بررسی عوامل مؤثر بر فاصله بین ازدواج و فرزندآوری (مطالعه موردی: زنان متأهل 49-20 ساله شهر اصفهان)

بیان مسأله

از دیرباز بررسی و ساختار حرکات جمعیت‌های انسانی و همچنین، مطالعه روابط متقابل پدیده‌های جمعیت با عوامل اقتصادی - اجتماعی کانون توجه محققان و اندیشمندان بوده است. هم‏اکنون، یکی از عمده‌ترین عوامل مورد استفاده در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی- اجتماعی در هر کشور جمعیت است. لذا در هر برنامه‌ریزی اقتصادی- اجتماعی ناگزیر باید جمعیت و تغییرات آن را مد نظر قرار داد. رشد فزاینده جمعیت، بویژه پس از جنگ جهانی دوم بسیاری از کشورهای جهان، از جمله کشورهای در حال توسعه را با بحران‌ها و مشکلات متعددی در زمینه مسائل جمعیتی مواجه ساخته است. به طوری که موضوع جمعیت، کانون توجه و تحول اکثر مطالعات اقتصادی و اجتماعی قرار گرفته و شناخت ویژگی‌های آن از اهمیت ویژه‌ای در روند توسعه هر کشور برخوردار است. همچنین، بسیاری از مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی با موضوع جمعیت پیوند و ارتباطی مستقیم پیدا کرده است و بی‌تردید، بسیاری از برنامه‌ریزی‌های توسعه در یک کشور بدون بررسی آن امکان‌پذیر نخواهد بود. بدین لحاظ، مطالعه جمعیت نقش اساسی در برنامه‌ریزی‌های مختلف تولید، توزیع و خدمات را فراهم می‌کند، لیکن این عامل همواره مطلوب نبوده است و شرایط مطلوب زندگی برای همه افراد جامعه زمانی تحقق خواهد یافت که امکانات و منابع موجود با شمار جمعیت همخوانی داشته باشد (زارع، 1389:68 و 69). بدون شک، با وجود امکانات و منابع طبیعی محدود نمی‌توان پاسخگوی جمعیت عظیمی بود که هر ساله به تعداد آن اضافه می‌گردد. از سویی، مسایل جمعیتی که همواره با تغییرات همراه است و رفتارهای باروری گوناگونی را به همراه دارد، در چنین وضعیتی مطالعه و کنکاش بیشتری را در پدیده‌های جمعیتی به منظور تسلط و کنترل بر آن می‌طلبد. همچنین، میزان باروری و رفتارهای مربوط به آن، به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی رشد جمعیت، موضوعی است که توجه بسیاری از محققان علوم اجتماعی را به خود مشغول داشته است. این متغیر از ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، روحیه‌ها و منش‌ها و آداب و رسوم یک جامعه متأثر بوده، از دیدگاه جمعیت با متوسط سن ازدواج، عمومیت ازدواج و میزان ازدواج مرتبط است و از عوامل دیگری مانند سطح آموزش، آگاهی‌های اجتماعی و شرایط زیستی مردم جامعه تأثیر می‌پذیرد (تقوی، 1388 : 131). نوع رفتارهای باروری در درون یک جامعه به علت شرایط و الگوهای زیستی متفاوت، در نواحی مختلف در میان اقشار گوناگون اجتماعی یکسان نیست. زمانی که روندهای باروری در یک منطقه مطالعه می‏شود، هدف جمعیت‌شناسان این است که تعیین کنند تا چه حد اختلاف موجود در سطح باروری ناشی از گوناگونی‌های عوامل جمعیتی است و تا چه اندازه تحت تأثیر تفاوت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. از آنجا که این تفکیک بسیار دشوار است، بنابراین، مطالعه باروری مستلزم به کارگیری روش‌های گوناگون تحقیق است. باروری نیز یکی از مؤلفه‌های مهم جمعیت‌شناسی است که در کنار سایر متغیرهای جمعیتی در روند تکوین جمعیت نقش مؤثری دارد. این مؤلفه و سایر پدیده‌های جمعیتی با وجود داشتن خصلتی کمّی و آماری دارای جنبه‌های زیستی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است (امانی، 1387 :68). در طی سال‌های اخیر، پژوهشگران متعددی درصدد پاسخ به سؤال‏های در زمینه تحولات صورت گرفته در رفتارهای باروری برآمده‌اند و با توجه به شرایط زمانی و مکانی و توانایی‌ها، تحقیقاتی را به جامعه علمی عرضه نموده‌اند. با این حال، علی‏رغم این تحقیقات به سؤال‏های مربوط به چگونگی تحولات سریع باروری در سال‌های اخیر پاسخ قانع‌کننده‌ای داده نشده است. همچنین، درک نسبی اهمیت هر یک از عوامل مؤثر بر تحولات باروری، به ویژه عوامل مؤثر بر فاصله بین ازدواج و فرزندآوری به مطالعات بیشتری نیازمند است. این پژوهش با هدف پاسخ به این سؤال‏ها صورت گرفته و درصدد است تا بخشی از خلأ موجود در این زمینه را پر نماید. در اکثر تحقیقاتی که در زمینه باروری انجام شده، متغیر اصلی مورد مطالعه تعداد فرزندان موجود بوده است و با مطالعه و بررسی فاکتورهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی خانواده‌ها سعی بر این بوده عواملی را  که بر افزایش تعداد فرزندان خانواده مؤثر بوده‏اند، پیدا کنند؛ لذا در بررسی فعلی سعی بر آن است که از طریق تلفیق دیدگاه‌های موجود و مطرح در زمینه فرزندآوری با شناسایی عوامل اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی مؤثر بر متغیرهای وابسته مورد مطالعه، به آزمون فرضیه‌ها اقدام گردد که در این زمینه مطرح شده است. همچنین، با استناد به ضوابط آماری زنان متأهل 49-20 ساله شهر اصفهان به عنوان جامعه آماری و با استفاده از پرسشنامه عوامل موثر بر فاصله بین ازدواج و فرزندآوری زنان متأهل شهر اصفهان بررسی خواهد شد.

