2. عده­ای دیگر دین و هویت دینی را به عنوان امری انتخابی در نظر می­گرفتند.

3. گروهی دیگر از دانشجویان، هویت دینی را به صورت امری اظهار شده قلمداد می­­­کردند.

 همچنین، نتایج بیانگر آن است که هویت دینی دارای زمینه­ای تاریخی و اجتماعی است و متغیری به نسبت ثابت است و این که هویت دینی به عنوان یکی از اشکال هویت اجتماعی، پایه­ای بسیار قوی در شکل­گیری هویت اجتماعی ایجاد نموده و همبستگی جمعی برای جوانان مسلمان را سبب شده است.

چادوری و میلر (2007) در مقاله­ای با عنوان «شکل­گیری هویت دینی در بین جوانان مسلمان آمریکایی بنگلادشی تبار»، به فرآیند شکل­گیری هویت دینی در بین جوانان مسلمان آمریکایی بنگلادشی تبار پرداخته­اند. روش تحقیق از نوع نظریه مبنایی و ابزار جمع­آوری داده­ها مصاحبه نیمه­ساخت یافته بوده ­است. بدین گونه که با 16 نفر از جوانان (6 مرد و 10 زن) مصاحبه شده است. یافته­های پژوهش حاکی از وجود دو گروه متمایز از جوانان در شکل­گیری هویت دینی آنان است. گروهی به فطری بودن هویت دینی اعتقاد دارند و گروه دیگر مسأله هویت دینی را ناشی از کشف و شناخت محیطی می­دانند. همچنین، نتایج نشان‌دهنده آن است که تلاش برای یافتن جایگاه مناسب برای جوانان بنگلادشی، بسیار دشوار بوده، در حالی که بخشی از اقلیت دینی و قومی در آن جا به حساب می­آیند.

در درجه اول بررسی ادبیات انجام شده مؤید این واقعیت است که در بخش مطالعات داخلی، اغلب تحقیقات رسانه را به صورت کلی بررسی نموده­اند. تحقیقات چندانی در زمینه­ بررسی تأثیرات تلویزیون (به عنوان شکلی خاص از رسانه) بر هویت دینی صورت نگرفته است و خلأ تحقیقاتی در این زمینه مشهود است.

                                                                                      چیستی هویت

واژه هویت به معنای چه کسی بودن است و نیاز به آن، حس شناساندن خود و یک سلسله عناصر فرهنگی و تاریخی را در فرد یا یک گروه انسانی تحریک می­کند. هر نوع وابستگی اجتماعی، نمودار بخشی از ویژگی­های انسان است. این ویژگی­ها، معرفت و شناخت ابنای بشر را تسهیل می­کند (مجتهدزاده،1376 :147). هویت­ها، به مثابه شالوده­ها و سازه­های اجتماعی هستند که در فرایند شالوده­ریزی یا سازه‌گرایی اجتماعی  به وجود می­آیند. با تکیه بر حافظه جمعی و تمامی منابع معرفتی، با در نظر گرفتن ساختار عینی اجتماعی در طول زمان به طور مجدد بازتعریف و بازتفسیر می­شوند. از این رو، در فرایند شکل­گیری هویت­ها، پدیده­های معرفتی، ساختار عینی و مادی جامعه، تاریخ، جغرافیا، ساختار سیاسی و اقتصاد و فناوری، نقش بسزایی دارند (دهشیری،1380: 169). در این مقاله، هویت از بعد جامعه­شناختی مدنظر است. هویت یک سازه اجتماعی است؛ به طور اجتماعی تثبیت می­شود و از زندگی اجتماعی روزمره مردم بیرون می­آید و در طول زمان امکان باز تفسیر آن پدید می­آید.

