فرا تحلیل روش و نتایج پژوهش‏ های کیفیت زندگی شهری در ایران

مقدمه

در پی تحولات مرتبط با صنعتی­شدن و افزایش اهمیت توسعه اقتصادی و کوتاهی در قبال ارزش­های محیطی و اجتماعی، «کیفیت زندگی» با محور قراردادن توسعه‏اجتماعی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سیاست‏های توسعه و رویکردی برای اصلاح شرایط اجتماعی معرفی شد. استفاده از این مفهوم به دوران یونان قدیم و ارسطو باز می­گردد (غفاری و امیدی، 1388: 1). حوزه­های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و پزشکی به فراخور نیازهای تخصصی، به گستردگی این مفهوم یاری رسانده‌اند. ورود مفهوم کیفیت زندگی به حوزه­های برنامه‌ریزی، مدیریت، طراحی، جامعه‏شناسی و اقتصاد­‌ شهری باعث ساخت و تعریف مفهوم کیفیت زندگی شهری شده است. مطالعات کیفیت ‌زندگی ‌شهری می‏تواند زمینه­ساز شناسایی نواحی مسأله­دار، اولویت­های با اهمیت­تر زندگی شهروندان، شناسایی متغیرهای مداخله­گر و میانجی و علل نارضایتی مردم از خدمات مدیریت شهری بوده،  ابزار مناسبی برای سیاستمداران و محققان شهری به حساب آید (رضوانی و همکاران، 1388 : 89). اما برای استفاده ابزارگونه از مطالعات انجام شده، دستیابی به اجماعی قابل اتکا حس می­شود، در حالی که ضروری است، تمامی تفاوت­های تأیید شده میان نتایج حاصله از شهری به شهری دیگر و از مطالعه‏ای به مطالعه دیگر مورد توجه قرار گیرد (جاجرمی و کلته، 1385: 6).

استفاده از روش فراتحلیل یا تحلیل تحلیل­ها، برای دستیابی به اجتماع در مجموعه­ای مطالعات، مورد توصیه محققان است. برخلاف علوم طبیعی و دقیق که مبانی مطالعاتی صریحی دارند، مطالعات اجتماعی و رفتاری شامل مفاهیمی انتزاعی و در حال تحول­اند. تحقیقات اجتماعی از دیدگاه محققان دارای تأثیرات ناچیز یا خفیفی هستند که حجم عملی تأثیرات، تقریباً ناچیز و کوچک است. استفاده از روش فراتحلیل این امکان را فراهم خواهد ساخت تا جمع‏بندی مشخصی بر اساس واحد مطالعات انجام شده حاصل شود.

     این پژوهش با هدف دسته­بندی و شناسایی یافته­های تحقیق­های انجام شده درباره کیفیت ‌زندگی ‌شهری در مقالات علمی- پژوهشی و نیز غیر علمی- پژوهشی فارسی زبان صورت گرفته­ است. براین اساس، پس از شناسایی مقالاتی که طی سال­های اخیر مستقیماً به موضوع مذکور پرداخته­اند، مبانی نمونه­گیری، روش‏شناسی، روش­های جمع­آوری داده­ها، شاخص‏شناسی، ابزارهای تحلیلی، متغیرهای مرتبط و نتایج به دست آمده به عنوان داده­های خام این تحقیق استفاده شدند. مقاله پس از معرفی مبانی نظری، روش تحقیق، بحث و بررسی یافته­ها، به نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها می­پردازد.

مبانی­نظری

کیفیت زندگی شهری

به واسطه پیچیدگی موجود در دو واژه کیفیت و زندگی، تعریف جامعی برای کیفیت ­زندگی وجود ندارد. کیفیت را می­توان مطابقت و سازگاری کالا یا خدمت با نیازها و انتظارات مشتریان دانست. این سازگاری با نیاز مشتریان در ابعاد هزینه تمام شده، دوام، قابلیت اطمینان، کارکردها، همسازی، ایمنی و تأثیرات اجتماعی قابل تعریف و تشریح است (ریاحی، 1388: 909). هرگاه کالا و خدمات مورد بررسی، زندگی فردی و اجتماعی باشد، کیفیت درک شده را کیفیت‌ زندگی می­نامند. این تعریف برگرفته از "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی فهمیده شده است" می­باشد. در این سطح کیفیت زندگی بر اساس پژوهش­های حیطه­های مختلف، شناسایی و استفاده می‏شود (Schalock, 2004 : 204-206).

