جنسیت و دینداری

مقدمه و بیان مسأله

همواره نقش دین و تأثیر بسزای آن در ابعاد مختلف زندگی انسان‏ها مورد توجه صاحبنظران حوزه جامعه‏شناسی دین بوده و این موضوع را در تحقیقات مختلف می‏توان مشاهده نمود؛ چنانکه همیلتون (1381)؛ کوزر (1380)؛ سراج زاده (به نقل از سراج زاده، 1387) و ابراهیمی (1390) نشان داده‏اند که ارزش‏ها و باورهای دینی با افزایش نظم و کاهش آنومی و بزهکاری همراه است. مالبای[1] (1998)، هومر، راگرس و نام[2] (1999، به نقل از مک کارتنی [3] ، 2002 : 1) نشان داده‏اند که در افراد با دینداری بیشتر اضطراب، افسردگی و مرگ و میر کمتر مشاهده می‏شود . کال و هیتون [4] ( 1997)، هانلر و گنچوز  [5] (2005)، ماهونی  [6] (2005)، سولیوان  [7](2001) و خدایاری فرد، (به نقل از خدایاری فرد ، 1386) نشان داده‏اند کیفیت روابط زناشویی و میزان رضایت زناشویی در افراد دیندار بالاتر است. اباق و هانی[8] (1978)، جلن[9] (1984)، اسپیسر[10](1994)، شیپرز و سیلک[11] (1998)، شیپرز (2002)، کلی و گراف [12] ( 1997 : 654؛  به نقل از شیپرز، 2002 : 158) و آزادارمکی، 1390 به این نتیجه رسیده‏اند که پایبندی به ارزش‏های اخلاقی در افراد دیندار بیشتر است. این محققان هر کدام کوشیده‏اند به نوعی تأثیرات دینداری بر جوانب گوناگون زندگی افراد را به تصویر بکشند، اما در میان تحقیقات جامعه‏شناسی دین با این وسعت و بخصوص در تحقیقات داخلی بررسی تفاوت‏های جنسیتی در دینداری، تبیین علل آن و عوامل مؤثر بر آن، معمولا مغفول مانده و گاهی یافته‏های متناقض نیز در تحقیقات انجام شده در این زمینه به چشم می‏خورد. اگرچه در بیان تفاوت‏های جنسیتی همگونی بیشتری به چشم می‏خورد، اما در بیان علل این تفاوت ها عقاید متفاوت و بعضاً متناقض است. به طور کلی، در تحقیقات مختلف علل تفاوت‏های جنسیتی در دینداری در سه رویکرد فیزیولوژی متفاوت زنان و مردان، ساختار اجتماعی، جامعه‏پذیری متفاوت افراد نشان داده شده است. کرنوال  [13](1989)، ووس (1984)، ووس وآلیستر  [14] (1987) علت این تفاوت‏ها را به جایگاه ساختاری نسبت می‏دهند ( به نقل از لوونتال، 2001 )؛ تامپسون  [15] (1991) آن را به جهت گیری‏های جنسیتی (همان)، لویت  [16]، (1995) آن را به جامعه‏پذیری نقش‏های جنسیتی (همان) و والتر  [17] (1990) به تفاوت‏های شخصیتی (همان) نسبت می‏دهند و میلر و استارک  [18] (2002) آن را با توجه به تئوری گریز ریسک  توجیه می‏کنند (همان).

به سبب اهمیت موضوع و تأثیر دینداری بر زوایای مختلف زندگی انسان‏ها و به علت وجود تحقیقات مختصر و محدود و یافته‏های متناقض و متفاوت و همچنین، به علت نقش محوری زنان در خانواده و کاربردی و راهبردی بودن نتایج این تحقیقات، بررسی تفاوت‏های جنسیتی در دینداری و علل تفاوت‏ها در این مقوله مهم بوده و پرسش‏های اساسی این تحقیق را موجب شده است . آیا در جامعه ما دینداری در میان زنان و مردان یکسان است یا در این زمینه تفاوت‏هایی وجود دارد ؟ آیا بررسی میان مذاهب و ادیان، تفاوت‏های جنسیتی در دینداری را نشان می‏دهد؟ آیا ساختار قدرت در خانواده می‏تواند دینداری بیشتر زنان نسبت به مردان را تبیین کند؟

در این مقاله و برای بررسی این موضوع، پس از مروری بر رویکردهای نظری و تحقیقات تجربی در ایران و خارج از کشور، به یافته‏های توصیفی حاصل از پیمایش ملی ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان و سپس به  تحلیل رابطه میان جنسیت و دینداری خواهیم پرداخت .