هویت دینی

برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین­های مذهبی فراگیر در فرایند شکل­دهی هویت ملی، بسیار مؤثر است (حاجیانی، 1379: 203). هویت دینی فرایند پاسخگویی آگاهانه و هوشمندانه یک ملت به جهان­بینی، ایدئولوژی، تعالیم دینی و مذهبی و ویژگی­های مناسک و مراسم مذهبی متناسب با اعتقادات دینی و مذهبی خودشان است (اخترشهر، 1386: 102). در واقع، هویت دینی مدنظر مطالعه حاضر همانا پایبندی و اعتقاد به جوهره و ارزش­های دین، پذیرش شعائر و به کارگیری مناسک در زندگی افراد است.

چارچوب نظری

در زمینه­ بررسی تاثیرات تلویزیون بر هویت دینی، به علت پیچیدگی موضوع، یک نظریه به تنهایی قادر به تبیین مسأله نیست. به همین علت، از چارچوب نظری تلفیقی استفاده خواهد شد؛ بدین ترتیب که برای تبیین تأثیرات تلویزیون، از تئوری­های تأثیرات رسانه و به طور خاص تئوری استفاده و خشنودی، نظریه کاشت و نظریه شکاف دانش استفاده خواهد شد. در زمینه هویت دینی نیز، از تئوری­های مدرن هویت و به طور خاص از نظریه­ ساخت­یابی گیدنز و هویت اجتماعی تاجفل استفاده خواهد شد؛ بدین ترتیب که برای پرداختن به تأثیرات تلویزیون، از تئوری­های تأثیرات رسانه و به­طور خاص تئوری استفاده و خشنودی، نظریه کاشت و نظریه شکاف دانش استفاده خواهد شد. «نظریه کاشت» حاصل دو دهه مطالعه جرج گربنر (2000) درباره تأثیر تلویزیون بر مخاطبان است که از اوایل دهه 1960 آغاز شد و در نهایت به ارائه این نظریه از جانب وی انجامید. بر اساس نظریه کاشت، افرادی که در مواجهه بسیار با وسایل ارتباط جمعی – به‌ویژه تلویزیون- قرار دارند، به مرور جهان را به گونه­ای ادراک می‌کنند که به جای انطباق با واقعیت بیرونی بیشتر با آنچه رسانه­ها درباره واقعیت بیان می­کنند، همخوان است. گربنر در مطالعات خود، مخاطبان را به دو دسته پرمصرف^[1] و کم‌مصرف ^[2] تقسیم می­کند. بینندگان پرمصرف آن دسته از مخاطبان تلویزیون هستند که چهار ساعت یا بیشتر تلویزیون تماشا می‌کنند و انتخاب برنامه­ای که می­بینند برایشان اهمیت ندارد، اما بینندگان کم مصرف، روزانه دو ساعت یا کمتر، به صورت برنامه­ریزی شده و انتخابی تلویزیون تماشا می­کنند. تلویزیون، منبع اصلی گروه پرمصرف برای ساخت واقعیت است، در حالی که بینندگان کم­مصرف، از سایر رسانه­ها نیز به موازات تلویزیون استفاده می­کنند. اکنون داعیه نظریه کاشت این است که تلویزیون با متغیرهای بسیاری در تعامل است؛ چنانکه تماشای برنامه­های آن، بر بعضی از گروه­های مخاطبان در مقایسه با گروه­های دیگر، اثر قوی­تری می­گذارد. این نظریه پس از اصلاح، مخاطب تلویزیون را موجودی «فعال» می­داند که محتوای برنامه­های دریافتی را «فعالانه» تفسیر می­کند (حسینی و همکاران، 1388: 44-45).

نظریه استفاده و خشنودی

این رویکرد درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چرا مردم از رسانه­ها استفاده می­کنند و آنها را برای چه منظوری به کار می­برند؟ (قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 77). بر طبق این نظریه، مخاطب همواره فعال بوده، برنامه­هایی را دنبال می­کند که بیشترین نیازهایش را برآورده کند.  مک کوایل (1388: 129) معتقد است که این رویکرد به بررسی این مسأله می‌پردازد که مخاطب با رسانه­ها چگونه برخورد می­کند که این امر در تقابل با دیگر رویکردهای تأثیرات رسانه­ای است که نقش مخاطب را غیرفعال فرض می­کنند.

