تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,657 |
تعداد مقالات | 13,549 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,074,970 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,237,913 |
فرا تحلیل روش و نتایج پژوهش های کیفیت زندگی شهری در ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
جامعه شناسی کاربردی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 24، شماره 2، تیر 1392، صفحه 21-40 اصل مقاله (391.09 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سعید شفیعا* 1؛ محمدعلی شفیعا2؛ غلامرضا کاظمیان3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1کارشناس ارشد دانشگاه علامه طباطبایی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشیار گروه مهندسی صنایع دانشگاه علم و صنعت ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3استادیار گروه مدیریت دولتی دانشگاه علامه طباطبایی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
گسترش زندگی شهری، باعث تجمع هر چه بیشتر منابع و امکانات در شهرها شده است. دستیابی به آستانههای مطلوب کمی برای زندگی در شهر، به مرور توجه ساکنان و پژوهشگران را به کیفیت زندگی شهری جلب نموده است. تعدد و تنوع مقالات علمی منتشر شده در زمینه کیفیت زندگیشهری، یکی از نشانههای قابل اتکا برای نمایش گرایش محققان به این مفهوم است. این مقاله با رویکرد فراتحلیل به بررسی مقالات منتشر شده در مجلات علمی- پژوهشی و علمی فارسی زبان منتشر شده تا سال 1389 پرداخته است. فراتحلیل، ابزاری است برای تجمیع نتایج پژوهشهای پراکنده و دستیابی به نگرشی جدید برای گسترش مرزهای دانایی. پراکندگی مطالعات نشان میدهد که استانهای مرکزی، شمال شرقی و شرقی بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفتهاند که این توجه، بیشتر به محل تولد محققان یا دانشگاههای محل تحصیل وابسته است. در این میان، سرمایه اجتماعی، درآمد بیشتر، شاغل بودن، روابط مثبت و معنیدار و جنسیت رابطه غیر معنیداری را با این کیفیت نشان دادند. باید تأکید کنیم که نگاه چند بعدی و استفاده از شاخصهای ترکیبی، نقطه قوت و کمتوجهی به ابعاد جامعهشناختی و عدم انعکاس روایی و پایایی، نقطه ضعف پژوهشهای مطالعه شده است. ضمناً نیاز به طراحی مدلهای بومی و منطبق با فرهنگ ایرانی برای هدایت پژوهشهای آینده توصیه میگردد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کیفیت زندگی شهری؛ فراتحلیل؛ مقالات فارسی زبان؛ متغیرهای مرتبط؛ روش تحقیق | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه در پی تحولات مرتبط با صنعتیشدن و افزایش اهمیت توسعه اقتصادی و کوتاهی در قبال ارزشهای محیطی و اجتماعی، «کیفیت زندگی» با محور قراردادن توسعهاجتماعی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سیاستهای توسعه و رویکردی برای اصلاح شرایط اجتماعی معرفی شد. استفاده از این مفهوم به دوران یونان قدیم و ارسطو باز میگردد (غفاری و امیدی، 1388: 1). حوزههای اقتصادی، اجتماعی، محیطی و پزشکی به فراخور نیازهای تخصصی، به گستردگی این مفهوم یاری رساندهاند. ورود مفهوم کیفیت زندگی به حوزههای برنامهریزی، مدیریت، طراحی، جامعهشناسی و اقتصاد شهری باعث ساخت و تعریف مفهوم کیفیت زندگی شهری شده است. مطالعات کیفیت زندگی شهری میتواند زمینهساز شناسایی نواحی مسألهدار، اولویتهای با اهمیتتر زندگی شهروندان، شناسایی متغیرهای مداخلهگر و میانجی و علل نارضایتی مردم از خدمات مدیریت شهری بوده، ابزار مناسبی برای سیاستمداران و محققان شهری به حساب آید (رضوانی و همکاران، 1388 : 89). اما برای استفاده ابزارگونه از مطالعات انجام شده، دستیابی به اجماعی قابل اتکا حس میشود، در حالی که ضروری است، تمامی تفاوتهای تأیید شده میان نتایج حاصله از شهری به شهری دیگر و از مطالعهای به مطالعه دیگر مورد توجه قرار گیرد (جاجرمی و کلته، 1385: 6). استفاده از روش فراتحلیل یا تحلیل تحلیلها، برای دستیابی به اجتماع در مجموعهای مطالعات، مورد توصیه محققان است. برخلاف علوم طبیعی و دقیق که مبانی مطالعاتی صریحی دارند، مطالعات اجتماعی و رفتاری شامل مفاهیمی انتزاعی و در حال تحولاند. تحقیقات اجتماعی از دیدگاه محققان دارای تأثیرات ناچیز یا خفیفی هستند که حجم عملی تأثیرات، تقریباً ناچیز و کوچک است. استفاده از روش فراتحلیل این امکان را فراهم خواهد ساخت تا جمعبندی مشخصی بر اساس واحد مطالعات انجام شده حاصل شود. این پژوهش با هدف دستهبندی و شناسایی یافتههای تحقیقهای انجام شده درباره کیفیت زندگی شهری در مقالات علمی- پژوهشی و نیز غیر علمی- پژوهشی فارسی زبان صورت گرفته است. براین اساس، پس از شناسایی مقالاتی که طی سالهای اخیر مستقیماً به موضوع مذکور پرداختهاند، مبانی نمونهگیری، روششناسی، روشهای جمعآوری دادهها، شاخصشناسی، ابزارهای تحلیلی، متغیرهای مرتبط و نتایج به دست آمده به عنوان دادههای خام این تحقیق استفاده شدند. مقاله پس از معرفی مبانی نظری، روش تحقیق، بحث و بررسی یافتهها، به نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها میپردازد.
مبانینظری کیفیت زندگی شهری به واسطه پیچیدگی موجود در دو واژه کیفیت و زندگی، تعریف جامعی برای کیفیت زندگی وجود ندارد. کیفیت را میتوان مطابقت و سازگاری کالا یا خدمت با نیازها و انتظارات مشتریان دانست. این سازگاری با نیاز مشتریان در ابعاد هزینه تمام شده، دوام، قابلیت اطمینان، کارکردها، همسازی، ایمنی و تأثیرات اجتماعی قابل تعریف و تشریح است (ریاحی، 1388: 909). هرگاه کالا و خدمات مورد بررسی، زندگی فردی و اجتماعی باشد، کیفیت درک شده را کیفیت زندگی مینامند. این تعریف برگرفته از "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی فهمیده شده است" میباشد. در این سطح کیفیت زندگی بر اساس پژوهشهای حیطههای مختلف، شناسایی و استفاده میشود (Schalock, 2004 : 204-206). محققان و پژوهشگران برای توصیف و تشریح واقعیتها از رویکردهای متفاوتی استفاده میکنند. این رویکردها از پاردایمها و طرز نگرش آنها نسبت به موقعیتهای اجتماعی و اقتصادی نشأت گرفته است. رویکردهای اجتماعی دوگانهای نسبت به کیفیت زندگی وجود دارد که شامل عاملیتگرایی و ساختارگرایی است. در رویکرد عاملیتگرا، کیفیت زندگی متأثر از آثار ذینفعان در ساختاریابی فرآیندهاست. بنابراین، تأکید بر فردگرایی داشته، جامعه را جمع جبری افراد آن میداند (غفاری و ابراهیمی، 1385: 31). اما رویکرد ساختارگرایی با نگاهی چندبعدی، جامعه را به عنوان یک کل بررسی میکند (غفاری و امیدی، 1388: 41). این گونه توصیف و تشریح کیفیت زندگی، برگرفته از "آنچه در حال فهمیده شدن از کیفیت زندگی است" میباشد. در این دیدگاه تمرکز اصلی بر شاخص شناسی چند بعدی، شناسایی پیشبینی کنندههای کیفیت زندگی و تأثیرات خصوصیات فرهنگی و عمومی بر نتایج سنجش کیفیت زندگی است. بنابراین تلاش بر این است تا مفهومی حقیقی با ملاحظات محلی- ملی مورد سنجش قرار گیرد (Schalock, 2004 : 206-210). جدول 1 نشاندهنده رویکردهای فرعی و خلاصه دو رویکرد عاملیتی و ساختاری است.