پیشینه تحقیق

در زمینه ازدواج و باروری و همچنین تأثیر عوامل مختلف بر افزایش سن ازدواج و میزان باروری در داخل و خارج از کشور مطالعاتی صورت گرفته است . در این قمست به برخی از مطالعات انجام شده اشاره می کنیم.

یزدانی در سال 1383 در پژوهش خود با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر نگرش به فرزند در شهرستان شهرضا» به شناخت و تحلیل بررسی عوامل مؤثر بر نگرش فرزندان می‏پردازد. جامعه آماری آن شامل سرپرست یا همسر سرپرست خانوار است و حجم نمونه با استفاده از آزمون کوکران 400 نفر تعیین شدند که 255 نفر در شهر و 145 نفر در روستا بودند. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که بین محل سکونت، وضع اقتصادی– پایگاه اجتماعی، گرایش والدین به نوگرایی، منافع اقتصادی فرزند و نگرش به فرزند رابطه معناداری وجود دارد، ولی بین منافع غیراقتصادی، هزینه‌های فرزند و نگرش به فرزند رابطه معناداری وجود ندارد؛ یعنی افراد به دلایل عاطفی - روانی و اجتماعی اقدام به فرزندآوری می‌کنند و مهمترین عاملی که افراد را به کمتر داشتن فرزند و کنترل باروری رهنمون می‌کند، افزایش هزینه فرزندان  است (یزدانی، 1383).

طاهره خالویی در سال 1386 پژوهش خود را با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر تمایل و عدم تمایل زوجین جوان به فرزندآوری در شهر کرمان» انجام داده است. روش تحقیق پیمایشی بوده، جامعه آماری شامل کلیه کسانی است که برای اخذ مجوز ازدواج به مرکز مشاوره شهرستان کرمان مراجعه کرده‌اند. حجم نمونه براساس فرمول کوکران 240 نمونه برآورد شده و نمونه‏گیری به روش تصادفی بوده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بین تمایل زوجین به فرزندآوری با جنسیت زوجین، سن ازدواج زوجین، محل تولد زوجین، میزان تحصیلات، ترجیح جنسی و آینده‏نگری فرد رابطه معناداری وجود دارد. همچنین، نتایج تحقیق نشان داد که بین عدم تمایل به فرزندآوری، مشکلات پرورش فرزند، مشکلات روحی و روانی ناشی از فرزند، مزاحمت فرزند به عنوان سلب‌کننده آسایش، هزینه‌های فرزند و اهمیت دادن به سلامت فیزیکی انسان رابطه معناداری وجود ندارد (خالویی، 1386).

تحقیق و پژوهشی با عنوان عوامل اجتماعی- فرهنگی و جمعیتی مؤثر بر باروری (مطالعه موردی زنان 49-15 ساله همسردار شهر ورامین) در سال 1387 توسط مهدی کثیری انجام گرفته است. ابتدا به علت انتخاب موضوع که رشد بی‌رویه جمعیت دردهه 65-1355 بوده پرداخته، سپس از رشد بالای جمعیت در شهر ورامین نسبت به استان تهران و کل کشور به عنوان مسأله یاد کرده است و در ادامه، اهداف و روش‌های مورد بررسی مشخص گردیده است. بررسی به روش پیمایشی و جمع‌آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه انجام شده و در تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیات داده‌ها از آزمون T-Test؛ آزمون F؛ آزمون پیرسون و آزمون رگرسیون چند متغیری استفاده شده است. براساس یافته‌های به دست آمده تقدیرگرایی زنان، سطح تحصیلات زوجین، استقلال، سن ازدواج، اشتغال، فاصله زمانی ازدواج تا فرزندآوری، تعداد فرزندان ایده‌آل، محل تولد زنان، انواع روش‌های پیشگیری از بارداری و طول مدت ازدواج زنان بر باروری (تعداد فرزندان) تأثیر دارند و رابطه آنها با باروری معنی‌دار بوده است. از مجموع یازده متغیر مستقل وارد شده در معادله، فقط چهار متغیر: سطح تحصیلات زوجین، انواع روش‌های پیشگیری از بارداری، طول مدت ازدواج و فاصله ازدواج تا فرزندآوری رابطه معنی‌داری را با متغیر وابسته نشان داده‏اند (کثیری، 1387) .