محققان و پژوهشگران برای توصیف و تشریح واقعیت‏ها از رویکردهای متفاوتی استفاده می­کنند. این رویکردها از پاردایم­ها و طرز نگرش آنها نسبت به موقعیت­های اجتماعی و اقتصادی نشأت گرفته­ است. رویکرد­های اجتماعی دوگانه­ای نسبت به کیفیت زندگی وجود دارد که شامل عاملیت­گرایی و ساختار­گرایی است. در رویکرد عاملیت­گرا، کیفیت زندگی متأثر از آثار ذی‏نفعان در ساختاریابی فرآیندهاست. بنابراین، تأکید بر فردگرایی داشته، جامعه را جمع جبری افراد آن می‏داند (غفاری و ابراهیمی، 1385: 31). اما رویکرد ساختارگرایی با نگاهی چندبعدی، جامعه را به عنوان یک کل بررسی می‏کند (غفاری و امیدی، 1388: 41). این گونه توصیف و تشریح کیفیت زندگی، برگرفته از "آنچه در حال فهمیده شدن از کیفیت زندگی است" می­باشد. در این دیدگاه تمرکز اصلی بر شاخص ­شناسی چند بعدی، شناسایی پیش­بینی کننده­های کیفیت زندگی و تأثیرات خصوصیات فرهنگی و عمومی بر نتایج سنجش کیفیت زندگی است. بنابراین تلاش بر این است تا مفهومی حقیقی با ملاحظات محلی- ملی مورد سنجش قرار گیرد (Schalock, 2004 : 206-210). جدول 1 نشان­دهنده رویکردهای فرعی و خلاصه­ دو رویکرد عاملیتی و ساختاری است.

جدول 1- رویکردهای نظری به کیفیت زندگی

                           مأخذ : برگرفته از :غفاری و امیدی، 1388 و غفاری و ابراهیمی، 1385

بیشترین تبیین­های صورت‌گرفته مربوط به حوزه پزشکی است و بنیان نظری این مفهوم نیازمند توسعه و گسترش بیشتر مبانی دیدگاهی است (مختاری و نظری، 1389: 43). جدول 2 نشان‌دهنده خلاصه­ای از رویکردهای رایج در حیطه کیفیت زندگی شهری است.

جدول 2- رویکردها و حوزه‏های علمی سنجش کیفیت‌زندگی

مأخذ جدول: برگرفته از: مختاری و نظری، 1389

اما دو رویکرد اسکاندیناویایی یا عینی­گرایی، آمریکایی یا ذهنی­گرایی نیز در میان محققان بسیار مرسوم است. برخی تعریف ذهنی کیفیت زندگی را بسیار دموکراتیک دانسته­اند، زیرا به جای آنکه متخصصان احساس خود را معیار قضاوت قرار دهند، احساس و ادراک مردمی را شاخص قرار داده­اند  (Diner and Oishi, 2000)، اما کیفیت عینی زندگی که به شرایط بیرونی زندگی اشاره دارد، انعکاس‌دهنده واقعیات قابل مشاهده و ملموس است. شاخص­هایی مثل میزان تحصیلات، میزان طلاق و تراکم جمعیت از این قبیل­اند.  واقعیت این است که کیفیت زندگی افراد بدون در نظر گرفتن ذهنیت­های آنها نسبت به زندگی، غیر قابل سنجش است و شاخص‌های عینی در حالی که پایایی بالایی دارند، از قابلیت اطمینان پایینی برای سنجش بهزیستی انسانی برخوردارند (Foo, 2000: 34). در این میان، رویکردی میانه‏رو یا ترکیبی نیز وجود دارد. زاپ [1] یکی از محققان این رویکرد است که شرایط عینی زندگی افراد را با ارزیابی ذهنیات آنها به صورت همزمان مورد توجه قرار می­دهد (غیاثوند، 1388: 24-25). برخی معتقدند برای سنجش کیفیت‌ زندگی ‌ذهنی، پرسیدن ادراکات افراد از زندگی کفایت می­کند و این نوع از شاخص­ها برای اهداف برنامه­ریزی و سیاستگذاری، نسبت به شاخص‏های عینی در ارجحیت قرار دارند. هر چند این تأکید هم وجود دارد که شاخص‌های ذهنی از پایایی کمتر و قابلیت اطمینان بیشتری برخوردارند (Das, 2008: 298). مواردی نظیر ارزیابی فرد از ثمربخشی تلاش­های خانواده برای بهبود زندگی فردی و احساس وی از میزان پایمال شدن حقوق فردی در جامعه، از جمله شاخص‏های ذهنی کیفیت زندگی به شمار می‏روند (مختاری و نظری، 1389: 133). یکی از سنت­های مرسوم و قدمت­دار سنجش کیفیت زندگی، ارزیابی رضایتمندی افراد به عنوان شاخصی مرتبط با کیفیت زندگی است  (Lansing & Marans, 1969).