جدول 1- رویکردهای نظری به کیفیت زندگی
مأخذ : برگرفته از :غفاری و امیدی، 1388 و غفاری و ابراهیمی، 1385
بیشترین تبیینهای صورتگرفته مربوط به حوزه پزشکی است و بنیان نظری این مفهوم نیازمند توسعه و گسترش بیشتر مبانی دیدگاهی است (مختاری و نظری، 1389: 43). جدول 2 نشاندهنده خلاصهای از رویکردهای رایج در حیطه کیفیت زندگی شهری است.
جدول 2- رویکردها و حوزههای علمی سنجش کیفیتزندگی
مأخذ جدول: برگرفته از: مختاری و نظری، 1389
اما دو رویکرد اسکاندیناویایی یا عینیگرایی، آمریکایی یا ذهنیگرایی نیز در میان محققان بسیار مرسوم است. برخی تعریف ذهنی کیفیت زندگی را بسیار دموکراتیک دانستهاند، زیرا به جای آنکه متخصصان احساس خود را معیار قضاوت قرار دهند، احساس و ادراک مردمی را شاخص قرار دادهاند (Diner and Oishi, 2000)، اما کیفیت عینی زندگی که به شرایط بیرونی زندگی اشاره دارد، انعکاسدهنده واقعیات قابل مشاهده و ملموس است. شاخصهایی مثل میزان تحصیلات، میزان طلاق و تراکم جمعیت از این قبیلاند. واقعیت این است که کیفیت زندگی افراد بدون در نظر گرفتن ذهنیتهای آنها نسبت به زندگی، غیر قابل سنجش است و شاخصهای عینی در حالی که پایایی بالایی دارند، از قابلیت اطمینان پایینی برای سنجش بهزیستی انسانی برخوردارند (Foo, 2000: 34). در این میان، رویکردی میانهرو یا ترکیبی نیز وجود دارد. زاپ [1] یکی از محققان این رویکرد است که شرایط عینی زندگی افراد را با ارزیابی ذهنیات آنها به صورت همزمان مورد توجه قرار میدهد (غیاثوند، 1388: 24-25). برخی معتقدند برای سنجش کیفیت زندگی ذهنی، پرسیدن ادراکات افراد از زندگی کفایت میکند و این نوع از شاخصها برای اهداف برنامهریزی و سیاستگذاری، نسبت به شاخصهای عینی در ارجحیت قرار دارند. هر چند این تأکید هم وجود دارد که شاخصهای ذهنی از پایایی کمتر و قابلیت اطمینان بیشتری برخوردارند (Das, 2008: 298). مواردی نظیر ارزیابی فرد از ثمربخشی تلاشهای خانواده برای بهبود زندگی فردی و احساس وی از میزان پایمال شدن حقوق فردی در جامعه، از جمله شاخصهای ذهنی کیفیت زندگی به شمار میروند (مختاری و نظری، 1389: 133). یکی از سنتهای مرسوم و قدمتدار سنجش کیفیت زندگی، ارزیابی رضایتمندی افراد به عنوان شاخصی مرتبط با کیفیت زندگی است (Lansing & Marans, 1969). بحثهای متناقضی درباره شدت رابطه میان کیفیت زندگی عینی و ذهنی وجود دارد. برای مثال، برتون[2] و همکاران اثبات نمودند که رابطه قوی میان این دو دسته از شاخصها وجود دارد، در حالی که مککری[3] و همکاران این رابطه را ضعیف ارزیابی کردند (رضوانی و همکاران، 1388: 95). تمایز میان کیفیت زندگی عینی و ذهنی همچون اختلاف بین رفتار و ادراک یا دنیای متفاوت میان کمیت و کیفیت است. بنابراین، هر کدام به تنهایی و با یکدیگر بستر مناسبی برای تحلیل کیفیت زندگی به حساب میآیند (Mukherjee, 1989). جدول 3 خلاصهای از خصوصیات سنجشهای ذهنی و عینی کیفیت زندگی است. با ترکیب شاخصهای عینی و ذهنی، کیفیتزندگی انعکاسدهنده میزان دسترسپذیری تجهیزات و نیازهای قابل لمس در کنار احساسات و ادراکات فردی و اجتماعی است. به واسطه پیچیدگی ترکیب این دو مؤلفه، همواره تعریف صحیح کیفیت زندگی، وابستگی مستقیمی به فرهنگ و ارزشهای مرسوم جامعه داشته است. شهر با دارا بودن محدوده تعریف شده و مرکزیت تجمع گروههای اجتماعی، سازنده فرهنگهای خاص شهرنشینی است. از سویی فرم، شکل، جغرافیا، الگوی توسعه، جمعیت، سیاستهای عمومی و تاریخچه شکلگیری شهرها، در ساخت آلمانهای متمایز شهری نقشآفریناند. بنابراین، شکلگیری کیفیت زندگی شهری از شهری به شهر دیگر با تفاوتهایی همراه است. به همین علت، "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی دانسته نشده" به پیامدهای ناشناخته کوتاه و بلندمدت حاصله از تغییرات برنامهریزی شده شهری مرتبط است. فرآیند ایجاد کیفیت زندگی، بدون لحاظ کردن لایههای فردی، سازمانی و محیط شهری، غیرقابل سنجش و شناخت است(Schalock, 2004 : 211-213).