پژوهشی توسط محمدعلی دهقانی پوده با عنوان «بررسی تأثیر اشاعه نوآوری و کاهش باروری (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، در سال 1388 با هدف بررسی تأثیر اشاعه نوآوری در کاهش نرخ باروری در اصفهان انجام شده است. روش تحقیق ترکیبی از روش‌های اسنادی- توصیفی و تحلیلی بوده  که بخش عمده‌ای از اطلاعات مورد نیاز و به روز از طریق مطالعات میدانی و تهیه و تکمیل پرسشنامه به دست آمده است. تعدادی از یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد سوادآموزی و تحصیلات بالاتر، رسانه‌های گروهی، تغییر شکل خانواده، رواج زندگی ماشینی در کاهش باروری بیشترین تأثیر را داشته و از این یافته‌ها نتیجه می‌گیریم که با ادامه نوآوری‌ها و افزایش سطح سواد در شهر اصفهان یا هر ناحیه دیگر، می‌توان باروری و بعد خانواده را بیشتر  کاهش داد (دهقانی، 1388).

با مطالعات رله در سال 1992 در زمینه باروری در جنوب آسیا (پاکستان، هند، بنگلادش، نپال و سیریلانکا) این نتایج به دست آمد:

- باروری در مناطق شهری در مقایسه با مناطق روستایی پایین‌تر است.

- دو الگوی باروری اختلافی با توجه به سطح تحصیلات زنان در میان کشورهای جنوب آسیا تشخیص داده می‌شود.

- در همه این کشورها بجز پاکستان، بین اشتغال زنان و باروری نکاحی رابطه وجود دارد.

- در کاهش باروری کشورهای جنوب آسیا، انجام برنامه‌های تنظیم خانواده مؤثر است (Rale, 1992:134-150).

در سال 1993 سازمان ملل در 22 کشور در حال توسعه تحلیلی انجام داد، که نتایج زیر به دست آمد:

-  بین سن مادر و باروری رابطه مستقیم وجود دارد.

-  بین باروری و سال‌های تحصیل مادر همبستگی منفی وجود دارد. این رابطه در اغلب موارد غیرخطی است. شدت بستگی (R²) این دو متغیر در کشورهایی که سطوح توسعه آنها بالاتر است، بیشتر است و نوع رابطه تقریباً خطی است.

- بین سن ازدواج مادر و باروری رابطه معکوس وجود دارد و در حقیقت، کاهش باروری از روستا به شهر قابل مشاهده است.

- همبستگی باروری با سطح سواد مادر در نقاط شهری بیشتر است، اما در کشورهای توسعه‌ یافته تفاوت چندانی ملاحظه نمی شود (United Nation, 1993:198).

هانس پیتر کوهلر و همکارانش در سال 2002 به مطالعه «سن در اولین زایمان یا بچه‌آوری و باروری کل: بررسی نمونه‌هایی از دوقلوهای همسان» پرداخته‏اند. نمونه شامل تمام دوقلوهای همسان‏زاده شده در فاصله سال‌های 1945 تا 1960 است و نتایج رگرسیونی به روش کمترین مربعات برای سن 38 سال نشان می‌دهد که با یک سال اضافه شدن به سن در اولین فرزندآوری، باروری کل 3 درصد برای زنان و 3.3 درصد برای مردان کاهش می‌یابد.

چارچوب نظری

  تئوری نوگرایی[1]

به عقیده طرفداران این نظریه، نوسازی محیط یک نوع شیوه‌ زندگی فکری به وجود می‌آورد که سرنوشت‌گرایی و خانواده‌گرایی را تضعیف می‏کند و آینده‌نگری و آمال و آرزوی رسیدن به یک زندگی مرفه‌تری را در انسان تقویت می‌کند. پدیده‌ نوگرایی عبارت‌ است از نظام ارزش‏ها و رفتارها که در جوامع کنونی، گسترش فراوان یافته است. نوگرایی به نام یک سازه‌ بازدارنده موجب کاهش آرزوی فرزندزایی است که در نتیجه از میزان باروری کم می‌کند. بنابراین، هر قدر میزان نوگرایی والدین افزایش یابد، احتمال کاهش آرمان و آرزوی آنان برای داشتن فرزند بیشتر، زیاد می‌شود و در حقیقت نوگرایی جای بچه‏دار شدن و یا بچه‌ بسیار داشتن را می‌گیرد و به دنبال آن باروری کاهش می‌یابد.

نظریه‌پردازان نوسازی معتقدند که اگر هدف تعیین عوامل مؤثر بر باروری باشد، مطالعات باید در برگیرنده‌ آن دسته از خصایص شخصیتی فرد باشد که جزئی از نوسازی را شکل می‌دهد.  به علاوه، آنان طی مطالعات بسیاری نتیجه می‌گیرند که آن دسته از افراد که تحصیلات و سواد بیشتری دارند، از وسایل ارتباط جمعی بیشتری برخوردارند و در نتیجه دارای خصوصیات یک فرد مدرن هستنند. به علاوه، گرایش‌ها، طرز تلقی‌ها، ارزش‌ها و رفتارهایی که فرد در مدرسه می‌آموزد، با تجارب بعدی زندگی او در تعامل بوده، در مجموع گرایش کلی برای داشتن باروری کمتر را ایجاد می‌کند. ارتباط و تجارب افراد با نهادهای جدید در حقیقت تأثیر قابل ملاحظه‏ای بر نوگرایی آنها دارد. این تجارب تأثیر آشکار خود را از طریق نو ساختن گرایش‌ها و ارزش‏ها بر افراد اعمال می‌کند (اکتایی، 1384: 61).

تئوری‏های اقتصاد و باروری[2]

یکی از مهمترین عواملی که بر میزان باروری و روند آن در جامعه تأثیر مستقیم و بسزایی دارد، وضع اقتصادی خانواده‌ها در کل جامعه است. سرمایه‏گذاری و هزینه کردن برای فرزندان از لحاظ آموزش و تربیت نیروی انسانی و عدم هزینه برای آنها و سودآوری فرزندان تأثیرات مستقیم بر میزان باروری دارند، بنابراین، نظریه‌های اقتصادی زیادی به منظور تعیین روند باروری مطلوب با توجه به شرایط اقتصادی ارائه شده است.

 با بررسی روند جمعیت در گذشته و نگاه به وضعیت خانواده‌های سنتی و گسترده متوجه می‌شویم که با وجود فعالیت در امور کشاورزی و دامداری، از فرزند به عنوان یک سرمایه سودآور نام می‌برده‌اند که می‌توانسته است به درآمد خانواده کمک شایانی نماید، ولی امروزه در اکثر جوامع، خصوصاً مناطق شهری شاهد چنین وضعیتی نیستیم و با توجه به پایگاه اقتصادی- اجتماعی[3]، جوامع و خانواده‌ها، فرزند کسی نیست که به درآمد خانواده کمک نماید؛ بلکه وضعیت به گونه‏ای است که هزینه‏های زیادی را نیز به منظور شروع تحصیل و ادامه‌ آن، گذران اوقات فراغت، فعالیت‌های فوق برنامه و مدت زمانی که از درآمد خانواده استفاده می‌کند تا پس از سپری شدن سال‏های تحصیل بتواند برای خود شغل انتخاب کند و تشکیل خانواده بدهد، می‌طلبد. بنابراین، دگرگونی که در روند باروری ایجاد شده، منتج شده از تغییرات حاصله در جامعه بوده، لذا خانواده‌ها در فرزندآوری تجدید نظر نموده، با استفاده از روش‏های کنترل موالید زمان فرزندآوری خود را برنامه‌ریزی می‏کنند (کرمی، 1388: 47).

گری بکر[4] در مقاله مشهور خود به نام « تحلیل اقتصادی – باروری در سال 1960» نظریه خود را چنین بیان می‌کند که رفتار باروری خانواده‌ها متأثر از رفتار اقتصادی آنهاست و همان گونه که خانوارها در زمینه اقتصادی در مورد گزینش یک کالا تصمیم می‌گیرند، در مورد داشتن فرزند نیز به ایجاد نوعی تعادل عقلایی، در مورد ترجیحات و سلایق خود، میزان درآمد و هزینه‌های فرزند اقدام می‌کنند (شکوهی، 1380: 64).

لیبنشتاین[5] اقتصاددانی بود که باروری را صرفاً رفتاری اقتصادی به شمار می‌آورد. تمایل و اشتیاق عمومی به داشتن فرزند امری جهان شمول و بدیهی است. در یک نظام اکونومیستی (اقتصادگرایانه[6]) فرزندان نوع خاصی از کالا تلقی می‌شوند که دارای هزینه‌های خاص برای تولید و نگهداری و نیز فواید خاص هستند. این هزینه‌ها و فواید بر حسب رضایتمندی‌های اقتصادی و غیراقتصادی و نیز برخی ویژگی‌هایی که می‌توان عمل سرمایه‌گذاری را به آنها اطلاق کرد، در نظر گرفته می‌شوند. فواید اقتصادی فرزندان شامل مشارکت آنان پس از رشد کافی، در ارتقای ظرفیت تولیدی خانواده و تا حدی تضمین مراقبت از والدین در سنین پیری ایشان است. هزینه‌ مسکن، مراقبت‏های پزشکی و آموزش است. در ضمن، قطع درآمدها به سبب پرداختن به امر بچه‌داری و عدم امکان شغلی را  نیز می‌توان در زمره‌ هزینه‌ها قرار داد. فواید غیراقتصادی همانا لذت بردن از بچه‌داری و بزرگ کردن وی است. هزینه‏های غیراقتصادی شامل از دست دادن زمان فراغت و لذت بردن از تمام مواهب مفرحی است که پرداختن به تربیت فرزند شاید مانع از آنها می‌شود (خالصی، 1390: 44).