بنیان نظری و مبانی تجربی

علی‏رغم تحقیقات متعددی که نشان دهنده دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان در برپاداشتن عبادات، فعالیت‏های مذهبی و اعتقادات دینی است (آرگیل و بیت هالامی [19]، 1975 ؛ بتسن،  شونراد و ونتیز[20]،  1993؛  بیت هالامی و آرگیل،  1997؛ براون[21]، 1987 ؛ فرنسیس[22] ،  1993 ؛  پالوتزیان [23] ،  1996؛  به نقل از لوونتال، 2001 : 133، مک کارتنی[24] ،  2002 : 1) لوونتال معتقد است که این تفاوت‏ها بسته به فرهنگ و سنت هر دین است. او معتقد است سنت‏های مذهبی در هر دین یا مذهب میان زنان و مردان در تعهدات و وظایف دینی مانند نماز خواندن و ... تفاوت‏هایی ایجاد می‏کند؛ آنچنان که  مثلاً اسلام و یهود در برخی از جنبه‏ها تعهدات دینی کمتری برای زنان نسبت به مردان قائل‏اند. برای مثال، یهود بر نماز گزاردن زنان با جماعت تأکیدی ندارد و زنان مسلمان در دوران قاعدگی [25] خود  نمی‏توانند به مسجد داخل شوند.  بنابراین، انتظار می‏رود زنان در این ادیان به مکان عبادت خود توجه کمتری داشته باشند و در برخی فعالیت‏های مذهبی، زنان یهود و مسلمان ممکن است کمتر از مردان ظاهر شوند. بر خلاف ایشان، در نمونه‏های مورد مطالعه در مسیحیان و هندوها زنان فعالیت‏های دینی بیشتری نسبت به مردان دارند. زنان هندو بیش از مردان به بیشتر بودن معابد اعتقاد دارند و احتمالاً مردان مسلمان و یهودی فعالیت‏های دینی بیشتری از زنان دارند و این امر در میان مسیحیان و هندوها برعکس است. به گفته لوونتال، این تفاوت‏ها ما را هدایت می‏کند به اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان انتظار داشته باشیم. لوونتال از بررسی تجربی خود نتیجه می‏گیرد اگرچه به طور کلی زنان از مردان دیندارترند، اما فعالیت‏های دینی کمتری نسبت به مردان دارند، در مسیحیان زنان از مردان دیندارترند و در هندوها، مسلمانان و یهودیان مردان از زنان دیندارترند. لوونتال این تفاوت‏ها را به سنت‏ها و هنجارهای فرهنگی این ادیان ربط می‏دهد و بنابراین، دیندار بودن زنان نسبت به مردان را به عنوان قاعده‏ای کلی نفی می‏کند (لوونتال [26] ، 2001). سولینوس [27] یافته‏های متناقض با بسیاری از تحقیقات را نشان می‏دهد و آن گویای دیندارتر بودن مردان است (سولینوس ، 2006 ).

در بیان علل تفاوت‏های جنسیتی نیز نتایج تحقیقات متفاوت است: برخی آن را به جایگاه ساختاری (کرنوال  [28]، 1989؛ ووس، 1984؛ ووس  و آلیستر[29]، 1987) برخی به جهت‏گیری‏های جنسیتی (تامپسون[30]، 1991) برخی به جامعه‏پذیری نقش‏های جنسیتی ( لویت[31]، 1995) برخی به تفاوت‏های شخصیتی (والتر[32]، 1990) و برخی به تئوری گریز ریسک (میلر و استارک[33]، 2002) نسبت می‏دهند (لوونتال، 2001 : 138). بیت هالامی و آرگیل این تفاوت‏ها را به شخصیت‏ها و تفاوت‏های اجتماعی یا تفاوت در موقعیت شغلی افراد نسبت می‏دهند (همان). میلرواستارک معتقدند این تفاوت جنسیتی منشأ فیزیولوژیک داشته، ناشی از اولویت ریسک است (میلر و استارک، 2002 به نقل از کالت، 2002: 1)؛ بر این اساس، میلر و استارک نشان می‏دهند که مردان به خاطر اولویت ریسک خود بیشتر به رفتارهای با ریسک بالا روی می‏آورند (همان: 2) و بنابراین، زنان به خاطر ریسک ‏گریزی‏شان که فیزیولوژیک است، بیشتر دیندارند.

کالت با بسط تئوری کنترل –  قدرت هاگان و کالگوس[34]  و  پذیرفتن اولویت ریسک میلر و استارک معتقد است که این تفاوت‏ها منشأ اجتماعی داشته و بدین شیوه تفاوت جنسیتی در دینداری را تبیین کرده‏است. هسته اصلی این تئوری که اساساً در جرم‏شناسی برای توضیح تفاوت‏های جنسیتی شکل گرفته است، تفاوت کنترل اجتماعی دختران و پسران در خانواده است. در زمینه پدرسالاری پسران به احتمال زیاد با تشویق به رفتارهای پرخطر، بیشتر به این نوع رفتارها متمایل می‏شوند و دختران با محدودیت به سمت کنترل رفتارهای پر خطر؛ اما در خانواده‏های برابرطلب این اختلاف جنسیتی کمتر وجود دارد. مطابق این تئوری، خانواده های پدرسالار یا برابرطلب با رفتارهای متفاوت، موجب جامعه‏پذیری جنسیتی متفاوت در کودکی شده که تا بزرگسالی ادامه می‏یابد و از آنجا که رفتار دختران در خانواده‏های پدرسالار بیش از خانواده‏های برابرطلب کنترل می‏شود، ایشان ریسک گریزتر بوده، بنابراین، بیشتر به دینداری روی می‏آورند. او نشان می‏دهد زنانی که در خانواده‏های پدرسالار زندگی می‏کنند، نسبت به مردان این خانواده‏ها ریسک گریزتر هستند و با فرض اینکه ریسک گریزی و دینداری با هم رابطه دارند، پس تفاوت‏های جنسیتی در دینداری در زنان با خانواده‏های پدرسالار بیشتر از زنانی است که در خانواده‏های برابرطلب پرورش می‏یابند. همچنین، نشان می‏دهد که زنان بیش از مردان تحت تأثیر اقتدار خانواده و طبقه اجتماعی بوده، حساسیت بیشتری از خود در این زمینه نشان می‏دهند. زنان با مادران طبقه اجتماعی بالاتر دینداری کمتری نسبت به زنان با مادران طبقه اجتماعی پایین‏تر دارند و همچنین، پایگاه اقتصادی اجتماعی پدر و پایگاه اقتصادی اجتماعی مادر تأثیرات کمتری بر دینداری مردان دارد (کالت، 2002 : 2).

در تحقیقات داخلی، همان‏طور که گفته شد، بررسی جنسیتی دینداری در حوزه جامعه‏شناسی دین مغفول مانده و عمدتاً در تحقیقات ذکر نشده یا به عنوان یافته فرعی ذکر شده است. در ردیابی تحقیقات داخلی اندک تحقیقی به چشم می‏خورد؛ برای مثال، در گزارشی از پژوهش قربانعلی ابراهیمی با عنوان دینداری و بزهکاری جوانان در 10 استان، وضعیت دینداری جوانان ایرانی خوب ارزیابی شده و Bottom of Formبا اینکه بعد اعتقادی دینداری جوانان بالاست و در بعد مناسکی (مثل نماز، روزه و...) این میزان کم است و البته، در میان جوانان به مناسک جمعی کمتر از مناسک فردی توجه می‏شود، اما در مجموع وضعیت دینداری مطلوب ارزیابی شده است. این پژوهشگر در مورد وضعیت دینداری در میان جوانان چنین گزارش داده است: دینداری دختران بیش از پسران است و افراد متأهل بیش از افراد مجرد و افراد مجرد بیش از افرادی که متارکه کرده‌اند، دیندار هستند. او سپس به ارائه گزارش وضعیت بزهکاری جوانان و نسبت آن با دین در ۱۰ استان کشور پرداخته است ( ابراهیمی، 1390) .

 غلامعباس توسلی در مقاله بررسی سطح دینداری و گرایش‏های دینی آورده است: جنسیت بر متغیر دینداری تأثیرگذار است؛ به شکلی که باور دینی و پایبندی به اعمال فردی در بین دانشجویان دختر بیش از پسر است، در تکثرگرایی در دین تفاوتی میان دانشجویان دختر و پسر نیست، اما گرایش دختران به دین خصوصی و برخورد گزینشی با دین در بین آنها کمتر از پسران است  (توسلی، 1385 : 111) .

محمود نجفی در مقاله خود با عنوان بررسی رابطه کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت، تفاوت جنسیتی در دینداری را چنین گزارش کرده که دختران نسبت به پسران باورهای مذهبی قوی تری دارند (نجفی، 1385) .

آزاد ارمکی در کتاب جامعه شناسی تغییرات فرهنگی در ایران آورده است: در اعتقادات دینی و در عواطف دینی زنان از مردان دیندارترند که البته این تفاوت اندک بوده، به رابطه معناداری منجر نمی‏شود، اما در انجام مناسک دینی فردی زنان به طور معناداری نسبت به مردان بیشتر نماز به جای می‏آورند؛ به گونه‏ای که 9/89  درصد از زنان و 4/85 درصد از مردان همیشه نماز می‏خوانند و در حالی که5/5 درصد از مردان نماز نمی‏خوانند، این نسبت در زنان 7/2 درصد است. در نماز خواندن در مسجد - که از جمله مناسک دینی جمعی است - مردان به طور معناداری بیشتر از زنان در مسجد نماز می‏خوانند (6/28 درصد مردان در برابر 3/21 درصد زنان). همچنین، در رابطه جنسیت و عملکرد مقامات دینی در زمینه پاسخگویی مقامات دینی به مسائل مختلف نسبت زنان در تمام موارد از مردان بیشتر است. در زمینه مسائل اخلاقی و نیازهای فردی 6/82 درصد زنان و 4/76 درصد از مردان، در مسائل مربوط به زندگی خانوادگی اذعان دارند 5/76 درصد زنان و 9/70 مردان، در زمینه نیازهای معنوی مردم 2/77 درصد زنان و 5/72 درصد مردان و درباره مسائل اجتماعی کشور 3/66 درصد زنان و 6/58 درصد از مردان اذعان داشته‏اند که مقامات دینی می‏توانند به مسائل و سؤال‏های آنها پاسخگو باشند که در سطح معناداری قابل قبول و پذیرفته است (آزادارمکی، 1383: 90 - 70) .

همچنین، سراج زاده در تحقیق خود با عنوان دین و نظم اجتماعی، بررسی رابطه دینداری با احساس آنومی و کجروی به توصیف دینداری بیشتر زنان به مردان پرداخته است  ( سراج‏زاده، 1387).

همچنین، شایان ذکر است که در میان تحقیقات داخلی، تحقیقی که به علل این تفاوت‏ها و همچنین تفاوت‏ها در ادیان و مذاهب پرداخته باشد، ردیابی نشد .

با توجه به رویکرد نظری این تحقیق که مبتنی بر نظرات لوونتال و کالت است، فرضیه‏های زیر مفروضند: 1- دینداری در زنان بیشتر از مردان است؛  2- دینداری در میان ادیان و مذاهب مختلف یکسان نیست؛  3 – زنانی که در خانواده‏های با نفوذ بیشتر پدر زندگی می‏کنند، پایبندی بیشتری به ارزش‏های دینی از خود نشان می‏دهند و دیندارترند .

روش تحقیق

این تحقیق پیمایشی ملی است با عنوان ارزش‏های اجتماعی و فرهنگی ایرانیان که در سال 1383 با ابزار پرسشنامه و با نمونه‏گیری خوشه‏ای چند مرحله‏ای اجرا شده و داده‏های آن  مبتنی بر داده‏های حاصل از پروژه بررسی ارزش‏های جهانی اینگلهارت است که با اطلاعات ارزشمند خود امکان مطالعات ملی و فراملی را فراهم آورده است. جامعه آماری این پژوهش پیمایشی، کلیه افراد بالای 16 سال در ایران هستند که با  استفاده از فرمول نمونه‏گیری  کوکران با حجم نمونه  2275 اجرا شده است .

 درادامه، پس از تعاریف عملیاتی متغیرها، به توصیف جامعه آماری، توصیف تفاوت‏های جنسیتی و تحلیل این تفاوت‏ها و ارتباط آن با ساختار قدرت در خانواده با استفاده از نرم افزار spss خواهیم پرداخت .

تعاریف عملیاتی

متغیر دینداری: از مدل تبیین دینداری چند بعدی اینگلهارت مبنی بر ابعاد ارزش‏های دینی، اعتقادی، مشارکت در دین و پیامدهای دینی استفاده شده است. ارزش‏های دینی با دو گویه اهمیت دین با ارزش 0 تا 3 و اهمیت خدا با ارزش 0 تا 9 که به سه سطح زیاد ، متوسط و پایین تبدیل شد، بعد اعتقادی حاصل ترکیب پنج گویه مشتمل بر اعتقاد به خدا، معاد، صاحب روح بودن انسان، جهنم و بهشت با ارزش0 و 1 که به سه سطح زیاد، متوسط و پایین تبدیل شد، مشارکت دینی با گویه شرکت در مراسم و آیین‏های دینی با ارزش0 تا 6 که به سه سطح زیاد، متوسط و پایین تبدیل شد و انجام نمازهای روزانه با ارزش 0 تا 3 سنجیده شده است. همچنین، پیامدهای دینی که از ترکیب 10 گویه موجه یا غیرموجه بودن مصرف مسکرات، درخواست بهره‏مند شدن از پاداش و مزایای دولتی که شامل حال فرد نشود، پرداخت نکردن کرایه وسایل نقلیه، تقلب در مالیات، گرفتن رشوه، همجنس بازی، فحشا و خود فروشی،  سقط جنین، طلاق، یوتاناسیا ]1[ و خودکشی، هر یک با ارزش 0 تا 9 سنجیده و سپس به سه سطح بالا، متوسط و پایین تبدیل شد.  همچنین، اینگلهارت در بعد عواطف دینی از گویه‏های زیر استفاده می‏کند: اعتقاد به اینکه دین به فرد آرامش و نیرو می‏دهد که با یک گویه دو قسمتی آری یا خیر سنجیده شده، تفکر درباره معنا و هدف زندگی که با یک گویه صفر تا سه قسمتی سنجیده شده، هر چند وقت یک‏بار به جز نماز و خارج از فرائض و عبادات دینی با خداوند نیایش می‏کنید که با یک گویه هفت قسمتی 0 تا 6 سنجیده شده و سپس به سه سطح تبدیل شده است ( اینگلهارت، 1387 : 36) .

متغیر نفوذ پدر در خانواده : گویه در خانه شما چه کسی بیشترین نفوذ و تأثیر را در برخورد با مسائل دارد، به کسانی که با پدر پاسخ داده باشند 1 و به دیگر پاسخ‏ها 0 داده شد .

یافته‏ های پژوهش

مشخصات نمونه : از 2275 نمونه، 1241 نفر مرد (7/54 درصد) و 1026 نفر زن (3/45 درصد) هستند که از میان آنها 1347 نفر متأهل (4/59 درصد) و 919 نفر مجرد (6/40 درصد) هستند. در این نمونه 1465 نفر شهری (8/64 درصد) و 797 نفر (2/35 درصد) روستایی هستند. از 2275 نفر 97 نفر (7/4 درصد) بیسواد ، 380 نفر(6/18 درصد) دارای تحصیلات ابتدایی، 448 نفر (9/21 درصد) تحصیلات متوسطه، 656 نفر (32 درصد) دیپلم ، 149 نفر (3/7 درصد) فوق دیپلم و 318 نفر (5/15 درصد) تحصیلات عالیه دارند. همچنین، 275 نفر (3/12 درصد) درآمد بسیار پایین دارند، 699 نفر (2/31 درصد) درآمد پایین، 881 نفر (3/39 درصد) درآمد متوسط، 323 نفر (4/14 درصد) درآمد بالا و 62 نفر (8/2 درصد) درآمد بسیار بالا دارند .

چنانکه در جدول 1 می‏بینیم، در همه مؤلفه‏های مطرح شده تفاوت جنسیتی در دینداری به نفع زنان در سطح معناداری قابل قبول است. در ارزش‏های دینی، اعتقادات دینی، انجام مناسک دینی فردی، پیامدهای دینی، فکر کردن در باره معنای زندگی، نیایش با خدا خارج از فرایض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش بخش بودن دین، زنان از مردان به طور معناداری دیندارترند. چنانکه دیدیم، در تحقیقات زیادی این یافته وجود دارد؛ از جمله در تحقیق آرگیل و بیت هالامی (1975)؛ بتسن، شونراد و ونتیز   (1993)؛ بیت هالامی و آرگیل) 1997)؛ براون (1987)؛ فرنسیس (1993)؛ پالوتزیان (1996؛ به نقل از لوونتال، 2001 : 133)؛ اینگلهارت، (1372 و 1387) به دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان اشاره شده است و همچنین، در تحقیقات داخلی این یافته توسط ابراهیمی (1390)؛ نجفی (1385)؛ آزاد ارمکی (1381 و 1383)؛ توسلی (1385) و سراج زاده (1387) گزارش شده است. به طور کلی، می‏توان گفت در دینداری ایرانیان تفاوت جنسیتی وجود دارد و این تفاوت جنسیتی به نفع زنان است. بنابراین، فرضیه 1 که مبنی بر دینداری بیشتر زنان نسبت به مردان است، تأیید می‏شود. تنها استثنا در مورد شرکت کردن در آیین‏های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است و آن هم در سطح معناداری قابل قبولی نیست و این یافته نیز مؤید تئوری لوونتال است که نشان می‏دهد زنان فعالیت‏های دینی کمتری نسبت به مردان دارند .

جدول 1 – تفاوت‏های جنسیتی در دینداری

چنانکه در جدول 2 می‏بینیم، تفاوت‏های جنسیتی در میان شیعیان، سنیان و مسیحیان ایرانی یکسان نیست. این تفاوت در سنی‏ها بیش از شیعه‏هاست و در هر دو به نفع زنان است و در مسیحی‏ها تفاوت جنسیتی وجود ندارد. این یافته تا حدودی مشابه تحقیق لوونتال است که نشان میدهد تفاوت جنسیتی بسته به فرهنگ دینی متفاوت است و یکسان نیست. بنابراین، فرضیه دوم که بر اساس تئوری لوونتال مدعی است تفاوت جنسیتی در دینداری بسته به سنت‏ها و فرهنگ هر دین متفاوت است و اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان باید انتظار داشت، تأیید می‏شود. لوونتال مدعی است که زنان نسبت به مردان کمتر در فعالیت‏های مذهبی شرکت می‏کنند که این یافته در مورد شیعه و سنی تأیید و در مورد مسیحیان رد می‏شود. همچنین، او نشان می‏دهد که زنان مسلمان دینداری کمتری نسبت به مردان مسلمان دارند که طبق یافته‏های این پژوهش این بخش از ادعای لوونتال در ایران پذیرفته شدنی نیست .

جدول 2- تفاوت‏های جنسیتی در ادیان و مذاهب

گفتیم که کالت تفاوت‏های جنسیتی را با توجه به ساختار قدرت در خانواده تبیین می‏کند و معتقد است دخترانی که در خانواده‏های پدر سالار رشد کرده‏اند، ریسک گریزتر بوده، بنابراین، بیشتر به دین روی می‏آوردند. چنانکه در جدول 3 می‏بینیم، هیچ کدام از آزمون‏های آماری مربوط به این فرضیه قابل قبول نیست، بنابراین، توجیه دینداری زنان بر اساس تیپ خانواده پدرسالارانه یا برابر طلب رد می‏شود و فرضیه 3 که بر اساس تئوری کالت مدعی بود زنانی که در خانواده‏های با نفوذ پدر هستند، دینداری بیشتری دارند، رد شده، قابل قبول نیست. این یافته در جامعه شناسی می‏تواند یافته مهمی تلقی شود، چرا که در دوران معاصر که در غالب جوامع عمدتاً ساختار قدرت به سمت برابرطلبی پیش می‏رود (اینگلهارت، 1372) و چنین وضعیتی در ایران نیز گزارش شده است (آزادارمکی، 1389) نفی این رابطه می‏تواند پذیرش ساختارهای جدید در خانواده و در عین حال، امکان حفظ تمایلات دینی را نشان دهد و لزوماً پذیرش موقعیت‏های برابرطلبانه در خانواده با کاهش دینداری همراه نیست .

جدول 3- درصد دینداری زنان بر حسب نفوذ پدر در خانواده