جدول2- مشخصات روشهای سنجش کیفیت زندگی
فراتحلیل سؤالها و موضوعهای با اهمیت، همواره توسط گروههای مختلف پژوهشی تبدیل به تحقیق شدهاند، اما دریافتی جامع از تمامی این مطالعات، کاری هزینهزا و وقتگیر است. به طور خاص، مطالعات اجتماعی که به واسطه شرایط، موقعیتها و متغیرهای متعدد مداخلهگر، با دامنه گستردهای از نتایج و یافتهها همراهند، فاقد خاصیت انباشتگی نتایج هستند. فراتحلیل به عنوان ابزاری مناسب برای ساخت اجماعی منطقی از مطالعات، روش تازهای برای جمعبندی و درک مجموعهای از پژوهشها درحوزهای خاص به حساب نمیآید. چیزی که یک تحقیق فراتحلیل مدنظر دارد، جمعآوری یافتههای پژوهشی از مطالعات متعدد و پراکنده، برای ترکیب و یکپارچهسازی و دستیابی به یافتههای جدید است (صدیق سروستانی، 1379: 68). براین اساس، فراتحلیل روشی است برای تجزیه و ترکیب واحدهای تحلیل برای حصول شناخت از مجموعه منسجم یا غیرمنسجم از مبانی علمی و سازههای پژوهشی (Doyle, 2003: 323) . واحد تحلیل در روش فراتحلیل، مطالعات و پژوهشهای مرتبط با موضوع خاصی است (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 39). توانایی ارائه جواب به هنگام کم بودن حجم نمونه و سادگی در کسب آگاهی از متغیرها و روابط فیمابین، اهمیت این ابزار تحقیق را افزایش داده است (ناطق پور و فیروزآبادی، 1384: 169). مطالعه نتایج، یافتهها و نظریهها با رویکردی عمدتاً انتقادی از خصوصیات بارز این روش است (ودادهیر، 1389: 37). این روش به شناسایی شکافهای علمی و تجمیع مطالعات انجام شده ختم میگردد. مراحل هفتگانهای برای انجام یک فراتحلیل مرسوم است: در مرحله اول انتخاب موضوع و تعریف متغیر تحقیق قرار دارد. مهمترین اقدام در این مرحله مشخصشدن حدود و اهداف تحقیق است. در مرحله دوم، بر اساس هدف تحقیق، شناسایی، گردآوری و تلخیص مطالعات انجام میگیرد. در این بخش، نهایتاً تعدادی منبع معتبر با توجه به هدف تحقیق انتخاب میگردد. در مرحله سوم که با فیشبرداری یا فیلترسازی محتویات منابع همراه است، به دستهبندی یافتهها و ارزیابی و بازآفرینی آنها ختم میشود. در این بخش مطالعات ورودی به مجموعهای اطلاعات دستهبندی شده تبدیل میشوند که امکان بازبینی و استخراج نتایج را به همراه دارد. در مرحله چهارم با استفاده از یافتههای مرحله پیشین، امکان دستهبندی یافتهها بر اساس روشهای آماری، بررسی تفاوتهای روششناسی، شناخت تنوع آزمون فرضیهها و مقایسه نتایج فراهم میگردد. مرحله پنجم به تعریف و ترکیب نتایج به دست آمده اختصاص دارد و مرحله ششم با تطبیق و ترکیب نتایج به دست آمده، زمینه نگارش گزارش را فراهم میسازد. بنابراین، در مرحله هفتم نگارش گزارش، تفسیر و نقد نتایج صورت میگیرد (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 74-146). در هر یک از مراحل تحقیق، بهرهگیری از نظرات خبرگان راهکاری مکمل و هدایت کننده به شمار میآید که کیفیت و ارزش تحقیق را ضمانت مینماید.
روش تحقیق این تحقیق که از نوع فراتحلیل است، به فراخور نیاز با استفاده از روشهای کمّی و کیفی صورت گرفته است. محدود بودن نسبی مقالات علمی منتشر شده در زمینه تخصصی کیفیت زندگی در شهرهای ایرانی و نبود خط راهنمای مشخص برای انعکاس شرایط این مطالعات، استفاده از این روش تحلیلی را مناسب جلوه داده است. بنابراین، مجلات به دو دسته علمی- پژوهشی و غیرعلمی- پژوهشی مطابق جدول 4 تقسیم شدهاند[4]. جای تأکید دارد برای حفظ کیفیت یافتهها، تحلیل این دستهبندیها به صورت جداگانه صورت گیرد. بررسی پراکندگی تعداد مطالعات انجام شده در نقشه استانهای ایران نشان میدهد که بیشترین مطالعات مربوط به شهرهای تهران و لرستان بوده است. ضمناً تنها استانهای مرکزی، شرقی و شمالیغربی مورد توجه محققان قرارگرفتهاند و در سایر استانها هیچ مطالعه اختصاصی انجام نشده است. شکل 1 نمایشدهنده پراکندگی تعداد مطالعات به تفکیک استانهای ایران است. بررسیها نشان داد که محل تولد نویسندگان، دسترسی مناسب به آمار یا نمونهها و یا دانشگاه محل تحصیل، عوامل کلیدی برای انجام تحقیق در نمونههای موردی به حساب میآیند. ضمناً مطالعهای در شهرهای کمتر برخوردار مشاهده نگردید. در این تحقیق مقالات علمی- پژوهشی به مقالاتی اطلاق شده است که در نشریات دارای مجوز علمی-پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شدهاند. بنابراین، مقالات غیر علمی– پژوهشی نیز به مقالاتی اشاره دارد که در مجلات فاقد این مجوز منتشر شدهاند. انتخاب مقالات با توجه به نظرات خبرگان صورت گرفت. شرط انتخاب مقاله، دارا بودن موضوع یا کلید واژهای مرتبط با عنوان کیفیت زندگی شهری است. بنابراین، از خبرگان خواسته شد تا با معرفی مقالات یا نشریات مرتبط با موضوع، بستر تحقیق را فراهم سازند. پس از بررسیهای تکمیلی و بهرهبرداری از نظرات خبرگان، تعداد 45 مقاله شناسایی شد. با تحلیل نزدیکی مقالات با هدف تحقیق، مقالات کمتر مرتبط که عموماً به رشته پزشکی اختصاص داشتند، از فرآیند تحقیق حذف گردیدند و نهایتاً 27 مقاله وارد مرحله تحلیل شدند. مقالات نهایی از سال 1375 تا 1389 در نشریات فارسی زبان منتشر شدهاند، اما این تحقیق هیچ محدودیت زمانی برای انتخاب مقالات نداشته است. برای مطالعه مقالات و استخراج تحلیلها، شاخصهایی مطابق جدول 5 مشخص گردیدهاند.
جدول 4- محدوده انتخاب مقالات منتشر شده
شکل1- تعداد مطالعات انجام شده به تفکیک استانها جدول 5- ابعاد و شاخصهای راهنما برای تجزیه مقالات
ماخذ جدول: نگارندگان
این جدول راهنما، به هنگام مطالعه مقالات، نقش صافی[5] اطلاعات را بر عهده داشته و بسترساز تجزیه یک مقاله به تعدادی مؤلفه قابل تحلیل است. هدف استفاده از این جدول، بالا بردن کیفیت امکان تجزیه و تحلیل مطالعات است.