بحث­های متناقضی درباره شدت رابطه میان کیفیت زندگی عینی و ذهنی وجود دارد. برای مثال، برتون[2] و همکاران اثبات نمودند که رابطه قوی میان این دو دسته از شاخص­ها وجود دارد، در حالی که مک­کری[3] و همکاران این رابطه را ضعیف ارزیابی کردند (رضوانی و همکاران، 1388: 95). تمایز میان کیفیت ‌زندگی عینی و ذهنی همچون اختلاف بین رفتار و ادراک یا دنیای متفاوت میان کمیت و کیفیت است. بنابراین، هر کدام به تنهایی و با یکدیگر بستر مناسبی برای تحلیل کیفیت زندگی به حساب می­آیند (Mukherjee, 1989). جدول 3 خلاصه­ای از خصوصیات سنجش‏های ذهنی و عینی کیفیت زندگی است.

با ترکیب شاخص‌های عینی و ذهنی، کیفیت‌زندگی انعکاس‏دهنده میزان دسترس­پذیری تجهیزات و نیازهای قابل لمس در کنار احساسات و ادراکات فردی و اجتماعی است. به واسطه پیچیدگی ترکیب این دو مؤلفه، همواره تعریف صحیح کیفیت‌ زندگی، وابستگی مستقیمی به فرهنگ و ارزش‏های مرسوم جامعه داشته ‌است. شهر با دارا بودن محدوده تعریف شده و مرکزیت تجمع گروه‏های اجتماعی، سازنده فرهنگ­های خاص شهرنشینی است. از سویی فرم، شکل، جغرافیا، الگوی توسعه، جمعیت، سیاست­های عمومی و تاریخچه شکل‏گیری شهرها، در ساخت آلمان­های متمایز شهری نقش‌آفرین‌اند. بنابراین، شکل­گیری کیفیت‌ زندگی ‌شهری از شهری به شهر دیگر با تفاوت­هایی همراه است. به همین علت، "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی دانسته نشده" به پیامدهای ناشناخته کوتاه و بلند­مدت حاصله از تغییرات برنامه­ریزی شده شهری مرتبط است. فرآیند ایجاد کیفیت زندگی، بدون لحاظ کردن لایه­های فردی، سازمانی و محیط شهری، غیرقابل سنجش و شناخت است(Schalock, 2004 : 211-213).