مک کوایل دو انگیزه اصلی برای پیدایش رویکرد استفاده و خشنودی ذکر کرده است: نخست این که با فرضیه­های جبرگرایانه درباره آثار رسانه­ها مخالفت وجود داشت. انگیزه دوم این بود که تمایلی به گریز از بحث بی­حاصلی درباره­ سلیقه رسانه­های جمعی وجود داشت (همان: 130).

ایده اصلی رویکرد استفاده و خشنودی این است که مخاطبان رسانه را شکل می­دهند. الیو کاتز[3]، جی بلومر[4] و گورویچ[5]، سه بنیانگذار اصلی این نظریه در دهه 1970 هستند که آن را به صورت زیر تبیین کرده­اند: 1. منشأ اجتماعی و روان‌شناختی؛ 2. نیازهایی را تولید می­کنند که... ؛ 3. انتظاراتی را از... ؛ 4. رسانه­های جمعی و سایر منابع به وجود می­آورند که به... ؛ 5. مدل­های متمایزی از مواجهه با رسانه­ها می­انجامد و نتیجه­ آن ... ؛ 6. ارضای نیازها؛ 7 . سایر پیامد­های ناخواسته است (لاوفی،2007: 35).

روزنگرن[6] مدل توسعه یافته­تری از الگوی استفاده و خشنودی مطرح می­کند. به نظر وی برخی نیازهای اساسی سطح بالا و پایین انسان در تعامل با مجموعه­های متمایزی از ویژگی­های درون فردی و برون فردی و نیز در تعامل با ساختار جامعه پیرامون، از جمله ساختار رسانه­ها و مجموعه‌های گوناگونی از مسائل فردی به مجموعه­ مسائل و راه حل­هایی منجر می­شوند که این امر باعث به وجود آمدن انگیزه­های گوناگون برای یافتن خشنودی یا رفتار حل مسأله‌ای می­شوند و این خود به پیدایش الگوهای گوناگون مصرف رسانه­ای واقعی و الگوهای متمایز رفتار دیگری می‌انجامد که این مسأله، پیدایش الگوهای خشنودی یا ناخشنودی را در پی­دارد و احتمالاً بر مجموع ویژگی­های درون و برون فردی شخص و نهایتاً بر ساختار رسانه­ای و سایر ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه تأثیر می­گذارد (مک کوایل، 1388: 184). نظریه استفاده و خشنودی در پی آن است که چگونگی استفاده افراد از وسایل ارتباط جمعی را برای ارضای نیازهایشان و انگیزه­های این افراد در استفاده از رسانه را تشریح کند (بودون و تورسون، 2004: 448).

فرضیات این نظریه عبارتند از:

1. مخاطب فعال است؛ یعنی مخاطب در رفتار ارتباطی خود دارای انگیزه و هدف است.

2 . مخاطب تصمیم می­گیرد که رسانه خاصی را انتخاب و از آن استفاده کند تا نیازها و خواسته­های ویژه را ارضا کند.

3. مخاطب در انتخاب رسانه­ای خاص تحت نفوذ تأثیرات اجتماعی و زمینه روان‌شناختی محیط خود است.

4. مخاطبان به خوبی قادرند دلایل استفاده خود را از یک رسانه ابراز دارند. به عبارتی دیگر، مردم به خوبی نسبت به علایق و انگیزه­هایشان آگاهند (سعیدیان و دیگران، 1376: 68).

مطالعات نشان داده است که خشنودی­های مخاطبان می‌تواند از سه منبع سرچشمه بگیرد: در معرض رسانه بودن، محتوای رسانه و متن اجتماعی که در معرض رسانه­های مختلف بودن را طبقه­بندی می­کند (کاتز و دیگران، 1978: 24؛ به نقل از مهدیزاده، 1384: 194).