یافتههای رویهای و محتوایی مرور پژوهشهای انجام شده نشان میدهد که بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی مورد بررسی با اهداف کاربردی و در میدان عمل تنظیم شدهاند. در مقابل مقالات مروری معدودی، با هدف انعکاس مبانی نظری و شاخصشناسی کیفیت زندگی شهری طراحی گردیده که از سطح نظری بالایی برخوردارند. سیاست مجلات علمی- پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع اینگونه از مقالات در این نشریات است. بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی از نوع توصیفی و پیمایشی هستند که هدف پیمایش بخشی از شهر و توصیف شاخصهای کیفیت زندگی را دارند. پرسشنامه مهمترین ابزار مقالات منتشر شده در مجلات علمی-پژوهشی است، در حالی که بیش از 60 درصد مقالات غیرعلمی پژوهشی با استفاده از اسناد، مدارک و آمار نگارش یافتهاند. جدول 6 مبین خلاصهای از روش تحقیق مقالههای بررسی شده است. 75 درصد از مقالات غیر علمی- پژوهشی و تنها 9 درصد از مقالات علمی- پژوهشی هیچ اشارهای به روش نمونهگیری نداشتند. جدول 7 نمایشی از مشخصات نمونهگیری و تعداد نمونههای انتخاب شده در مقالات پژوهشی جاری است. این جدول نشان میدهد که حجم نمونهها در بازه استانداردی قرار دارند و تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ قابل اطمینان است.
جدول 6- جزئیات روش تحقیق مقالههای مطالعه شده
جدول 7- خصوصیات نمونهگیری مقالات
بخش درخور توجهی از مقالات مطالعه شده، دارای چارچوب تحلیلی استاندارد بوده و مدلهای تحقیق، تصویر گویایی از بنیان تحقیق ارائه نمودهاند. جدول 8 خلاصهای از آمارهای این بخش را نمایش میدهد.
جدول 8- چارچوبهای تحقیقی
مطالعات نشان میدهد، در بخش مقالات علمی-پژوهشی توجه مطلوبی به آزمون پایایی صورت گرفته است، اما بیش از نیمی از مقالات این گروه، هیچ انعکاسی از مقادیر پایایی ارائه ندادهاند. ضمناً بخش محدودی از مقالات به مسأله پایایی ابزار سنجش توجه کردهاند. البته، اکثر این مقالات روایی را به صورت اعمال نظر خبرگان دریافت نمودهاند و در آنها روشهای سنجشروایی مثل روایی سازه، کمتر استفاده شده است. در مقالات غیر علمی- پژوهشی انعکاس مناسبی از مقادیر روایی و پایایی صورت نگرفته است. بنابراین، قضاوت در مورد اندازه اثر و کیفیت مطالعات انجام شده برای انجام فراتحلیلهای کمّی، با مشکل روبهرو خواهد شد. جدول 9 نشاندهنده خلاصهای از روایی و پایایی ابزار سنجش در مقالات مطالعه شده است.
جدول 9- روایی و پایایی ابزارهای سنجش
هر پژوهش علمی باید با رویکردهای نظری مشخصی طراحی شده باشد. این چارچوب پایهای است که تحقیق به آن تکیه میکند و شبکهای منطقی از روابط و توصیفها را پدید میآورد (خاکی، 1386: 30). پژوهشهای مرتبط با کیفیت زندگی شهری دارای دو رویکرد اصلی جامعهشناختی عاملیتی و ساختاریاند. نتایج نشان میدهد که بیش از 90 درصد مقالات، رویکردهای مشخصی برای تحقیق ارائه نمودهاند. هر چند در مقالات علمی پژوهشی تنها 6 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی تنها 33 درصد، به صورت مستقیم به رویکردهای خود اشاره نمودند، اما نوع انتخاب شاخصها و ابزارهای اندازهگیری، وسیلهای مناسب برای شناخت غیرمستقیم رویکردهای مذکور است. در میان مقالات بررسی شده، رویکردهای عاملیتی مورد توجه بیشتر محققان قرار گرفته است. این رویکرد با دارا بودن نگاهی فردگرا و استفاده از شاخصهای کمی و عینیتر، از سنجشپذیری و مبانی نظری بیشتری برخوردار است. ضمناً سازمانهای جهانی به واسطه ارائه گزارشهایی که به آمارهای سالیانه وابسته است، باعث اشاعه هرچه بیشتر این رویکرد شدهاند(Van Kamp, Leidelmeijer, 2003 :5-14). جدول 10 نمایی از رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات مورد مطالعه است.
جدول 10- رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات
باید توجه کرد که بیش از نیمی از مطالعات از روشهای ترکیبی بهره بردهاند. از سویی، تحلیل اینکه شاخصهای ذهنی و عینی چه آثار و نتایج متفاوتی در رابطه با متغیرهای دیگر داشتهاند، به غنای مبانی نظری و تحلیل نتایج کمک خواهد نمود، اما در مقالات علمی- پژوهشی تنها 21 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی هیچ یک از مقالات، به تفکیک نتایج براساس شاخصهای عینی و ذهنی توجه نکردند. بنابراین عدم انعکاس جداگانه نتایج باعث شده تا شانس دستیابی به نتایج تحلیلی حاصله از تفکیک شاخصهای عینی از ذهنی کاهش یابد. جدول 11 نشان دهنده خلاصهای از وضعیت شاخصشناسی مقالات از نظر ذهنی و عینی است.
جدول 11- چارچوب شاخص سازی مقالات
در خلال مطالعات مشاهده شد که ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی، به عنوان وجوه اصلی کیفیت زندگی مورد توجه قرار گرفتهاند. بیش از 60 درصد پژوهشهای مطالعه شده، هر سه بعد اصلی ذکر شده را در مطالعات خود مورد توجه قرار دادهاند که در جدول 12 قابل مشاهده هستند.
جدول 12- ابعاد اصلی تحقیق مقالات مطالعه شده
یکی از روشهای مطلوب برای توسعه مبانی نظری تحقیق، بررسی رابطه میان متغیرهای دیگر با کیفیت زندگی شهری است. برخی از تحقیقات انجام شده به دنبال بررسی آثار کیفیت زندگی یا تأثیرپذیری آن از متغیرهای دیگر هستند، که از نظر تعداد در اقلیت قرار دارند. نتایج نشان داد که سرمایه اجتماعی، مهاجرت، بودجه خانوار و ویژگیهای فردی- خانوادگی متغیرهای مورد توجه محققان هستند. سرمایه اجتماعی به عنوان مهمترین متغیر در ارتباط با کیفیت زندگی شهری مورد مطالعه محققان قرار گرفته است. ضمناً بررسی اختلاف میانگینها در گروههای جنسیتی، سنی، درآمدی و شرایط تأهل، در میان پژوهشها به صورت مشترک انجام شده است. در این میان، تنها شش مقاله کیفیت زندگی را متغیری وابسته، یک مقاله آن را متغیری مستقل و سه مقاله آن را در رابطهای دوجانبه با سایر متغیرها معرفی نمودهاند. در میان ابزارهای تحلیلی، همبستگی، رگرسیون، آزمون میانگین عددی و آزمون t مورد توجه ویژه محققان قرار گرفتهاند. از آزمون همبستگی برای بررسی میزان همخطی متغیرها، از آزمون ضرایب رگرسیون برای شناسایی میزان اهمیت متغیرهای مربوطه، از آزمون میانگینها برای ارزیابی میزان متوسط رضایت پاسخدهندگان، از آزمون t برای مقایسه نتایج گروهی و از تاکسونومی عددی برای ارزیابی میزان توسعهیافتگی ناحیه یا منطقه شهری استفاده شده است. ضمناً در مقالات، روش تحلیل عاملی بسیار استفاده شده است. جدول 13 نشان دهنده خلاصهای از متغیرها و ابزارهای تحلیلی است.