تودارو[7] اندیشمند دیگری است که به تبیین اقتصاد باروری پرداخته است. نظریه‌ او مبتنی بر این فرض است که در جوامع توسعه نیافته کودک از طرف خانواده خود نوعی کالای سرمایه‌ای و در جوامع توسعه ‌یافته نوعی کالای مصرفی تلقی می‌شود که میزان تقاضا برای آن تابع عواملی، چون: هزینه‌ تربیت کودک، بازده مورد انتظار کودک و میل به داشتن کالا در مقایسه با میل به داشتن کودک است (تودارو، 1378: 216).

تئوری مبادله[8]

تئوری مبادله سرچشمه‌ فکری‏اش در سود انگاری فلسفی و روان‏شناختی قرار دارد. این نظریه رفتار بشری را حاصل منافع شخصی در نظر می‏گیرد. در این نظریه، افراد، گروه اجتماعی را فقط به خاطر نفع شخصی‌شان شکل می‏دهند. اساسی‌ترین پیش فرض‏های نظریه مبادله این است که گروه‏ها صرفاً مجموعه‌ای از افراد هستند که پیش‏بینی و تبیین رفتار آنها بر اساس مطالعه انگیزه‏هایشان صورت می‏گیرد و افراد به وسیله نفع شخصی برانگیخته می‌شوند؛ یعنی افراد محاسبه گران عقلانی در مورد سود و هزینه هستند (ملتفت، 1381: 23).

همچنین، از دیدگاه این مکتب انسان‏ها همواره در زندگی خود با دیگران در ارتباط متقابل هستند و سعی می‌کنند که در این ارتباط برای خود نفعی به دست آورند و هرگونه ارتباط با دیگران حکم نوعی مبادله است. نظریه‌ مبادله اجتماعی سعی دارد نشان دهد که رفتار[9] بر حسب پاداش‌هایی که دریافت کرده و هزینه‌هایی که به همراه می‌آورد، تغییر می‌کند. رفتارهای مورد نظر  در اینجا، رفتارهایی است که بین دو شخص تعامل کننده وجود دارند و هر دو نفر آنها پاداش‌ها و هزینه‌های ناشی از این تعامل را برای انجام یا عدم انجام یک کنشی محاسبه می‌کنند (حسینی،  1386: 51).

تئوری ارتقای اجتماعی[10]

در این تئوری متفکران و اندیشمندان میزان باروری هر خانوار و جامعه را مبتنی بر جایگاه و منزلت والدین و یا ساکنان آن جامعه می‏دانند. خانواده با توجه به پیشرفت و ترقی حاصل شده در جامعه و موقعیتی که به عنوان یک عضو داراست، به فرزندآوری می‌اندیشد. اکنون اگر آوردن فرزند باعث حرکت صعودی خانواده شود، آن را ادامه می‏دهد، ولی اگر فرزندآوری را مانع پیشرفت و توسعه و موقعیت اجتماعی خود بداند،  آن را به طرق مختلف کنترل می‏کند (رشیدی ، 1379: 4).

تئوری ارزش‏های فرامادی[11]

این تئوری بر تغییر عقاید، ارزش‏ها و نگرش‏ها و تأثیر آنها بر باروری تأکید دارند. اینگلهارت[12] معتقد است که در جوامع جدید ارزش‏های فرامادی، اولویت پیدا کرده‏اند. فرامادیون به فعالیت‏های مفید و جالب اجتماعی، احترام از سوی دیگران، بودن با دوستان و فعالیت‌های سرگرم کننده و حرکت به سوی جامعه‌ای که ارزش اندیشه در آن بیش از پول باشد، تأکید می‌ورزند. تئوری ارزش‏های فرامادی، همان چیزی است که ون دی کا از آن به عنوان تغییرات نگرشی و فرهنگی یاد می‌کند. ون دی کا[13] و لستاق[14] در توضیح انتقال جمعیتی ثانویه که در کشورهای پیشرفته اتفاق می‏افتد و طی آن باروری به کمتر از حد جانشینی کاهش یافته است، می‏گویند: تغییرات باروری در نتیجه تغییرات ارزشی این جوامع به سمت ارزش‏هایی، مثل: فردگرایی، سکولاریسم و پست مدرنیسم، آزادی و استقلال فردی و عدم پذیرش قدرت خارجی یا اخلاقی و مذهبی حادث شده است. در واقع، ریشه تأثیر تحولات ارزش در تغییرات باروری به تئوری‌های نگرشی و فرهنگ که در دهه‏های قبل مطرح گردید، بر می‏گردد که علت ارائه این تئوری ضعف‌هایی بود که در تئوری‌های اقتصادی مشاهده گردید.