مدل «استفاده و اثر» که ویندال در سال 1979 ارائه کرد، ترکیبی از مدل­های استفاده و خشنودی و مدل تأثیرات است (مک کوایل و ویندال، 1388: 138). در این مدل هم به تأثیراتی که رسانه بر مخاطب می­گذارد و هم به برداشت و استفاده­ای که مخاطب از رسانه صورت می­دهد، توجه می­شود.

در این مدل دو فرآیند وجود دارد که ممکن است ما آن را " پیاثر"[7] بنامیم؛ به این مفهوم که بخشی از نتیجه، حاصل ترغیب یادگیری (اثر) از طریق محتواست و بخش دیگر آن محصول فرآیندی است که از طریق آن استفاده از رسانه­ها به شکل خودکار به نوعی یادگیری و ذخیره دانش منجر می­شود (همان: 140).

در نهایت، نظریه­ جدید استفاده و خشنودی با توجه به تغییرات شکل گرفته در آن معتقد است که شرایط اجتماعی و تمایلات روان‌شناختی همزمان بر دو مورد زیر اثر می­گذارد: عادات کلی استفاده از رسانه­ها و انتظارات مخاطبان درباره منفعت­هایی که در استفاده از رسانه وجود دارد (قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 81).

نظریه کاشت

نظریه کاشت حاصل دو دهه مطالعه جرج گربنر (2000) درباره تأثیر تلویزیون بر مخاطبان است که از اوایل دهه 1960 آغاز شد و در نهایت، به ارائه این نظریه از جانب وی انجامید. بر اساس نظریه کاشت، افرادی که در مواجهه بسیار با وسایل ارتباط جمعی – به‌ویژه تلویزیون- قرار دارند، به مرور جهان را به گونه­ای ادراک می­کنند که به جای انطباق با واقعیت بیرونی بیشتر با آنچه رسانه­ها درباره واقعیت بیان می­کنند، همخوان است. گربنر در مطالعات خود، مخاطبان را به دو دسته پرمصرف^[8]  و کم­مصرف^[9] تقسیم می­کند. بینندگان پرمصرف آن دسته از مخاطبان تلویزیون هستند که چهار ساعت یا بیشتر تلویزیون تماشا می­کنند و انتخاب برنامه­ای که می­بینند بر ایشان اهمیت ندارد، اما بیندگان کم مصرف، روزانه دو ساعت یا کمتر، به صورت برنامه­ریزی شده و انتخابی تلویزیون تماشا می­کنند. تلویزیون، منبع اصلی گروه پرمصرف برای ساخت واقعیت است، در حالی که بینندگان کم­مصرف، از سایر رسانه­ها نیز به موازات تلویزیون استفاده می­کنند. اکنون داعیه نظریه کاشت این است که تلویزیون با متغیرهای بسیاری در تعامل است، چنانکه تماشای برنامه­های آن، بر بعضی از گروه­های مخاطبان در مقایسه با گروه­های دیگر، اثر قوی­تری می­گذارد. این نظریه پس از اصلاح، مخاطب تلویزیون را موجودی «فعال» می­داند که محتوای برنامه­های دریافتی را «فعالانه» تفسیر می­کند (حسینی و همکاران، 1388: 44-45).

نظریه­ ساخت­یابی گیدنز

از نظر گیدنز، نقطه کلیدی آن است که حیات اجتماعی نه مجموعه­ای از کنش­های فردی و نه مجموعه­ای از ساختارهای اجتماعی است، بلکه به مثابه فرآیندی در نظر گرفته شده است که مفهوم کلیدی آن عمل اجتماعی به شمار می­آید و دارای دو جنبه «عاملانه» و «ساختاری» است. این رویکرد فرآیندوار به زندگی اجتماعی نقشی اساسی در کل نظریه اجتماعی گیدنز دارد (سیدمن، 1386: 192).