جدول 12- متغیرها و ابزارهای تحلیلی مقالات مطالعه شده
مروری بر نتایج و یافتههای محتوایی پژوهشها نشان میدهد که در شهر نورآباد، افزایش میزان تحصیلات، درآمد خانوار، مالکیت مسکن و شاغل بودن با کیفیت زندگی بیشتری همراه است (رضوانی و همکاران، 1388: 108؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389: 59). در شهر مشهد افزایش سه عامل سرمایه اجتماعی، درآمد سرانه و تحصیلات با افزایش کیفیت زندگی شهری همراه است (نوغانی و همکاران، 1387: 134). ضمناً ارتقای سرمایه اجتماعی در عرصه عمومی در حالی که بر شاخصهای کمّی و کیفی رفتار شهروندی مؤثر است، زمینهساز ارتقای کمّی و کیفی زندگی شهری است. در حالی که برای ارتقای کیفیت زندگی شهری باید سرمایه اجتماعی شهر افزایش یابد و تأکید صرف بر ارتقای سرمایه اجتماعی خصوصی راهگشا نیست (همان: 137). در مجتمع مسکونی اکباتان تهران اثبات شد که متغیرهای سن، جنس، شاغل بودن، موقعیت اجتماعی- اقتصادی، درآمد، نحوه مالکیت، طول مدت اقامت در خانه بر کیفیت زندگی شهری اثرگذار نیست (رفیعیان و همکاران، 1389: 66). در شهر جدید پردیس مشخص گردید، افراد مسن و جوان نسبت به میانسالها از کیفیت زندگی بالاتری برخوردارند. افراد متأهل به طور معنیداری بیش از افراد مجرد از کیفیت زندگی برخوردارند. سابقه زندگی مشترک، تعداد فرزندان، در ارتباط معکوس و وضعیت اشتغال و تحصیلات همسر در ارتباط مثبت با کیفیت زندگی قرار دارند (حریرچی، 1388: 107). در شهر خرمآباد نتایج نشان میدهد که میان مهاجرتهای درون شهری و کیفیت کالبدی محلهها رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد. به عبارتی افزایش کیفیت کالبدی محلهها با افزایش رضایت ساکنان از محله و کاهش مهاجرت درونشهری همراه است (پوراحمد، 1390: 33). در شهر بیرجند اثبات گردید که اشتغال، تحصیلات، مرتبه شغلی، میزان درآمد، میزان بهرهمندی از شبکههای اجتماعی، شیوه جامعهپذیری در خانواده، استفاده از رسانههای همگانی با کیفیت زندگی شهری در رابطه مثبت و معنیداری قرار دارند (احمدی و اسلام ، 1388: 123-129). در شهر اصفهان مشخص شد که در دستهبندیهای سنی و جنسیتی تفاوت معناداری میان میانگینهای کیفیت زندگی وجود ندارد، در حالی که افراد متأهل از کیفیت زندگی مطلوبتری نسبت به مجردها برخوردارند (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 101-102). تحقیقی در کرمان نشان داد که بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی شهری رابطه خطی مثبت و معنیداری برقرار است. اعتماد، هنجارها و مشارکت غیررسمی، از جمله مؤلفههای سرمایه اجتماعی هستند که در این رابطه مؤثرند؛ ضمن اینکه پایین بودن مشارکت رسمی باعث شده تا این مؤلفه با کیفیت زندگی همبسته نباشد. نتایج اثبات نمود برای مداخله و بهبود سرمایه اجتماعی در راستای دستیابی به کیفیت زندگی، محلات پایین نسبت به بالای شهر در اولویت قرار دارند (گروسی و نقوی، 1387). تحقیقی در شهر تهران نشان داد خانوادههایی که از بودجه کمتری برخوردارند، به واسطه سبکزندگی انتخابی، از کیفیتزندگی پایینتری برخوردار خواهند بود. بودجه محدود خانواده باعث سنگینی بار تکفل خانوار شده و در مقابل، بهبود بودجه با سلامت و کیفیت زندگی بیشتر خانواده ها همراه است (شیخی، 1386). تحقیقی در شهر قوچان نشان داد که سرمایه اجتماعی باعث حفظ سرمایه کالبدی و توانمندسازی اجتماع محلی برای بسیج منابع و دارایی و برقراری عدالت اجتماعی است. این تحقیق تأیید نمود که سرمایه اجتماعی هم با رفاه عینی و هم با رضایت از زندگی در ارتباط مثبت و معنیداری قرار دارد و این سرمایه در احساس رضایت و سلامت فردی بسیار مؤثر است؛ ضمناً بعد ذهنی سرمایه اجتماعی برقرار کننده اصلی رابطه همبستگی میان سرمایهاجتماعی و کیفیت زندگی شهری است (ذکایی و روشن فکر، 1385). در خلال مرور مطالعات شهرهای مختلف، مشخص گردید برخی متغیرها روابط متفاوتی با کیفیت زندگی شهری دارند. سطح تحصیلات رابطه مثبت و معنیدار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ احمدی و اسلام، 1388) تحصیلات فاقد رابطه قابل تأیید (رفیعیان و همکاران، 1389)، سطح تحصیلات همسر رابطه مثبت و معنیدار (حریرچی و همکاران، 1388)، مالکیت مسکن رابطه مثبت و معنیدار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، مالکیت مسکن رابطه منفی و معنیدار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مالکیت مسکن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389)، درآمد رابطه مثبت و معنیدار (احمدی و اسلام، 1388؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387)، شاغل بودن رابطه مثبت و معنیدار (احمدی و اسلام، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ حریرچی و همکاران، 1388؛رضوانی و همکاران،1388؛رفیعیان و همکاران، 1389)، سن رابطه مثبت و معنیدار (رضوانی و همکاران،1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، سن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ ربانی خوراسگانی وکیانپور، 1386)، سن رابطه غیرخطی (حریرچی و همکاران، 1388)، جنسیت فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386)، بعد خانوار رابطه منفی و معنیدار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، بعد خانوار فاقد رابطه تأیید شده (رضوانی و همکاران، 1388؛ رفیعیان و همکاران، 1389)، تأهل رابطه مثبت و معنیدار (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386)، تأهل فاقد رابطه تأیید شده (نوغانی و همکاران، 1387؛حریری و همکاران، 1388)، نزدیکی به مناطق مرزی رابطه منفی و معنیدار (فرجی ملائی و همکاران، 1389)، سرمایه اجتماعی رابطه مثبت و معنیدار (غیاثوند، 1388؛گروسی و نقوی، 1387؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، رضایت از خدمات شهری و محل سکونت رابطه مثبت و معنیدار (حریرچی و همکاران، 1388؛ غیاثوند، 1388)، تعداد فرزندان رابطه منفی و معنیدار (حریرچی و همکاران، 1388)، احساس امنیت رابطه مثبت و معنیدار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مخاطرات و خطرات محیط شهری رابطه منفی و معنیدار (جاجرمی و کلته، 1385)، تمایل به مهاجرت رابطه منفی و معنیدار (پوراحمد و همکاران، 1390)، حس تعلق رابطه مثبت و معنیدار (غیاثوند، 1388؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، میزان استفاده از رسانههای همگانی و نگرشهای سنتی/ مدرن رابطه معنیدار (احمدی و اسلام، 1388)، مدت اقامت رابطه مثبت و معنیدار (ذکایی و روشن فکر، 1385)، تعداد اتاق رابطه منفی و معنیدار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، تعداد اتاق فاقد رابطه معنیدار (رضوانی و همکاران، 1388) و بودجه رابطه مثبت و معنیدار (شیخی، 1386) با کیفیت زندگی شهری دارند. جدول 14 نشان میدهد که شرایط اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای مختلف باعث اثبات روابط متفاوتی میان متغیرهای تحقیق است.