جدول2-  مشخصات روش‏های سنجش کیفیت زندگی

فراتحلیل

سؤال‏ها و موضوع‏های با اهمیت، همواره توسط گروه‏های مختلف پژوهشی تبدیل به تحقیق شده­اند، اما دریافتی جامع از تمامی این مطالعات، کاری هزینه­زا و وقت‏گیر است. به طور خاص، مطالعات اجتماعی که به واسطه شرایط، موقعیت­ها و متغیرهای متعدد مداخله­گر، با دامنه گسترده­ای از نتایج و یافته‏ها همراهند، فاقد خاصیت انباشتگی نتایج هستند. فراتحلیل به عنوان ابزاری مناسب برای ساخت اجماعی منطقی از مطالعات، روش تازه­ای برای جمع­بندی و درک مجموعه­ای از پژوهش­ها درحوزه­ای خاص به حساب نمی­آید. چیزی که یک تحقیق فراتحلیل مدنظر دارد، جمع­آوری یافته­های پژوهشی از مطالعات متعدد و پراکنده، برای ترکیب و یکپارچه­سازی و دستیابی به یافته‏های جدید است (صدیق سروستانی، 1379: 68). براین اساس، فراتحلیل روشی است برای تجزیه و ترکیب واحدهای تحلیل برای حصول شناخت از مجموعه منسجم یا غیرمنسجم از مبانی علمی و سازه­های پژوهشی (Doyle, 2003: 323) . واحد تحلیل در روش فراتحلیل، مطالعات و پژوهش­های مرتبط با موضوع خاصی است (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 39). توانایی ارائه جواب به هنگام کم بودن حجم نمونه و سادگی در کسب آگاهی از متغیرها و روابط فیمابین، اهمیت این ابزار تحقیق را افزایش داده است (ناطق پور و فیروزآبادی، 1384: 169). مطالعه نتایج، یافته­ها و نظریه­ها با رویکردی عمدتاً انتقادی از خصوصیات بارز این روش است (ودادهیر، 1389: 37).  این روش به شناسایی شکاف‏های علمی و تجمیع مطالعات انجام شده ختم می‏گردد. مراحل هفتگانه­ای برای انجام یک فراتحلیل مرسوم است: در مرحله اول انتخاب موضوع و تعریف متغیر تحقیق قرار دارد. مهمترین اقدام در این مرحله مشخص­شدن حدود و اهداف تحقیق است. در مرحله دوم، بر اساس هدف تحقیق، شناسایی، گردآوری و تلخیص مطالعات انجام می­گیرد. در این بخش، نهایتاً تعدادی منبع معتبر با توجه به هدف تحقیق انتخاب می‏گردد. در مرحله سوم که با فیش­برداری یا فیلترسازی محتویات منابع همراه است، به دسته‏بندی یافته­ها و ارزیابی و بازآفرینی آنها ختم می‏شود. در این بخش مطالعات ورودی به مجموعه­ای اطلاعات دسته­بندی شده  تبدیل می­شوند که امکان بازبینی و استخراج نتایج را به همراه دارد. در مرحله چهارم با استفاده از یافته­های مرحله پیشین، امکان دسته‏بندی یافته­ها بر اساس روش‏های آماری، بررسی تفاوت­های روش­شناسی، شناخت تنوع آزمون فرضیه­ها و مقایسه نتایج فراهم می‏گردد. مرحله پنجم به تعریف و ترکیب نتایج به دست آمده اختصاص دارد و مرحله ششم با تطبیق و ترکیب نتایج به دست آمده، زمینه نگارش گزارش را فراهم می‏سازد. بنابراین، در مرحله هفتم نگارش گزارش، تفسیر و نقد نتایج صورت می‏گیرد (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 74-146). در هر یک از مراحل تحقیق، بهره­گیری از نظرات خبرگان راهکاری مکمل و هدایت کننده به شمار می­آید که کیفیت و ارزش تحقیق را ضمانت می­نماید.

روش تحقیق

این تحقیق که از نوع فراتحلیل است، به فراخور نیاز با استفاده از روش­های کمّی و کیفی صورت گرفته ­است. محدود بودن نسبی مقالات علمی منتشر شده در زمینه تخصصی کیفیت‌ زندگی در شهرهای ایرانی و نبود خط راهنمای مشخص برای انعکاس شرایط این مطالعات، استفاده از این روش تحلیلی را مناسب جلوه­ داده است. بنابراین، مجلات به دو دسته علمی- پژوهشی و غیرعلمی- پژوهشی مطابق جدول 4 تقسیم شده­اند[4]. جای تأکید دارد برای حفظ کیفیت یافته­ها، تحلیل این دسته­بندی­ها به صورت جداگانه صورت گیرد.

بررسی پراکندگی تعداد مطالعات انجام شده در نقشه استان‌های ایران نشان می­دهد که بیشترین مطالعات مربوط به شهرهای تهران و لرستان بوده است. ضمناً تنها استان‌های مرکزی، شرقی و شمالی‌غربی مورد توجه محققان قرارگرفته‌اند و در سایر استان‌ها هیچ مطالعه اختصاصی انجام نشده­ است. شکل 1 نمایش‌دهنده پراکندگی تعداد مطالعات به تفکیک استان­های ایران است.

بررسی­ها نشان داد که محل تولد نویسندگان، دسترسی مناسب به آمار یا نمونه­ها و یا دانشگاه محل تحصیل، عوامل کلیدی برای انجام تحقیق در نمونه­های موردی به حساب می­آیند. ضمناً مطالعه­ای در شهرهای کمتر برخوردار مشاهده نگردید.

در این تحقیق مقالات علمی- پژوهشی به مقالاتی اطلاق شده است که در نشریات دارای مجوز علمی-پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شده­اند. بنابراین، مقالات غیر علمی– پژوهشی نیز به مقالاتی اشاره دارد که در مجلات فاقد این مجوز منتشر شده­اند. انتخاب مقالات با توجه به نظرات خبرگان صورت گرفت. شرط انتخاب مقاله، دارا بودن موضوع یا کلید واژه­ای مرتبط با عنوان کیفیت زندگی شهری است. بنابراین، از خبرگان خواسته شد تا با معرفی مقالات یا نشریات مرتبط با موضوع، بستر تحقیق را فراهم سازند. پس از بررسی­های تکمیلی و بهره­برداری از نظرات خبرگان، تعداد 45 مقاله شناسایی شد. با تحلیل نزدیکی مقالات با هدف تحقیق، مقالات کمتر مرتبط که عموماً به رشته پزشکی اختصاص داشتند، از فرآیند تحقیق حذف گردیدند و نهایتاً 27 مقاله وارد مرحله تحلیل شدند. مقالات نهایی از سال 1375 تا 1389 در نشریات فارسی زبان منتشر شده­اند، اما این تحقیق هیچ محدودیت زمانی برای انتخاب مقالات نداشته ­است. برای مطالعه مقالات و استخراج تحلیل­ها، شاخص­هایی مطابق جدول 5 مشخص گردیده­اند.