آنان معتقدند که هر چند عوامل اقتصادی ممکن است در تبیین تفاوت‌های باروری در منطقه‌ای مؤثر باشد، ولی توجه به ایده‌ها، نگرش‌ها و فرهنگ هر جمعیتی در مطالعه باروری ضروری است. کللند و ویلسون و رونالد لستاق معتقدند که گروه‏های مختلف به واسطه ارزش‏های فرهنگی، در رفتار باروری با یکدیگر تفاوت دارند. همل در مقاله‏ای با عنوان «ارائه تئوری فرهنگ برای جمعیت‌شناسی» می‌گوید: فرهنگ می‏تواند تبیین کند که چرا افراد یا جوامعی که به ظاهر از نظر اقتصادی در شرایط یکسان به سر می‌برند، ولی از نظر آداب و رسوم و زبان متفاوتند، در زمینه‌های دموگرافیک، متفاوت عمل می‏کنند. همچنین، تئوری ارزش‏های فرامادی که توسط اینگلهارت در دهه 1990 بیان گردیده است نیز به تأثیر ارزش‏ها، عقاید و چرخش زندگی در رفتار انسان اذعان دارد (اینگلهارت، 1:1373).

تئوری الهیات ویژه شده[15]

در رویکرد مبتنی بر الهیات ویژه رفتار جمعیت‌شناختی تحت بررسی، باروری بالاتر گروه‌های مذهبی، تقریباً به طور ثابت، می‌تواند ناشی از آموزه‌های مذهبی در زمینه‌ پرسش‏های مربوط به بچه‌زایی باشد. بنابراین، برای مثال، باروری بالاتر کاتولیک‌ها در آمریکا ناشی از آموزه‌های کلیسا در زمینه‌ ممنوعیت استفاده از وسایل جلوگیری از حاملگی مصنوعی است. این نظریه بر این عقیده است که مذهب فی‌نفسه مهم است و اثر آن بر باروری از طریق دکترین‌های ویژه کلیسا یا ایدئولوژی‌های مذهبی در مورد کنترل موالید و هنجارهای مرتبط با اندازه خانواده است (حسینی، 1386: 113).

از دیدگاه اسلام هم فرزندان عاملی برای افزایش رضایت خاطر آنان و در نتیجه تحکیم پیوند زناشویی هستند. اسلام گذشته از یادآوری ارزش‏ها و منافع دنیوی فرزندان برای والدین، مانند اینکه آنها موجب انس پدر و مادر و خارج شدن آنها از تنهایی‌اند و یار و یاور پدر و مادر و یادگارهای آنان پس از مرگ ایشان خواهند بود، بر ارزش‌های معنوی و اخروی فرزندان تأکید بسیار نموده است؛ از جمله می‌توان به احادیثی اشاره کرد که بر پاداش اخروی تولید مثل، پاداش اخروی صبر بر دشواری‌های تربیت فرزند و پاداش‌هایی که در نتیجه کارهای نیک فرزند برای پدر و مادر منظور می‌گردد، تأکید دارند. وجود فرزند باعث می‏شود که زن و مرد به حدی از گذشت برسند، آنهایی که تا دیروز غرورشان اجازه نمی‌داد زیر بار حرف دیگری بروند، امروز به خاطر فرزندشان یکدیگر را می‌بخشند و از خطای یکدیگر چشم‌پوشی می‌کنند تا آسایش و امنیت فرزند را فراهم کنند.

مدل تحلیلی ساده‌ترین راه برای ارتباط منطقی بین گفتارهای یک تئوری است که در آن علامت جهت تأثیر یا رابطه علت و معلول هر یک را نشان می‏دهد. زمانی سخن از مدل سازی می کنیم که دو یا چند مدل بر هم اثر کرده، تأثیر یکی بر دیگری نوعی رابطه کنش و واکنش متقابل را برقرار کند (ستوده، 1386: 69).

فرضیاتتحقیق

1-     بین تحصیلات زنان و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

2-     تأخیر در فرزندآوری بین زنان شاغل و غیرشاغل متفاوت است.

3-     بین سن ازدواج زنان و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

4-     بین میزان سنت‌گرایی و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

5-     بین گرایش‏های مذهبی زن و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

6-     بین گرایش‏های مذهبی مرد و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

7-     بین میزان درآمد خانواده و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

8-     بین پایگاه اجتماعی خانواده (طبقات بالا و پایین) و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

9-     بین میزان قدرت زن در خانواده و تأخیر در فرزندآوری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

شکل1-  مدل تجربی تحقیق

روش تحقیق

پژوهش حاضر در سال1390 به روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامه صورت گرفته که از بین کل شهرهای کشور، شهر اصفهان به عنوان منطقه مورد مطالعه در نظر گرفته شده است. جامعه آماری شامل کلیه زنان متأهل 49-20 ساله شهر اصفهان از کلیه اقشار و گروه‏های اجتماعی هستند که به کمک آمار موجود در درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان 1390، تعداد زنان متأهل واقع در این سن برابر با 413739 نفر محاسبه شده‏اند و برای مشخص شدن حجم نمونه در این پژوهش نیز از روش نمونه‏گیری کوکران استفاده که فرمول آن بدین صورت است:

=n آماری نمونه حجم

=t²  پیش برآورد واریانس متغیر وابسته (1.96)

=p دارای صفت مطلوب در جامعه (0.5)

=q فاقد صفت مطلوب در جامعه (0.5)

=d مطلوب احتمالی دقت (0.5)

نحوه انتخاب نمونه با روش نمونه‏گیری خوشه‏ای چند مرحله‏ای[16] از طریق نقشه جانمایی مناطق چهارده‏گانه شهر اصفهان، به این شکل بوده است که سه منطقه از میان چهارده منطقه برحسب منطقه مرفه‏نشین (منطقه 5)، متوسط نشین (منطقه 3) و فقیر نشین (منطقه 7) به صورت تصادفی انتخاب شده‏اند. سپس، در درون هر منطقه با تقسیم حجم نمونه بر تعداد مناطق انتخابی، تعداد پرسشنامه‏ای که باید در هر منطقه تکمیل می‏گردید، مشخص شد که با توجه به حجم نمونه 384، در هر منطقه چه میزان پرسشنامه می‏بایست توزیع می‏شد که حدود 430 پرسشنامه توزیع؛ در نهایت 405 پرسشنامه بدون نقص جمع‌آوری گردید. همچنین، در هر منطقه سه بلوک را به طور تصادفی برگزیدیم، در هر بلوک کلیه خانه‏ها تا تکمیل همه پرسشنامه‏ها مورد مراجعه قرار گرفتند. همچنین، در هر منزل از بین زنان متأهل 49-20 سال آن منزل یک نفر با روش تصادفی ساده انتخاب و پرسشنامه مورد نظر توسط او تکمیل گردید. در تدوین پرسشنامه، غالباً از شاخص‏های استفاده شده در تحقیقات پیشین بهره گرفته شده است؛ به این صورت که به گزینش معتبرترین شاخص‏های گردآوری شده از بین شاخص‏های موجود در پرسشنامه‏های آزمون شده قبلی، اقدام نموده، برای حصول روایی[17] قابل قبول، شاخص‏ها در اختیار صاحبنظران جامعه شناس قرار گرفت و پس از داوری ایشان و حصول روایی محتوایی، در این پژوهش به کار بسته شد و برای اطمینان از پایایی[18] ابزار تحقیق، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. ضرایب آلفای کرونباخ در جدول ذیل قید شده است.

جدول 1- ضریب آلفای کرونباخ مقیاس ها در پرسشنامه

تعریفمفاهیمو عملیاتینمودنمتغیرهایتحقیق

متغیر اصطلاحی است برای توصیف چیزی که تغییر می‏کند (بیکر، 1381: 166). همچنین، متغیر در زبان جامعه‏شناسی هر پدیده‏ای را می‏رساند که مقدار آن در هر مورد خاص تفاوت می‏کند (ساروخانی، 1385: 124).

منظور از متغیر وابسته، متغیر یا متغیرهایی است که در جریان یک تحقیق، متأثر از متغیر یا متغیرهای دیگری هستند (ساروخانی، 1385: 128) و یا می‏توان گفت که متغیری است که مورد پیش‏بینی قرار می‏گیرد و در فرآیند تحقیق تحت تأثیر متغیرهای دیگر قرار دارد (ساعی، 1377: 359). منظور از متغیرهای مستقل، متغیرهایی است که بر دیگر متغیرها تأثیر می‏گذارند (ساروخانی، 1385: 127) که بر مبنای چارچوب تئوریک و فرضیه‏های ارائه شده، تعدادی از متغیرهای مستقل تبیین کننده معرفی شدند.

در این قسمت، تعاریف مفهومی و تعداد گویه‏های مورد استفاده برای هر یک از این متغیرهای وابسته و مستقل ذکر خواهد شد.

روش تجزیه و تحلیل داده‏ها

تجزیه و تحلیل داده‏های این مطالعه در دو سطح توصیفی و آمار استنباطی صورت گرفته است. با استفاده از آماره‏های توصیفی، نمای کلی متغیرها گزارش شده و تحلیل‏های دو متغیره (ضرایب همبستگی، T-test) و رگرسیون چند متغیره (تحلیل رگرسیون) با استفاده از نرم‏افزارSPSS for Windows\Ver 15 انجام گرفت. نکته‏ای که باید اشاره شود، این است که مقیاس‏های مورد استفاده در این پژوهش بیشتر در سطح سنجش فاصله‏ای هستند که در صورت نیاز آنها را نیز به صورت مقیاس ترتیبی درآوردیم.

جدول 2- تعریف مفاهیمو عملیاتینمودنمتغیرهای تحقیق

یافته‏ های پژوهش

اطلاعات توصیفی

مطابق با اطلاعات جدول 3 رده سنی نیز با میانگین 26 سال گویای تمایل اکثریت رده سنی پاسخگویان به میانسالی است. از نظر تحصیلات بیشترین تعداد پاسخگویان را افراد دارای مدرک دیپلم با 38.7% و کمترین تعداد را افراد بیسواد با 0.7% به خود اختصاص داده‏اند. از نظر وضعیت شغلی نیز بیشترین تعداد پاسخگویان افراد واقع در گروه غیرشاغل با 70.4% و کمترین تعداد پاسخگویان با 25.7% در گروه شاغلان بوده‏اند. بیشترین مقدار درآمد پاسخگویان بیش از2000000 تومان و کمترین آن صفر بوده است. در مورد هزینه‏های ماهیانه خانواده بیشترین هزینه 1500000 تومان و کمترین آن 100000 تومان بوده است.

جدول 3- توزیع فراوانی مشخصات عمومی نمونه‏های آماری

آمار استنباطی

بررسی روابط میان متغیرها

جدول 4 ضریب همبستگی متغیرهای مستقل را که در سطح فاصله‏ای بودند، با متغیر وابسته تأخیر در فرزندآوری نشان می‏دهد. همان گونه که مشاهده می‏شود، بین متغیرهای سن و قدرت زن در خانواده با r به ترتیب به مقدار (0.128-) و (0.119-) و سطح معناداری (0.05p>) و متغیر وابسته تأخیر در فرزندآوری رابطه منفی (معکوس) و معناداری برقرار است؛ به این معنی که هرچه سن و قدرت زن در خانواده افزایش می‏یابد، تأخیر در فرزندآوری آنان نیز افزایش می‏یابد و بالعکس با کاهش سن و قدرت زن در خانواده، تأخیر در فرزندآوری زنان نیز کاهش می‏یابد. این جدول همچنین نشان می‏دهد که بین متغیرهای تحصیلات، سنت‏گرایی، گرایش‏های مذهبی زنان، گرایش‏های مذهبی مردان، درآمد و پایگاه اقتصادی- اجتماعی با r به ترتیب به مقدار (0.043-)، (0.031-)، (0.017-)، (0.009-)، (0.046-) و (0.027-) و سطح معناداری (0.05p<) و متغیر وابسته تأخیردر فرزندآوری رابطه معناداری وجود ندارد.

جدول 4- ضریب همبستگی پیرسون بین متغیرهای مستقل بامتغیروابسته (تاخیردر فرزندآوری)

‏

جدول 5 تفاوت میانگین تأخیر در فرزندآوری بین زنان شاغل و غیرشاغل را نشان می‏دهد. با توجه به این جدول تفاوت میانگین تأخیر در فرزندآوری با T به مقدار 0.660- درصد در سطح (0.05p<) معنی‏دار نیست؛ به این معنی که در میان زنان شاغل و غیرشاغل از لحاظ میزان تأخیر در فرزندآوری تفاوت وجود ندارد. بنابراین، این تفاوت از نظر آماری نیز معنادار نیست.

جدول 5- نتایج آزمون T در مورد رابطهبین اشتغال زنان و تأخیر در فرزندآوری

رگرسیون چندمتغیره برای تبیین متغیر وابسته (تأخیر در فرزندآوری)

در این تحقیق، برای گرفتن رگرسیون چند متغیره از روش گام به گام استفاده شده است. در این روش که متغیرها به ترتیب وارد معادله می‏شوند، در ابتدا متغیری وارد معادله می‏شود که بیشترین مقدار را از واریانس متغیر وابسته تفسیر و تبیین می‏نماید. بدیهی است این متغیر بالاترین همبستگی را با متغیر وابسته خواهد داشت. نکته قابل ذکر آن است که با ورود هر متغیر جدید کلیه متغیرهای موجود در معادله بررسی  می‏شوند و اگر هر کدام از آنها سطح معناداری خود را از دست داده باشند، قبل از ورود متغیر جدید، این متغیر از معادله خارج می‏شود. در پایان عملیات نیز هر متغیری که دارای سطح معناداری کمتری از سطح تعیین شده باشد، در معادله حضور نخواهد داشت. تحلیل رگرسیونی خطی نمایانگر تأثیر متغیرهای مستقل سطح تحصیلات، اشتغال، سن، سنت‏گرایی، گرایش‏های مذهبی زنان، گرایش‏های مذهبی مردان، درآمد، پایگاه اقتصادی- اجتماعی و قدرت زن در خانواده بر متغیر وابسته؛ یعنی تأخیر در فرزندآوری زنان شهر اصفهان بوده است. چنانکه جدول 10 نشان می‏دهد، از بین 9 متغیر مستقل مورد بررسی در این پژوهش، قدرت زن در خانواده وارد معادله  رگرسیونی شده است (0.000Sig=) و بقیه متغیرها به علت معنادار نبودن رابطه‏شان با متغیر وابسته حذف شده‏اند (0.05Sig>).

نتایج مندرج در جدول 6 نشان می‏دهد که ضریب همبستگی چندگانه (R) معادل 0.250 درصد بوده است. این مطلب بدین معناست که متغیر قدرت زن در خانواده به طور همزمان 0.250 درصد با تأخیر در فرزندآوری ارتباط داشته است. ضریب تعیین یا (R²) نیز که بیانگر نسبتی از کل تغییرات متغیر وابسته است که توسط متغیرهای مستقل به حساب می‏آید، 0.063 درصد محاسبه شده است، این مطلب بدین معناست که متغیر قدرت زن در خانواده، بیش از 0.063 درصد از تغییرات تأخیر در فرزندآوری را در بین نمونه آماری تبیین کرده، توضیح می دهد.

جدول 6-  خلاصه مدل رگرسیون چندمتغیره تأخیر در فرزندآوری به روش گام به گام

جدول 7- ضرایب تأثیرات مدل تبیین کننده تأخیر در فرزندآوری