نظریه­ ساخت­یابی گیدنز جزو آن دسته از کوشش­هایی است که در دهه­های اخیر در زمینه تلفیق عاملیت و ساختار صورت گرفته است. گیدنز با طرح این نظریه، خواهان پرهیز از گزینه­هایی است که به نحوی یا بر فرد و یا بر ساختار تأکید می­کنند. وی معتقد است که تمایز میان سطوح خرد و کلان، تمایز سودمندی نیست، چرا که هر کدام از این نظریات، بخشی از واقعیت را به ما نشان می­دهند. در همین راستا، این دو دسته نظریات را با یکدیگر ترکیب می­کند. برونداد عمده این ترکیب همان نظریه ساخت­یابی است (عباسی قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 84).

گیدنز در نظریه­ ساخت­یابی خود، درصدد است تا کنشگری را که ساختارگرایانی چون آلتوسر و اشتراوس از صحنه اجتماعی حذف کرده بودند، دوباره به صحنه اجتماعی بازگرداند. در این زمینه، پهنه اساسی بررسی علوم اجتماعی را نه تجربه کنشگر فردی و نه وجود هر نوع کلیت اجتماعی، بلکه عملکردهای تکرار شونده­ای می­داند که در جهت زمان و مکان سامان می­گیرند (گیدنز، 1984: 2 ؛ به نقل از ریتزر، 1383: 701). طبق نظریه­ ساخت­یابی، عامل انسانی و ساخت در ارتباط با یکدیگر قرار می­گیرند؛ تکرار رفتارهای افراد ساختارها را بازتولید می­کند و به واسطه همین بازتولید ساختارها از سوی کنش انسانی، ساختارها برای کنش انسانی محدودیت ایجاد می­کنند. بدین‌سان، فعالیت­ها را نه آگاهی ایجاد می­کند، نه ساخت اجتماعی واقعیت و نه ساختار اجتماعی، بلکه انسان­ها ضمن ابراز وجود، به عنوان کنشگر درگیر فعالیت می­شوند و از طریق همین فعالیت است که هم آگاهی و هم ساختار ایجاد می­شوند. این مفهوم بر خصلت بازگشتی ساختار تأکید می­کند و استدلال می­کند که ساختار از طریق توالی عملکردهای انسان­ها در موقعیت­های خاص بازتولید می­شود و سپس این عملکردها را سازمان می­دهد (ریتزر، 1385: 704).

با توجه به رویکرد گیدنز می­توان چنین گفت که فرد در جریان هویت­یابی خود به طور عام و هویت دینی به طور خاص، موجودی صرفاً منفعل و پذیرنده نیست؛ بلکه به تفسیر هویت خویش می­پردازد؛ این تفسیر گسسته نیست؛ بلکه دارای ثبات و تداوم است. در این میان، می­توان دوگونه هویت دینی سنتی و هویت بازاندیشانه را از یکدیگر متمایز نمود:

الف: هویت دینی سنتی: ارزش­ها، احساسات و شناخت‌های این نوع هویت در شرایط جامعه­پذیری به فرد منتقل می­شود. در واقع، فردی که هویت دینی سنتی دارد، کمتر حقایق دینی را مورد پرسش بنیادین قرار می­دهد و معمولاً افراد سنتی همواره دیدگاهی متعصبانه و مطلق­گرایانه به مقوله دین داشته­اند.

ب: هویت دینی بازاندیشانه: پرداختن به هویت دینی بازاندیشانه مستلزم بازگشت به بنیان­های اندیشه مدرن است که هر قطعیتی در آن مورد شک قرار می­گرفت. در هویت دینی بازاندیشانه ارزش­ها و احساسات مورد تردید واقع شده و نگاه نسبی­گرایانه، جایگزین رویکرد مطلق­گرایانه می­گردد و در سطح بالایی از انعطاف‌پذیری قرار دارد.