جدول 4- محدوده انتخاب مقالات منتشر شده

شکل1- تعداد مطالعات انجام شده به تفکیک استان‏ها

جدول 5- ابعاد و شاخص‏های راهنما برای تجزیه مقالات

                                                                                                                  ماخذ جدول: نگارندگان

این جدول راهنما، به هنگام مطالعه مقالات، نقش صافی[5] اطلاعات را بر عهده داشته و بسترساز تجزیه یک مقاله به تعدادی مؤلفه قابل تحلیل است. هدف استفاده از این جدول، بالا بردن کیفیت امکان تجزیه و تحلیل مطالعات است.

یافته‏های رویه‏ای و محتوایی

مرور پژوهش­های انجام شده نشان می­دهد که بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی مورد بررسی با اهداف کاربردی و در میدان عمل تنظیم شده‌اند. در مقابل مقالات مروری معدودی، با هدف انعکاس مبانی نظری و شاخص‏­شناسی کیفیت‌ زندگی‌ شهری طراحی گردیده که از سطح نظری بالایی برخوردارند. سیاست مجلات علمی- پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع این‏گونه از مقالات در این نشریات است. بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی از نوع توصیفی و پیمایشی هستند که هدف پیمایش بخشی از شهر و توصیف شاخص­های کیفیت‌ زندگی را دارند. پرسشنامه مهمترین ابزار مقالات منتشر شده در مجلات علمی-پژوهشی است، در حالی که بیش از 60 درصد مقالات غیرعلمی پژوهشی با استفاده از اسناد، مدارک و آمار نگارش یافته­اند. جدول 6 مبین خلاصه­ای از روش تحقیق مقاله‌های بررسی شده است.

75 درصد از مقالات غیر علمی- پژوهشی و تنها 9 درصد از مقالات علمی- پژوهشی هیچ اشاره­ای به روش نمونه­گیری نداشتند. جدول 7 نمایشی از مشخصات نمونه­گیری و تعداد نمونه­های انتخاب شده در مقالات پژوهشی جاری است. این جدول نشان می­دهد که حجم نمونه­ها در بازه استانداردی قرار دارند و تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ قابل اطمینان است.

جدول 6- جزئیات روش تحقیق مقاله‏های مطالعه شده

جدول 7- خصوصیات نمونه‏گیری مقالات

بخش درخور توجهی از مقالات مطالعه شده، دارای چارچوب تحلیلی استاندارد بوده و مدل­های تحقیق، تصویر گویایی از بنیان تحقیق ارائه نموده‌اند. جدول 8 خلاصه­ای از آمارهای این بخش را نمایش می­دهد.

جدول 8- چارچوب‏های تحقیقی

مطالعات نشان می­دهد، در بخش مقالات علمی-پژوهشی توجه مطلوبی به آزمون پایایی صورت گرفته است، اما بیش از نیمی از مقالات این گروه، هیچ انعکاسی از مقادیر پایایی ارائه نداده­اند. ضمناً بخش محدودی از مقالات به مسأله پایایی ابزار سنجش توجه کرده­اند. البته، اکثر این مقالات روایی را به صورت اعمال نظر خبرگان دریافت نموده‏اند و در آنها روش­های سنجش­روایی مثل روایی سازه، کمتر استفاده شده است. در مقالات غیر علمی- پژوهشی انعکاس مناسبی از مقادیر روایی و پایایی صورت نگرفته است. بنابراین، قضاوت در مورد اندازه اثر و کیفیت مطالعات انجام شده برای انجام فراتحلیل‏های کمّی، با مشکل روبه‏رو خواهد شد. جدول 9 نشان‏دهنده خلاصه‏ای از روایی و پایایی ابزار سنجش در مقالات مطالعه شده است.