جدول 14- نمایش نتایج نوع روابط شاخصها با کیفیت زندگی شهری
این جدول تأیید میکند که کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی و وابسته به شرایط است، اما تعدد مدلهای سنجش در کنار اهداف متفاوت پژوهشگران باعث شده تا دامنه اشتراکات تحقیقات بسیار محدود باشد و قضاوت جامع از مطالعات انجام شده با چالش روبه رو شود. جدول 15 خلاصهای از نتایج کلیدی مقالات به تفکیک شهرها را نشان میدهد.
جدول 15- نتایج کلیدی به تفکیک شهرها
بحث و بررسی کمبود پژوهشهای مرتبط با کیفیت زندگی شهری و نیاز به انعکاس آنها به شکل مقاله، مهمترین نیاز تحقیق در حیطه کیفیت زندگی شهری است. گرایش مختلف رشتههای پزشکی، روانشناسی، اقتصاد، جامعهشناسی، جغرافیا و برنامهریزی به بحثهای کیفیت زندگی، باعث ایجاد تنوع در مدلهای تحقیق و گرایش برخی رشتهها به استفاده از ابزارهای استاندارد برای سنجش این کیفیت شده است. توجه بیش از حد محققان به تحقیقاتی که با فرهنگ زندگی شهری ایرانی ناسازگار است، باعث استخراج مدلهای تحلیلی غیر بومی و دستیابی به نتایج معیوب خواهد شد. این رویکرد به عقیده شارلک از مطلوبیت سنجش کیفیت زندگی خواهد کاست. بنابراین، توجه همزمان به مقیدات فرهنگی و خصوصیات جهانی، پیشنیازهای انجام یک تحقیق کیفیت زندگی است (Schalock, 2004 : 206). برای مثال، افزایش شاخصی مانند "میزان سرمایهگذاری بخش عمومی در ساخت خانههای سالمندان" در کشورهایی که نهاد ذهنی عمومی نگهداری سالمندان را وظیفه بخش عمومی میدانند، شاخصی مثبت از بهبود کیفیت زندگی شهری است، اما در کشوری که نگهداری از سالمندان بخشی از وظایف خانوارهاست، بالا رفتن این شاخص قطعاً نشان دهنده افزایش کیفیت زندگی شهری به حساب نمیآید. به نظر میرسد ساخت مدلهای پژوهشی با تمرکز بر فرهنگ و پیشینه ایرانی باید در اولویت قرار گیرد. توسعه آگاهی از مبانی جامعه شناختی کیفیت زندگی شهری و استفاده از تفاوتهای مطرح در این رویکردها برای ساخت مدلهای تحقیق، نیازی است که کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. برای ساخت مدلهای تحقیق کیفیت زندگی شهری، پیش از مرور پژوهشهای انجام شده و استفاده از چارچوبهای تحقیقی تکراری، باید به شناسایی گونهها و الگوهای جامعهشناختی کیفیت زندگی مراجعه شود، تا شرایط ساخت الگوهای جدید و مناسب فراهم شود. تحقیقات مرور شده در این پژوهش نشان داد که هر محقق بر اساس دیدگاه فردی مسیر متفاوتی را برای طراحی یک تحقیق به کاربرده و این گوناگونی باعث شده است که تحقیقات از مرکزیت قابل تحلیل و رویهای قابل اتکا و روششناسانه برخوردار نباشد. هر چند خلاقیتهای درخور توجهی درباره طراحی مدلهای چند سطحی، بومیسازی مدلهای بینالمللی و استفاده از شاخصهای جهانی صورت گرفته است، اما پراکندگی روشها باعث سخت شدن جمعبندی و نتیجهگیری یکپارچه فراتحلیلی از این مطالعات شده است. چارچوب تحلیلی نتیجه محقق از مطالعات نظری و نتیجه تجربیات جمعآوری شده از خبرگان است که هادی اصلی تحقیق به حساب میآید. این موضوعی است که به وسیله مدل تحلیلی مقدور خواهد شد (کیوی و کامپنهود، 1386: 107). بیش از60 درصد مطالعات بررسی شده وضعیت شفافی از نظر چارچوب تحلیلی داشتند که سطح کیفیت ظاهری این مقالات را نشان میدهد. به اعتقاد برخی از محققان، برای ساخت مدل کیفیت زندگی شهری، دارا بودن چارچوبی چند بعدی و مردمگرا، یکی از مهمترین الزامات جمعآوری دادههای غنی است (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 75). این تحقیق نیز نشان داد که سه بعد اصلی اجتماعی، اقتصادی و محیطی در بیش از 60 درصد مطالعات مورد توجه قرار گرفت و نگاه چند بعدی در این مطالعات جاری است. مرسوم است که در مقالات علمی، همواره فرضیهها و پرسشهای تحقیق ارائه شود. نتایج پژوهش جاری نشان میدهد که در بیشتر مقالات، فرضیهها و سؤالهای تحقیق آشکارا مورد توجه قرار نگرفتهاند. این مسأله با عدم آگاهی خواننده نسبت به مسیر آزمونهای آماری همراه است. محدودیت منابع مالی و زمانی محققان، یکی از عوامل اصلی برای انتخاب نمونه آماری و تقلیل تعداد نمونههاست. این اقدام باعث میشود تا پژوهشگر بتواند بر تعدادی نمونه به عنوان نماینده جامعه تمرکز نماید و از کیفی شدن نتایج اطمینان پیدا کند (حافظ نیا، 1387: 119). نتایج این مطالعه نشان میدهد نزدیک به نیمی از مقالات، فاقد استدلالی روشن برای چرایی انتخاب تعداد نمونه هستند؛ هر چند قطعاً در کارهای پژوهشی، ملاحظات مربوطه رعایت شده و نبود این موارد نشانه غفلت از آنها نیست. جای توجه دارد که انتخاب حجم نمونه زیاد و کم، هر دو زمینهساز تهدید نتایج تحقیق است. حجم نمونههای بسیار زیاد باعث پذیرش نتایج اشتباه و حجم نمونههای کمتر از استاندارد، باعث از دسترفتن نتایج با اهمیت است. بنابراین، انتخاب حجم نمونه، یکی از مهمترین عوامل کیفیت مقالات است که وابسته به جامعه تحقیق و نیازهای پژوهشی است. محققان دارا بودن حداقل 30 و حداکثر 500 نمونه را در پژوهشهای میدانی توصیه نمودهاند (دانایی فرد، الوانی و عادلآذر، 1389: 348). بررسی تحقیقات میدانی این مطالعه نشان داد که انتخاب حجم نمونه در وضعیت قابل قبول و مطلوبی قرار دارد. برای اعتماد به تناسب دادهها با تحقیق، دارا بودن روایی و پایایی ابزار سنجش از پیشنیازهای اساسی است. روایی به معنی سنجیدهشدن درست مقیاسها، کیفیت محتوای ابزارها و سؤالهای تحقیق است. پایایی ابزار نیز به اعتبار، دقت و اعتمادپذیری ابزار سنجشی اشاره دارد (حافظ نیا، 1387: 155). یکی از نتایج قابل انتظار از روش فراتحلیل، دستیابی به اندازه اثر و سنجش ارزش همبستگی متغیرهای در ارتباط با مفهوم تحقیق است، اما ضعف مقالات مربوطه در زمینه ارائه ارقام روایی و پایایی، دستیابی به این مهم را غیرممکن نمود. بنابراین، نتایج به دست آمده از این تحقیق بیش از آنکه به شناسایی میزان اهمیت آماری متغیرهای اثرگذار و اثرپذیر از کیفیت زندگی بپردازد، به مبانی تحقیق، دیدگاههای نظری و نتایج حاصله به تفکیک شهرها محدود شده است. در این بخش، عدم تأیید رابطهای قابل اتکا میان متغیرهای محیطی و کیفیت زندگی شهری، یافته غیرمنتظرهای محسوب میشود.