نظریه هویت اجتماعی تاجفل

در تئوری هویت اجتماعی تاجفل، یک شخص تنها یک «خود شخصی» ندارد؛ بلکه دارای چندین خود است که با چرخه‌های عضویت گروهی همخوانی دارد. زمینه‌های متفاوت اجتماعی ممکن است یک شخص را به فکر کردن، احساس کردن و عمل کردن بر مبنای «رده خود» شخصی، خانوادگی یا ملی‌اش برانگیزاند. طبق تعریف این محققان، هویت اجتماعی برداشت افراد از خود است که از عضویت ادراک شده در گروه‌های اجتماعی ناشی می‌شود (هوگ و واگون، 2002؛ به نقل از عباسی قادی، 1385: 177).

تاجفل، هویت اجتماعی را با عضویت گروهی پیوند می‌زند و عضویت گروهی را متشکل از سه عنصر می‌داند:

 1. عنصر شناختی: آگاهی از این­که فرد به یک گروه تعلق دارد؛

2. عنصر ارزشی: فرض­هایی درباره­ پیامدهای ارزشی مثبت یا منفی عضویت گروهی؛

3. عنصر احساسی: احساسات نسبت به گروه و نسبت به افراد دیگری که رابطه­ای خاص با آن گروه دارند (تاجفل، 1978: 63؛ به نقل از عباسی قادی، 1385: 178).                                                                            

از نظر تاجفل، هویت فرد در تعامل با گروه شکل می‌گیرد؛ این تعامل در موقعیت­های متفاوت و همچنین گروه‌های مختلف ابعاد گوناگونی به خود می­گیرد، اما آنچه مسلم است؛ بحث هویت­یابی فرد در شناخت موقعیت با توجه به عناصر شناختی، ارزشی و احساسی معنا می­یابد. موقعیت­ها تعیین‌کننده ­جدی هویت فرد نیستند، چراکه افراد از نظر تاجفل با آگاهی از پیامدهای احتمالی و تأثیرات کنش­های ساختاری موقعیت، خود را وارد گروه یا موقعیت کرده، هویت خود را نشان می­دهند.

فرضیات تحقیق

متعاقب بحث‌هایی که تاکنون مطرح شد، می‌توان دو فرضیه  را مطرح نمود:

1. بین میزان استفاده از تلویزیون و هویت دینی رابطه وجود دارد.

2. بین نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی رابطه وجود دارد.

روش پژوهش

در این مطالعه برای رسیدن به اهداف و پاسخگویی به سؤال‌های تحقیق، از روش پیمایش اجتماعی[10] استفاده گردیده و داده­ها با استفاده از تکنیک پرسشنامه­ای جمع‌آوری شده­اند. جامعه آماری تحقیق، دانشجویان دانشگاه مازندران هستند که بر اساس گزارش مدیریت آموزشی دانشگاه تعداد آنها برابر با 12962 نفر است. حجم نمونه آماری نیز از طریق فرمول کوکران، 373 نفر برآورد گردید. محاسبه حجم نمونه برای جامعه آماری تحقیق به شرح ذیل است:

حجم نمونهn=

جمعیت یا جامعه آماری = N

(ضریب اطمینان95درصد)96/1 t =،

(احتمال وجود صفت معین در نمونه) 5/0 P =  

 (دقت احتمالی مطلوب یا نصف فاصلۀ اطمینان) 05/0 d =،

(احتمال نبود صفت معینی در نمونه) 5/0 q =

 وN=12962

در این پژوهش از روش نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای استفاده و پس از انتخاب افراد به صورت تصادفی در سطح دانشگاه، پرسشنامه بین پاسخگویان توزیع شده است. داده­های پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS پردازش، توصیف و تحلیل شده­اند. برای سنجش میزان و نوع استفاده از تلویزیون، از 14 گویه و برای سنجش هویت دینی پاسخگویان نیز از شاخصی با چهار بعد (بعد اعتقادی، بعد تجربی یا عاطفی، بعد پیامدی و بعد مناسکی) و 26 گویه (که از بخشی از احمدپور، قادرزاده، 1389؛ ابراهیمی، 1390 و تعدادی محقق ساخته) استفاده شد. پرسشنامه در دو مرحله بین 100 نفر از پاسخگویان آزمون مقدماتی شده است. در این پژوهش برای سنجش اعتبار ابزار تحقیق، از روش اعتبار صوری^[11] و اعتبار محتوا^[12] استفاده شد و به منظور سنجش پایایی پرسشنامه برای تعیین قدرت تبیین­کنندگی گویه­ها، از آلفای کرونباخ استفاده شده است (جدول 1).