جدول 9- روایی و پایایی ابزارهای سنجش

هر پژوهش علمی باید با رویکردهای نظری مشخصی طراحی شده باشد. این چارچوب پایه­ای است که تحقیق به آن تکیه می­کند و شبکه­ای منطقی از روابط و توصیف‏ها را پدید می­آورد (خاکی، 1386: 30). پژوهش‏های مرتبط با کیفیت ‌زندگی ‌شهری دارای دو رویکرد اصلی جامعه‏شناختی عاملیتی و ساختاری­اند. نتایج نشان می­دهد که بیش از 90 درصد مقالات، رویکرد­های مشخصی برای تحقیق ارائه نموده­اند. هر چند در مقالات علمی پژوهشی تنها 6 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی تنها 33 درصد، به صورت مستقیم به رویکردهای خود اشاره نمودند، اما نوع انتخاب شاخص­ها و ابزارهای اندازه‌گیری، وسیله­ای مناسب برای شناخت غیرمستقیم رویکردهای مذکور است. در میان مقالات بررسی شده، رویکردهای عاملیتی مورد توجه بیشتر محققان قرار گرفته است. این رویکرد با دارا بودن نگاهی فردگرا و استفاده از شاخص­های کمی و عینی­تر، از سنجش­پذیری و مبانی نظری بیشتری برخوردار است. ضمناً سازمان­های جهانی به واسطه ارائه گزارش‌هایی که به آمارهای سالیانه وابسته است، باعث اشاعه هرچه بیشتر این رویکرد شده­اند(Van Kamp, Leidelmeijer, 2003 :5-14). جدول 10 نمایی از رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات مورد مطالعه است.

جدول 10- رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات

 باید توجه کرد که بیش از نیمی از مطالعات از روش­های ترکیبی بهره برده‌اند. از سویی، تحلیل اینکه شاخص­های ذهنی و عینی چه آثار و نتایج متفاوتی در رابطه با متغیرهای دیگر داشته­اند، به غنای مبانی نظری و تحلیل نتایج کمک خواهد نمود، اما در مقالات علمی- پژوهشی تنها 21 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی هیچ یک از مقالات، به تفکیک نتایج براساس شاخص­های عینی و ذهنی توجه نکردند. بنابراین عدم انعکاس جداگانه نتایج باعث شده تا شانس دستیابی به نتایج تحلیلی حاصله از تفکیک شاخص­های عینی از ذهنی کاهش­ یابد. جدول 11 نشان دهنده خلاصه­ای از وضعیت شاخص‏شناسی مقالات از نظر ذهنی و عینی است.

جدول 11- چارچوب شاخص سازی مقالات

در خلال مطالعات مشاهده شد که ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی، به عنوان وجوه اصلی کیفیت‌ زندگی مورد توجه قرار گرفته­اند. بیش از 60 درصد پژوهش­های مطالعه شده، هر سه بعد اصلی ذکر شده را در مطالعات خود مورد توجه قرار داده­اند که در جدول 12 قابل مشاهده هستند.

جدول 12- ابعاد اصلی تحقیق مقالات مطالعه شده

یکی از روش­های مطلوب برای توسعه مبانی نظری تحقیق، بررسی رابطه میان متغیرهای دیگر با کیفیت زندگی شهری است. برخی از تحقیقات انجام شده به دنبال بررسی آثار کیفیت زندگی یا تأثیرپذیری آن از متغیرهای دیگر هستند، که از نظر تعداد در اقلیت قرار دارند. نتایج نشان داد که سرمایه ­اجتماعی، مهاجرت، بودجه خانوار و ویژگی­های فردی- خانوادگی متغیر­های مورد توجه محققان هستند. سرمایه اجتماعی به عنوان مهمترین متغیر در ارتباط با کیفیت­ زندگی شهری مورد مطالعه محققان قرار گرفته است. ضمناً بررسی اختلاف میانگین­ها در گروه‏های جنسیتی، سنی، درآمدی و شرایط تأهل، در میان پژوهش­ها به صورت مشترک انجام شده­ است. در این میان، تنها شش مقاله کیفیت زندگی را متغیری وابسته، یک مقاله آن را متغیری مستقل و سه مقاله آن را در رابطه‏ای دوجانبه با سایر متغیرها معرفی نموده­اند.

در میان ابزارهای تحلیلی، همبستگی، رگرسیون، آزمون میانگین عددی و آزمون t مورد توجه ویژه محققان قرار گرفته‌اند. از آزمون همبستگی برای بررسی میزان هم­خطی متغیرها، از آزمون ضرایب رگرسیون برای شناسایی میزان اهمیت متغیرهای مربوطه، از آزمون میانگین‌ها برای ارزیابی میزان متوسط رضایت پاسخ‏دهندگان، از آزمون t برای مقایسه نتایج گروهی و از تاکسونومی عددی برای ارزیابی میزان توسعه­یافتگی ناحیه یا منطقه شهری استفاده شده‌ است. ضمناً در مقالات، روش تحلیل عاملی بسیار استفاده شده است. جدول 13 نشان دهنده خلاصه‌ای از متغیرها و ابزارهای تحلیلی است.

جدول 12- متغیرها و ابزارهای تحلیلی مقالات مطالعه شده

مروری بر نتایج و یافته‌های محتوایی پژوهش­ها نشان می­دهد که در شهر نورآباد، افزایش میزان تحصیلات، درآمد خانوار، مالکیت مسکن و شاغل بودن با کیفیت زندگی بیشتری همراه است (رضوانی و همکاران، 1388: 108؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389: 59). در شهر مشهد افزایش سه عامل سرمایه اجتماعی، درآمد سرانه و تحصیلات با افزایش کیفیت زندگی شهری همراه است (نوغانی و همکاران، 1387: 134). ضمناً ارتقای سرمایه‏ اجتماعی در عرصه عمومی در حالی که بر شاخص­های کمّی و کیفی رفتار شهروندی مؤثر است، زمینه­ساز ارتقای کمّی و کیفی زندگی شهری است. در حالی که برای ارتقای کیفیت­ زندگی شهری باید سرمایه ­اجتماعی شهر افزایش یابد و تأکید صرف بر ارتقای سرمایه ­اجتماعی خصوصی راهگشا نیست (همان: 137). در مجتمع مسکونی اکباتان تهران اثبات شد که متغیرهای سن، جنس، شاغل بودن، موقعیت اجتماعی- اقتصادی، درآمد، نحوه مالکیت، طول مدت اقامت در خانه بر کیفیت زندگی شهری اثرگذار نیست (رفیعیان و همکاران، 1389: 66). در شهر جدید پردیس مشخص گردید، افراد مسن و جوان نسبت به میانسال­ها از کیفیت زندگی بالاتری برخوردارند. افراد متأهل به طور معنی­داری بیش از افراد مجرد از کیفیت زندگی برخوردارند. سابقه زندگی مشترک، تعداد فرزندان، در ارتباط معکوس و وضعیت اشتغال و تحصیلات همسر در ارتباط مثبت با کیفیت زندگی قرار دارند (حریرچی، 1388: 107). در شهر خرم­آباد نتایج نشان­ می­دهد که میان مهاجرت­های درون‌ شهری و کیفیت کالبدی محله‌ها رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد. به عبارتی افزایش کیفیت کالبدی محله‌ها با افزایش رضایت­ ساکنان از محله و کاهش مهاجرت درون‌شهری همراه ‌است (پوراحمد، 1390: 33). در شهر بیرجند اثبات­ گردید که اشتغال، تحصیلات، مرتبه شغلی، میزان درآمد، میزان بهره‌مندی از شبکه‌های اجتماعی، شیوه جامعه‌پذیری در خانواده، استفاده از رسانه‌های همگانی با کیفیت ‌زندگی ‌شهری در رابطه مثبت و معنی‌داری قرار دارند (احمدی و اسلام ، 1388: 123-129). در شهر اصفهان مشخص شد که در دسته‌بندی­های سنی و جنسیتی تفاوت معناداری میان میانگین‌های کیفیت‌ زندگی وجود ندارد، در حالی که افراد متأهل از کیفیت‌ زندگی مطلوب‌تری نسبت به مجردها برخوردارند (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 101-102). تحقیقی در کرمان نشان داد که بین سرمایه‌ اجتماعی و کیفیت زندگی‌ شهری رابطه خطی مثبت و معنی‌داری برقرار است. اعتماد، هنجارها و مشارکت غیررسمی، از جمله مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی هستند که در این رابطه مؤثرند؛ ضمن اینکه پایین بودن مشارکت رسمی باعث شده تا این مؤلفه با کیفیت زندگی همبسته نباشد. نتایج اثبات نمود برای مداخله و بهبود سرمایه اجتماعی در راستای دستیابی به کیفیت زندگی، محلات پایین نسبت به بالای شهر در اولویت قرار دارند (گروسی و نقوی، 1387). تحقیقی در شهر تهران نشان داد خانواده­هایی که از بودجه کمتری برخوردارند، به واسطه سبک‌زندگی انتخابی، از کیفیت‌زندگی پایین­تری برخوردار خواهند بود. بودجه محدود خانواده باعث سنگینی بار تکفل خانوار شده و در مقابل، بهبود بودجه با سلامت و کیفیت زندگی بیشتر خانواده ها همراه است (شیخی، 1386). تحقیقی در شهر قوچان نشان‌ داد که سرمایه‌ اجتماعی باعث حفظ سرمایه‌ کالبدی و توانمندسازی اجتماع محلی برای بسیج منابع و دارایی و برقراری عدالت‌ اجتماعی است. این تحقیق تأیید نمود که سرمایه اجتماعی هم با رفاه عینی و هم با رضایت از زندگی در ارتباط مثبت و معنی‌داری قرار دارد و این سرمایه در احساس رضایت و سلامت فردی بسیار مؤثر است؛ ضمناً بعد ذهنی سرمایه اجتماعی برقرار کننده اصلی رابطه همبستگی میان سرمایه‏اجتماعی و کیفیت زندگی شهری است (ذکایی و روشن فکر، 1385).

در خلال مرور مطالعات شهرهای مختلف، مشخص گردید برخی متغیرها روابط متفاوتی با کیفیت ‌زندگی‌ شهری دارند. سطح تحصیلات رابطه مثبت ‌و معنی­دار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ احمدی و اسلام، 1388) تحصیلات فاقد رابطه قابل تأیید (رفیعیان و همکاران، 1389)، سطح تحصیلات همسر رابطه مثبت‌ و معنی‌دار (حریرچی و همکاران، 1388)، مالکیت مسکن رابطه مثبت و معنی­دار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، مالکیت مسکن رابطه منفی ‌و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مالکیت مسکن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389)، درآمد رابطه مثبت‌ و معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387)، شاغل بودن رابطه مثبت‌ و معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ حریرچی و همکاران، 1388؛رضوانی و همکاران،1388؛رفیعیان و همکاران، 1389)، سن رابطه مثبت‌ و معنی­دار (رضوانی و همکاران،1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، سن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ ربانی خوراسگانی وکیانپور، 1386)، سن رابطه غیرخطی (حریرچی و همکاران، 1388)، جنسیت فاقد رابطه تأیید ­شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386)، بعد خانوار رابطه منفی و معنی­دار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، بعد خانوار فاقد رابطه تأیید شده (رضوانی و همکاران، 1388؛ رفیعیان و همکاران، 1389)، تأهل رابطه مثبت و معنی­دار (ربانی خوراسگانی  و کیانپور، 1386)، تأهل فاقد رابطه تأیید شده (نوغانی و همکاران، 1387؛حریری و همکاران، 1388)، نزدیکی به مناطق مرزی رابطه منفی و معنی­دار (فرجی ملائی و همکاران، 1389)، سرمایه اجتماعی رابطه مثبت و معنی­دار (غیاثوند، 1388؛گروسی و نقوی، 1387؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، رضایت از خدمات شهری و محل سکونت رابطه مثبت و معنی­دار (حریرچی و همکاران، 1388؛ غیاثوند، 1388)، تعداد فرزندان رابطه منفی‌ و معنی‏دار (حریرچی و همکاران، 1388)، احساس امنیت رابطه مثبت و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مخاطرات و خطرات محیط شهری رابطه منفی و معنی­دار (جاجرمی و کلته، 1385)، تمایل به مهاجرت رابطه منفی ‌و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، حس تعلق رابطه مثبت و معنی­دار (غیاثوند، 1388؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، میزان استفاده از رسانه‏های همگانی و نگرش‏های سنتی/ مدرن رابطه معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388)، مدت اقامت رابطه مثبت و معنی­دار (ذکایی و روشن فکر، 1385)، تعداد اتاق رابطه منفی و معنی­دار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، تعداد اتاق فاقد رابطه معنی‌دار (رضوانی و همکاران، 1388) و بودجه رابطه مثبت و معنی­دار (شیخی، 1386) با کیفیت زندگی شهری دارند. جدول 14 نشان می­دهد که شرایط اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای مختلف باعث اثبات روابط متفاوتی میان متغیرهای تحقیق است.

جدول 14- نمایش نتایج نوع روابط شاخص‏ها با کیفیت زندگی شهری

این جدول تأیید می‏کند که کیفیت ‌زندگی ‌شهری مفهومی چند بعدی و وابسته به شرایط است، اما تعدد مدل‌های سنجش در کنار اهداف متفاوت پژوهشگران باعث شده تا دامنه اشتراکات تحقیقات بسیار محدود باشد و قضاوت­ جامع از مطالعات انجام شده با چالش روبه رو شود. جدول 15 خلاصه‏ای از نتایج کلیدی مقالات به تفکیک شهرها را نشان می­دهد.

جدول 15- نتایج کلیدی به تفکیک شهرها