جمعبندی تحقیق جاری که به روش فراتحلیل صورت گرفته، به دنبال شناسایی روششناسی و نتایج تحقیقات فارسی زبان منتشره در مقالات علمی- پژوهشی و غیر علمی-پژوهشی است. این تحقیق نشان میدهد که مقالات کیفیت زندگی شهری انتشار یافته در ایران، بیشتر به صورت کمّی و از طریق تحلیلهای آماری صورت گرفتهاند. به نظر میرسد استفاده از روشهای کیفی، مسیر ساخت پژوهشهای جدید و متفاوتی را فراهم خواهد ساخت. ضعف عمومی تحقیقات در مورد انعکاس تخمین تعداد نمونهها، روشهای نمونهگیری، پایایی و روایی ابزار جمعآوری دادهها، باعث ایجاد مشکل برای انجام فراتحلیلهای کمی است. به نظر میرسد انعکاس حداقلهای آماری و همبستگیهای استخراج شده، این مشکل را برطرف خواهد ساخت. اندیشه بیشتر در مبانی جامعهشناختی کیفیت زندگی شهری برای استخراج مدلهای بهتر توصیه میشود. تحقیقات نشان داد که پژوهشگران توجه خوبی به تمایز میان شاخصهای عینی و ذهنی داشتهاند. البته، جای توجه دارد، نبود نتیجهگیریهای مجزا نسبت به شاخصهای عینی و ذهنی، باعث از دست رفتن بخش مهمی از یافتههای این تحقیقات شده است. توجه مطلوب مطالعات به ابعاد مختلف کیفیت زندگی شهری، شانس تحقق پژوهشهای چند بعدی و انعکاس واقعیتر این مفهوم را فراهم ساخته است. با توجه به اینکه کیفیت زندگی شهری از تعامل میان شرایط فردی، اجتماعی، محیطی، اقتصادی و فناورانه حاصل میشود، طراحی شاخصهایی که این ابعاد را پوشش دهد، لازم به نظر میرسد. شاخصهای درآمد، اشتغال و سرمایه اجتماعی رابطه مثبت، معنیدار و قابل اتکایی با کیفیت زندگی شهری به نمایش گذاشت، در حالی که مالکیت مسکن، سن و تأهل، همبستگیهای متفاوتی را با این مفهوم به نمایش گذاشتند. ضمناً سرمایه اجتماعی به عنوان مفهومی نه چندان جدید مورد توجه محققان قرار دارد و در پارهای از موارد محصول کیفیت زندگی شهری شناخته شده است. یکی از مهمترین بخشهای مطالعات فراتحلیل، استفاده از نتایج آماری تحقیقها و جمعبندی نتایج به شکلی جامع و یکپارچه است. سختی برقراری ارتباط با نگارندگان مقالات برای دریافت دادههای منتشر نشده، عدم همخوانی روشهای به کارگرفته شده و در نتیجه، نبود قابلیت ادغام و یکپارچه سازی نتایج، مشکلات اصلی انجام فراتحلیلهای کمّی در زمینه کیفیت زندگی شهری است. برای افزایش کیفیت مقالات و تجمعپذیر شدن نتایج، توصیه میشود مجلات علمی- پژوهشی یا متولّیان مؤثر بر پژوهشگران، استانداردهایی را به صورت تشویقی یا اجباری مطرح نمایند تا تجمیع نتایج مطالعات آتی مقدور گردد. کیفیت زندگی شهری، مفهومی پیچیده و مبهم است که در صورت انجام پژوهشهایی با روششناسی و ابزارهای پراکنده و غیرهمسان، فراتحلیلهای پیچیده و مبهمی به همراه خواهد داشت. پروراندن عملی این مفهوم، یکی از نیازهای اصلی سازمانهای شهری برای جلب رضایت عمومی و یکی از مهمترین اهداف سیستم مدیریت شهری به حساب میآید. نتایج متفاوت در شهرهای مختلف، نیاز به تحقیق بیشتر در مبانی ذهنی ساکنان و خصوصیات عینی شهرهای ایرانی را متذکر میشود. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
احمدی، حبیب، اسلام، علی رضا. (1388). «بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با کیفیت زندگی مردم بیرجند»، جامعه شناسی کاربردی، ش 3، صص 11-134. آسایش، حسین. (1380). «سنجش کیفیت زندگی در یکصد شهر بزرگ جهان»، مدیریت شهری، ش8، صص 94-105. باسخا، مهدی؛ عاقلی کهنه شهری، لطفعلی؛ مسائلی، ارشک. (1389). «رتبهبندی شاخصهای کیفیت زندگی در استانهای کشور»، رفاه اجتماعی، ش 37، صص 95-112. پوراحمد، احمد؛ فرهودی، رحمت الله؛ حبیبی، کیومرث؛ کشاورز، مهناز. (1390). «بررسی نقش کیفیت محیط سکونتی در مهاجرتهای درون شهری (مطالعه موردی: بافت قدیم خرم آباد)»، پژوهشهای جغرافیای انسانی، ش75، صص 17-36. جاجرمی، کاظم؛ کلته، ابراهیم. (1385). «سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در شهر از نظر شهروندان - مطالعه موردی : گنبد قابوس»، جغرافیا و توسعه، ش8 ، صص 5-18. حریرچی، امیرمحمود؛ میرزایی، خلیل؛ جهرمی و مکانی، اعظم. (1388). «چگونگی وضعیت کیفیت زندگی شهروندان شهر جدید پردیس 1388». پژوهش اجتماعی ، ش 4، صص 89-110. حافظ نیا، محمدرضا. (1387). مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: انتشارات سمت. خادم الحسینی، احمد؛ منصوریان، حسین؛ ستاری، محمد حسین. (1389). «سنجش کیفیت ذهنی زندگی در نواحی شهری (مطالعه موردی: شهر نورآباد، استان لرستان)» جغرافیا و مطالعات محیطی، ش3، صص 45-60. خاکی، غلامرضا. (1386). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، تهران: انتشارات بازتاب. دانایی فرد، حسن؛ الوانی، سید مهدی؛ آذر، عادل (1389). روش شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع، تهران: انتشارات اشراقی. ذکایی، محمدسعید؛ روشن فکر، پیام. (1385). «رابطه سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در محلات شهری» فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، ش32، صص 1-37. ربانی خوراسگانی، علی؛ کیانپور، مسعود. (1386). «مدل پیشنهادی برای سنجش کیفیت زندگی : مطالعه اصفهان»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ش4، صص 67-108. رضوانی، محمدرضا؛ متکان، علی اکبر؛ منصوریان، حسین؛ ستاری، محمدحسین. (1388). «توسعه و سنجش شاخصهای کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی : شهر نورآباد، استان لرستان)»، مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، ش2، صص 87-110. رفیعیان، مجتبی؛ عسگری، علی؛ عسگری زاده، زهرا. (1388). «سنجش میزان رضایتمندی سکونتی ساکنان محله نواب»، پژوهشهای جغرافیای انسانی، ش 67، صص 53-68. رفیعیان، مجتبی؛ امین صالحی، فرزین؛ تقوایی، علی اکبر. (1389). «سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان تهران»، مدرس علوم انسانی- برنامهریزی و آمایش فضا، ش 4، صص 63-85. ریاحی، بهروز. (1388). مرجع کاربردی استاندارد و کیفیت ایران، تهران: نشر مربع. سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. (1387). روشهای تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه. سیروس صبری، رضا. (1376). «نقش دسترسیها در کیفیت زندگی شهری»، صفه، ش25، صص 58-73. شیخی، محمد تقی. (1386). «بودجه و رفاه خانواده در شهر تهران : مطالعه ای جامعه شناختی از کیفیت زندگی خانواده»، علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، ش1، صص121-142. صدیق سروستانی، رحمت الله. (1379). «فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی در ایران»، نامه علوم اجتماعی، ش 15، صص 67-103. علی اکبری، اسماعیل؛ امینی، مهدی. (1386). «کیفیت زندگی شهری در ایران (1385 – 1365)»، رفاه اجتماعی، ش36، صص 121-141. غفاری، غلامرضا؛ امیدی، رضا. (1388). کیفیت زندگی شاخص توسعه اجتماعی، تهران: انتشارات شیرازه. غفاری، غلامرضا؛ ابراهیمی، لویه. (1385). جامعهشناسی تغییرات اجتماعی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. غیاثوند، الهام. (1388). «تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی ساکنان محلات شهر»، فصلنامه مهندسین مشاور، ش45، صص 22-28. فرجی ملائی، امین؛ عظیمی، آزاده؛ زیاری، کرامت اله. (1389). «تحلیل ابعاد کیفیت زندگی در نواحی شهری ایران»، پژوهش و برنامه ریزی شهری، ش 2، صص 1-16. قاضی طباطبایی، محمود؛ ودادهیر، ابوعلی. (1389). فراتحلیل در پژوهش های اجتماعی و رفتاری، تهران: انتشارات جامعه شناسان. قربانی، رسول؛ تیموری، راضیه. (1389). «تحلیلی بر نقش پارکهای شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با استفاده از الگوی Seeking-Escaping نمونه موردی: پارکهای شهری تبریز»، پژوهشهای جغرافیای انسانی، ش 72، صص47-61. کوکبی، افشین. (1386). «معیارهای ارزیابی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری»، هویت شهر، ش 1، صص75-86. کوکبی، افشین؛ پورجعفر، محمد رضا؛ تقوایی، علی اکبر. (1384). «برنامهریزی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری، تعاریف و شاخصها»، جستارهای شهرسازی، ش12، صص 6-13. کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک وان. (1386). روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات توتیا. گروسی، سعیده؛ نقوی، علی. (1387). «سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در شهر کرمان»، رفاه اجتماعی، ش30 و 31، صص61-82. لطفی، صدیقه. (1388). «مفهوم کیفیت زندگی شهری: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامهریزی شهری»، جغرافیای انسانی، ش4، صص65-80. مختاری، مرضیه؛ نظری، جواد. (1389). جامعهشناسی کیفیت زندگی، تهران: انتشارات جامعهشناسان. ناطق پور، محمد جواد؛ فیروزآبادی، سید احمد. (1384). «سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر شکلگیری آن در شهر تهران»، جامعه شناسی ایران (24)، ش28، صص 59-91. نوغانی، محسن؛ اصغرپور ما سوله، احمدرضا؛ صفا، شیما؛ کرمانی، مهدی. (1387). «کیفیت زندگی شهروندان و رابطه آن با سرمایه اجتماعی در شهر مشهد»، دوفصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، ش1، صص 111-140. ودادهیر، ابوعلی. (1389). «فراترکیب نتایج واکاویهای کیفی و مطالعات فرهنگی: واقعیت یا توهم»، برگ فرهنگ، ش 22، صص24-45. Das, D. (2008) "Urban Quality of Life: A case study of Guwahati". Social Indicators Ressarch , 270-304. Diner, E; Oishi, S. (2000) Money and Happiness: Income and subjective well-being. Cambridge: MIT press. Doyle, I, H , (2003) "Synthesis throug Meta-ethnography: paradoxes, Enhaneements, amd Possibilities", Qualitive Research, 3, 321-345. Foo, T.S. (2000) Subjective assessment of urban quality of life in singapore. Habitat International . Lansing, J. B., and Marans, R. W. (1969) "Evaluation of Neighborhood Quality". AIP Journal , 195-199. Mukherjee, Ramkrishna. (1989) The Quality of life valuation in social research. New Dehli: Sage publication. Schalock , R.L. (2004) "The concept of quality of life : what we know and do not know", Journal of Intellectial Disability Research, 48, 203-216. Van Kamp I, Leidelmeijer K, Marsmana. (2003) "Urban environmental quality and human well-beingtowards a conceptual framework and demarcation of concepts; a literature study". Landscape and Urban Planning , 5-18. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 8,748 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,680 |