یافته‌های تحقیق

الف- یافته­های توصیفی

بر اساس اطلاعات جمع­آوری شده پاسخگویان در بازه سنی 17 تا 43 سال قرار دارند که در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا مشغول به تحصیل هستند. 2/70 درصد از پاسخگوها زن و 8/29 درصد مرد؛ 8/85 درصد از آنها مجرد و 7/10 درصد متأهل هستند. از لحاظ وضعیت محل سکونت فعلی، 2/48 درصد از پاسخگویان با خانواده خود زندگی می­کنند، 6/31 درصد آنها در خوابگاه دانشگاه سکونت دارند، 2/18 درصد در منزل اجاره­ای، 6/0 درصد در خانه­های دولتی و سازمانی و 6/0 درصد نیز در حال حاضر نزد اقوامشان سکونت دارند. همچنین، به لحاظ محل سکونت والدین، 6/74 درصد از پاسخگویان ساکن شهر و 4/25 درصد از آنها ساکن روستا هستند.

جدول 1- ضریب روایی ابعاد متغیر­های پژوهش و ضریب روایی کل

وضعیت هویت دینی پاسخگویان

هویت دینی پاسخگویان در این پژوهش در چهار بعد اعتقادی، تجربی یا عاطفی، پیامدی و مناسکی سنجیده شده است. تمامی ابعاد هویت دینی در طیفی پنج قسمتی ارزیابی شده­اند. توزیع فراوانی شاخص هویت دینی و همچنین، ابعاد آن در جدول 2 آمده است. داده­های جدول (توزیع فراوانی پاسخ­ها) بیانگر آن است که وضعیت هویت دینی پاسخگویان در سطح نسبتاً بالایی است. همچنین، میانگین شاخص دینداری کل (35/4 از 5) نیز مؤید این است که دینداری دانشجویان دانشگاه مازندران در سطح بالاست. در میان ابعاد دینداری، بعد اعتقادی دارای بیشترین میانگین (61/4 از 5) و بعد مناسکی دارای کمترین میانگین (63/3 از 5) است.

جدول 2- توزیع فراوانی پاسخگوها بر حسب ابعاد مختلف هویت دینی و شاخص دینداری کل

وضعیت میزان مصرف تلویزیون پاسخگویان

جدول 3 توزیع فراوانی متغیر میزان مصرف تلویزیون دانشجویان را نشان می­دهد که از ترکیب دو متغیر فاصله­ای ساخته شده است. داده­های جدول ذیل حاکی از آن است که وضعیت مصرف تلویزیون دانشجویان در حد متوسط به پایین (میانگین 37/2 از 5) است. همچنین، درصد درخور توجهی از دانشجویان (5/7 درصد) هرگز از تلویزیون استفاده نمی­کنند. استفاده کم از رسانه­ای چون تلویزیون در محیطی دانشگاهی شاید از یک سو به علت دسترسی کم بخش قابل توجهی از دانشجویان به این رسانه باشد. بیش از 50 درصد دانشجویان در محیط­های خوابگاهی زندگی می­کنند که دسترسی آنها به تلویزیون را دشوار می­سازد. از سوی دیگر، می­تواند بیانگر آن باشد که دانشجویان در کنار تلویزیون از سایر مصارف فرهنگی رسانه‌ای چون اینترنت و مجلات و غیره نیر استفاده می­نمایند.

جدول 3- توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان مصرف تلویزیون

نوع مصرف تلویزیون

برای سنجش نوع مصرف تلویزیون پاسخگویان، از شاخصی با 12 گویه (محقق ساخته) استفاده شده است. جدول 4 نشان‌دهنده توزیع متغیر نوع مصرف تلویزیون دانشجویان است. داده­های جدول نشان می­دهد که میانگین مصرف اخبار و تفسیرهای خبری، گزارش­های علمی و مستندها، برنامه­های تفریحی و سرگرمی و برنامه­های ورزشی بالاتر از حد متوسط، میانگین مصرف موسیقی و سرود در حد متوسط و میانگین مصرف گزارش­های اقتصادی، برنامه­های مذهبی، فیلم­های تاریخی ایرانی، برنامه­های تاریخ ایران، گزارش­های سیاسی، برنامه­های اجتماعی و فرهنگی و فیلم و سریال­های مذهبی پایین­تر از حد متوسط است. بالاترین میانگین مصرف مربوط به برنامه­های تفریحی و سرگرمی (29/3 از 5) و پایین­ترین میانگین مربوط به برنامه­های مذهبی (32/2 از 5) است. در واقع، میان نوع و محتوای برنامه­هایی که دانشجویان برای استفاده از تلویزیون (به مثابه کالایی فرهنگی) به کار می­گیرند، تفاوت­های وجود دارد.

جدول4- توزیع فراوانی پاسخگوها بر حسب نوع مصرف تلویزیون

ب- یافته­های استنباطی

فرضیه شماره یک: بین میزان استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان رابطه وجود دارد.

جدول 5 رابطه بین متغیر میزان استفاده از تلویزیون با ابعاد چهارگانه متغیر هویت دینی و دینداری کل را نشان می‌دهد. میزان مصرف تلویزیون با همه ابعاد هویت دینی و همچنین، دینداری کل دارای رابطه مثبت و معنادار است. این بدان معناست که هر چقدر میزان استفاده از تلویزیون بالاتر باشد، هویت دینی پاسخگویان نیز بالاتر است. از میان ابعاد متغیر هویت دینی، بعد دینداری اعتقادی دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (213/0) با متغیر میزان استفاده از تلویزیون است.

جدول 5- ضرایب همبستگی متغیر میزان استفاده از تلویزیون با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل

فرضیه شماره دو: بین نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان رابطه وجود دارد.

برای آزمون رابطه بین متغیر نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان، ابتدا باید مطمئن شد که همه انواع برنامه­های تلویزیونی در یک گروه قرار می­گیرند و به یکسان تأثیر می­گذارند، یا این­که می­توان بین گروه­های مختلف برنامه­های تلویزیونی تمایز قائل شد. برای تشخیص گروه­های متفاوت برنامه­های تلویزیونی می­توان از آزمون تحلیل عاملی استفاده کرد. در جدول 6 نتایج آزمون تحلیل عاملی انواع برنامه­های تلویزیونی نشان داده شده است. ضریب آزمون بارتلت 872/0 و ضریب معناداری آن 000/0 بوده است. همان­طور که داده­های جدول نشان می­دهد، برنامه­های مذهبی و فیلم و سریال­های مذهبی در یک عامل و سایر انواع برنامه‌ها نیز در عاملی دیگر بار گرفته­اند. بنابراین، باید انواع برنامه­های موجود را در دو متغیر مجزا ترکیب کرد و آزمون گرفت. به عامل دوم نام برنامه­های صرفا مذهبی و به عامل اول نام سایر برنامه­ها می­دهیم.

جدول 6- تحلیل عاملی انواع برنامه­های تلویزیونی

رابطه متغیرهای برنامه­های صرفاً مذهبی و سایر برنامه­ها با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل در جدول 7 آمده است. همان­طور که داده­های جدول نشان می­دهد، تمامی ابعاد هویت دینی با تمام برنامه­ها دارای رابطه‌ای مثبت و معنادار است.

جدول 7- ضرایب همبستگی متغیرهای برنامه­های صرفا مذهبی و سایر برنامه­ها با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل