بررسی وضعیت مؤلفه ‏های سرمایه اجتماعی شهری در شهرهای مرکزی استان آذربایجان‌شرقی

مقدمه

 طرح مسأله

امروزه در کنار سرمایه‌های انسانی، مالی و اقتصادی، از سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی[1] نام برده می‌شود. این مفهوم از سرمایه به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبعی با ارزش نگاه می‌کند که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، موجب تحقق اهداف  جمعی و فردی اعضا می‌شود. سرمایه اجتماعی، بستر مناسبی برای بهره‌وری سرمایه انسانی و راهی برای نیل به موفقیت جوامع قلمداد می‌شود. این مفهوم در بیشتر رشته‌های علوم اجتماعی گسترده شده است (Knach, 1996 :1260). سرمایه اجتماعی مفهومی چند بعدی است و در علوم دیگری چون مطالعات شهری، مطالعات منطقه‌ای، جرم‌شناسی، مطالعات جغرافیایی و تاریخی نیز ریشه دارد.

مفهوم سرمایه اجتماعی امروزه به عنوان یکی از مهمترین شاخصه‏های رشد و توسعه در هر نظام اجتماعی مطرح شده است. شرط لازم برای پیشرفت جامعه، توسعه همه جانبه، گسترش انسجام و همبستگی اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل فرد- جامعه - دولت است که متأسفانه در کشورهای جهان سوم مانند ایران کمتر به این مقوله توجه می‏شود. تئوری سرمایه اجتماعی در اصل  مفهومی واضح و روشن است که در دو کلمه خلاصه می‌شود: موضوع ارتباطی با ایجاد ارتباطات بین یکدیگر و ادامه آن در طول زمان. مردم قادر خواهند بود که برای به دست آوردن چیزهایی که قادر به تحصیل آن به تنهایی نیستند و با مشکل عدیده‌ای روبه رو هستند، با همکاری و مشارکت یکدیگر به دست آورند، افراد از طریق شبکه‌هایی به همدیگر متصل می‌شوند و با دیگر اعضای این شبکه‌ها و برای گسترش آن منابعی را به وجود می‌آورند که در شکل‌گیری سرمایه اجتماعی مهم و حیاتی است. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اقتصادی و مدیریتی نیز نشان دهنده اهمیت نقش ساختارها و روابط اجتماعی بر متغیرهای اقتصادی و توسعه جامعه است. سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی بوده، شناسایی آن به عنوان یک نوع سرمایه در سطح مدیریت کلان توسعه شهرها، می‏تواند شناخت جدیدی از نظام‏های اقتصادی – اجتماعی را ایجاد و مدیران را در هدایت بهتر شهرها یاری کند.

امروزه ماهیت شهرها با تراکم جمعیت ، فشردگی خدمات و در بعد اجتماعی با کنترل اجتماعی پایین عجین شده است. سنجش سرمایه اجتماعی می‌تواند زمینه‏ای برای آسیب‏شناسی ارتباطات اجتماعی و کیفیت آن در اجتماعات انسانی، بخصوص کلانشهرها و شهرهای بزرگ فراهم نموده، فرصتی را برای اعضای یک جامعه فراهم سازد تا از تغییرات جامعه خویش آگاه شوند، چون در درون هر اجتماعی افراد با سلایق متفاوت زندگی می‌کنند، برخی از افراد و گروه‏ها فعال و مشارکت‌جو هستند و گروهی نیز چنین نیستند که این تفاوت‏ها باید بهتر سنجیده شوند تا علل، عوامل و چگونگی مسائل مرتبط با سرمایه اجتماعی شناسایی شوند (Cavaye, 2004). اهمیت و ضرورت این موضوع در این نکته نهفته شده است که حجم سرمایه اجتماعی که در جامعه سرمایه‌گذاری می­­شود، به حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری منجر می‌شود که هزینه‌های زیادی را برای جامعه ایجاد می‌کند. گزارش سازمان همکاری‏های اقتصادی و توسعه ([2]OECD,2001) در مورد سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی خاطرنشان می‌سازد که نتایج تحقیقات انجام شده در سطح کشورهای عضو، سرمایه اجتماعی و دسترسی به آن را با مواردی، از جمله بهبود سلامت، خشنودی بیشتر، مراقبت بهتر از کودکان، جرایم کمتر و برخورداری از حکومتی بهتر در ارتباط می‌بیند. چنانکه پاتنام معتقد است، نقش بالقوه سرمایه اجتماعی در توسعه بسیار زیاد است و این امر با رشد علم و دانش تأیید می‌شود (Putnam, 1998: 5). در سطح خرد سرمایه اجتماعی در درون خانواده، گروه‌ها، احزاب و اقلیت‌ها وجود دارد. در درون تمام گروه‌هایی که به نوعی حول یک هدف مشترک با هم همکاری می‌کنند، سرمایه اجتماعی وجود دارد، اما سرمایه اجتماعی هم در سطح کلان است که کل افراد جامعه در آن فضا با هم تعامل می‌کنند. مجموعه «ما» به عنوان اعضای یک جامعه، یک گروه کلان هستیم که اگر سرمایه اجتماعی در این سطح تقویت شود، تعامل اجتماعی در سطح جامعه کم هزینه و تسهیل می‌شود (رنانی، 1381).

در ادبیات جامعه‏شناسی نحوه تنظیم اجتماعی و روابط اجتماعی تا حدودی به اعتماد و همبستگی اجتماعی بستگی دارد؛ یعنی بدون انسجام و نوعی اعتماد، پایداری نظم اجتماعی ممکن نیست (چلبی، 1375: 12). انسجام یا پیوندهای اجتماعی گرم و قوی پایه و مایه اجتماع و جامعه است. حال اگر به هر دلیل پیوندها و روابط اجتماعی کنشگران به سردی گراید و احساس تعلق آنها به اجتماع کل تضعیف شود، به همان نسبت نیز اعتماد و انسجام اجتماعی نیز ضعیف خواهند شد (همان: 157) و همین امر  موجب پایین آمدن سرمایه اجتماعی - که به نوعی فرهنگ اعتماد و مداراست – خواهد شد. با توجه به پژوهش‏های انجام شده در سال‏های قبل میزان سرمایه اجتماعی در استان آذربایجان شرقی در رده‏های پایینی قرار داشت (حسینی و عبدالهی، 1386). با عنایت به اهمیت سرمایه اجتماعی در جامعه مدرن امروزی، هدف اصلی این پژوهش سنجش سرمایه اجتماعی در شهرهای استان آذربایجان‌شرقی است تا با این وسیله وضعیت شهرهای مختلف استان از منظر سرمایه اجتماعی بررسی و زمینه برای اعمال سیاست‏های لازم  برای ارتقای سطح سرمایه اجتماعی برای مدیران و مسؤولان مناطق فراهم گردد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

شهرهای امروزی، مرکز تلاقی فرهنگ‏های مختلف، اختلاط قومیت‏ها، تضادهای طبقاتی، افزایش ناهنجاری‏ها و مسائلی از این قبیل شده و همین عوامل روابط اجتماعی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. اهمیت و ضرورت این پژوهش در این نکته نهفته است که ارتقای سرمایه اجتماعی به حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری می‏انجامد که کمبود آن در جوامع شهری هزینه‌های زیادی را برای جامعه ایجاد می‌کند.

سرمایه اجتماعی نقش زیادی در توسعه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دارد و به طور کل تضمین کننده توسعه پایدار است. براین اساس، بازیگر عرصه توسعه دیگر تنها دولت نیست؛ در کنار دولت اعم از ملی و محلی دو بازیگر به نام‏های «جامعه مدنی» و «بخش خصوصی» وجود دارند. این سه بازیگر باید با مشارکت یکدیگر به رفع چالش‏های پیچیده جامعه و توسعه بپردازند. در این رابطه، بخش خصوصی شامل شرکت‏های کوچک، متوسط و بزرگ، اتحادیه‌ها، انجمن‌های تجاری و سرمایه‌گذاری و حتی سازمان‌های چند ملیتی است. جامعه مدنی نیز چون سازمان‌های غیردولتی، گروه‏های اجتماعی، محلی، تشکل‏های داوطلبانه مردمی، نهادهای دانشگاهی، رسانه‌های جمعی، گروه‌های مذهبی و سازمان‌های مدنی است (شارع‌پور، 1385: 9). به این دلیل سنجش سرمایه اجتماعی و شناخت وضعیت آن، سیاستگذاران اجتماعی را در پی‌گیری حلقه مفقوده توسعه پایدار - که همان سرمایه اجتماعی است-  کمک و یاری می‌رساند. کارکرد مقاله حاضر شناساندن وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و ابعاد غیررسمی، تعمیم یافته و نهادی آن برای مسؤولان و مدیران شهری استان است تا با شناخت اجتماعی از محیط، برنامه‏های لازم را برای ارتقای سرمایه اجتماعی در نقاط شهری مختلف استان به کار بندند.

مبانی  نظری

مبانی فکری سرمایه اجتماعی

جامعه‌شناسان معاصر برای بررسی کمیّت و کیفیت روابط اجتماعی در جامعه، از مفهوم سرمایه اجتماعی بهره جسته‌اند. منظور از سرمایه اجتماعی، سرمایه و منابعی است که افراد و گروه‌ها از طریق پیوند با یکدیگر و کیفیت این پیوندها و نوع آنها می‌توانند به دست آورند (بوردیو، 1986؛ کلمن[3] 1988؛ پاتنام[4] 1993؛ به نقل از: شارع‌پور، 1383: 296).

سابقه این مفهوم به معنای امروزی به بیش از 90 سال برمی‌گردد. نخستین بار این مفهوم در سال 1916 توسط هانی فن[5] که یک اصلاحگر امور مدرسه بود، استفاده شده است. سپس در سال 1971 ژان ژاکوب آن را در برنامه‌ریزی شهری به کار برده است. به نظر وی برای یک شهر شبکه‌ها حکم سرمایه اجتماعی را دارند. پس از آن در اواخر دهه 1970 گلن لوری، اقتصاددان از این مفهوم در نقد تئوری‌های نئوکلاسیک نابرابری نژادی و درآمدی استفاده کرده است. بعد از وی پیر بوردیو، جامعه‌شناس فرانسوی، از این مفهوم استفاده کرده است، اما در واقع با تحقیق جیمز کلمن، جامعه‌شناس آمریکایی در سال 1988 این مفهوم مورد توجه قرار گرفت و سپس از آن در دهه 1990 با استفاده پاتنام[6] از این مفهوم برای مطالعه نمادهای دموکراتیک در ایتالیا این مفهوم شهرت یافت (شارع‌پور،7:1383-296).

بوردیو سرمایه اجتماعی را یکی از اشکال سرمایه می‌داند. سرمایه به اعتقاد بوردیو در سه شکل سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی شکل می‏گیرد. سرمایه اقتصادی مستقیماً قابل تبدیل به پول بوده، ممکن است به شکل حقوق مالکیت نهادینه شود. سرمایه فرهنگی که تحت شرایطی خاص قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و در شکل مدارج تحصیلی نهادینه می‌شود و سرمایه اجتماعی که از تکالیف و تعهدات اجتماعی ، پیوندها و ارتباطات تشکیل شده و در برخی شرایط قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و ممکن است در شکل شهرت و اصالت نهادینه شود (بوردیو، 136:1384) .

به نظر کلمن، سرمایه اجتماعی شیء واحدی نیست، بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند: اول اینکه تمام آنها جنبه‌ای از ساخت اجتماعی هستند و دوم اینکه برخی از کنش‌های افراد درون آن ساختار را تسهیل می‌کنند (عبداللهی، 1385 :180). از نظر کلمن سرمایه اجتماعی به عنوان بخشی از ساختار اجتماعی، مانند سایر اشکال سرمایه مولد است و به کنشگر اجازه می‌دهد که از طریق آنها به اهداف خود دست یابد که شاید در نبود آن محقق نمی‌شدند  (Field, 2008:23).

پاتنام مفهوم سرمایه اجتماعی را فراتر از سطح فردی به کار می‌گیرد و به چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی در سطح منطقه‌ای و ملی و نوع تأثیرات سرمایه اجتماعی بر نهادهای دموکراتیک و در نهایت توسعه اقتصادی علاقه‏مند است. وی سرمایه اجتماعی را با سه مؤلفه، شبکه‌ها، هنجارهای همیاری و اعتماد به عنوان ویژگی سازمان اجتماعی تعریف می‌نماید (توسلی، 1384: 14).

دیوید هالپرن[7] نیز سرمایه اجتماعی را ترکیب یافته از سه جزء شبکه‌ها ، هنجارها و اعتماد  می‌داند (Halpern, 2005). شبکه‌ها که تأکید اصلی در این مقاله است، به عنوان یکی از مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی است که از روابط اجتماعی منتج می‌شود. وندی استون[8] در سنجش سرمایه اجتماعی، آن را در دوبخش «ساختار روابط» و «کیفیت روابط» محدود کرده است. نوع روابط (رسمی و غیر رسمی) ، اندازه شبکه روابط (گسترده و محدود) و ساختار درونی و بیرونی روابط عناصر آن هستند . (Stone, 2001)

مدل پاکستون[9] برای تبیین وزن انواع مختلف روابط چهار حالت را برای تبیین سرمایه اجتماعی به کار می‏برد. این مدل به جای اینکه سرمایه اجتماعی را به عنوان متغیری که تا حد زیادی به تاریخ و زمینه اجتماعی وابسته است، نشان دهد، آن را یک دارایی با سرجمع صفر می‏داند .

سرمایه اجتماعی در طول سالیان گذشته در سه رشته مختلف جامعه‌شناسی،‌ علوم سیاسی و اقتصاد به کار رفته است. گرچه در این سه رشته در بحث از سرمایه اجتماعی بر جنبه‌های گوناگونی از سرمایه‌ اجتماعی،‌ هنجارها، شبکه‌ها و اعتماد تأکید داشته‌اند، کلمن بر اعتماد و بوردیو بر شبکه‌های اجتماعی تأکید داشتند و اقتصاددانان از سرمایه اجتماعی در نظریه ‌بازی سود برده‌اند. عده‌ای معتقدند که تنها دو مکتب در سرمایه اجتماعی وجود دارد: یکی مکتب پاتنام که بر روابط اجتماعی و فعالیت‌های مدنی تأکید دارد و دیگری مکتب بوردیو که بر تأثیر عضویت فرد در شبکه‌ها تأکید داشته‌ است (Ziersch, 2003:320).

جدول 1 - مدل پاکستون برای سرمایه اجتماعی

الگوهای سنجش سرمایه اجتماعی

سنجش مفاهیم علوم اجتماعی با دشواری‏های زیادی روبه روست. بخشی از این دشواری ناشی از مشکلات مربوط به سنجش و اندازه‌گیری است؛ چون مفاهیمی نظیر سرمایه اجتماعی انتزاعی و ذهنی است و باید از مجموعه‌ای از شاخص‏ها استفاده کرد تا بتوان ابعاد گوناگون آن را مقایسه کرد.

سرمایه اجتماعی می‌تواند در سطوح مختلف خرد (افراد، خانوارها و همسایه‌ها)، میانه (نهادی) و کلان (ملی) اندازه‌گیری شود و هر یک از این سطوح به ابزارهای خاص خود نیاز دارد. طبق مدل ارائه شده توسط کریشنا و شرادر (Krishna, 2000) سطح خرد با دو گروه متغیرهای شناختی و ساختاری ارتباط دارد، در حالی که در سطح کلان مسائل سیاسی مورد توجه قرار می‌گیرد.

جدول 2- مدل مفهومی برای سرمایه اجتماعی

(Krishna, 2000)  

جولوند و سوندسون (Hjollund, Svendsen, 2002) بیان می‌کنند که مطالعات اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی در کشورهای جهان سوم و آمریکا عمدتاً در سطح خرد انجام شده است. این در حالی است که این مطالعات در کشورهای توسعه یافته بیشتر متمایل به مقایسه تطبیقی براساس شاخص‌های ساده‌ای، مثل اعتماد اجتماعی و ارزیابی میزان همبستگی بین سرمایه اجتماعی و رشد اقتصادی در سطح کلان بوده است. برای اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی توسط بانک جهانی بر رهیافت‌های زیر تأکید شده است (2009  (World Bank,1ـ روش کمی^[10]   2ـ مطالعات تطبیقی^[11] 3ـ مطالعات کیفی^[12]

پروژه خانواده، سرمایه اجتماعی و شهروندی در کشور استرالیا، برای سنجش سرمایه اجتماعی، یکی از جامعترین چارچوب‌های مفهومی را طراحی کرده است (استون، 2001). براساس این چارچوب، سرمایه اجتماعی مفهومی چند بعدی است که شامل شبکه‌ها، اعتماد و هنجار بوده، بر کیفیت روابط اجتماعی و ساختار این روابط تأکید دارد.

از جمله مشکلات در سنجش سرمایه اجتماعی می‏توان به موارد زیر اشاره کرد: اول اینکه تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی معمولاً چند بُعدی^[13]  است و به سطوح و واحدهای مختلف تحلیل مربوط می‌شود؛ دوم اندازه‌گیری خصوصیات مفاهیم دو پهلویی، مانند «اجتماع»، «شبکه‌های اجتماعی» و «سازمان اجتماعی» مشکل است؛ سوم اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی سابقه زیادی نداشته است و در نتیجه محققان مجبور می‌شوند برای اندازه‏گیری مفهوم مذکور از شاخص‌های نزدیک مثل اعتماد غیررسمی و رسمی به حکومت، تمایل به رأی دادن، میزان عضویت در فعالیت‌های مدنی و میزان زمان صرف شده در فعالیت‌های مدنی استفاده نمایند؛ چهارم آنکه مفهوم سرمایه اجتماعی در اصل مفهومی خرد است، ولی می‌توان آن را در سطح کلان بیان نمود. استون و هیوز با درک این مشکلات به چهار مورد ضعف‌هایی که در تحقیقات رایج در زمینه اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی وجود داشته است، اشاره می‌کنند: (Stone, Huges, 2002a)

1ـ تحقیقات اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی کمتر به لحاظ نظری توجیه شده‌اند.

2ـ تحقیقات تجربی کمتر سرمایه اجتماعی را به عنوان منبعی برای کنش جمعی در نظر گرفته‌اند.

3ـ یک خطای رایج در تحقیقات مختلف این بوده که سرمایه اجتماعی را به عنوان یک مفهوم چند بعدی بررسی نکرده‌اند.

4-    به این موضوع توجه نشده که سرمایه اجتماعی با نوع شبکه اجتماعی و مقیاس اجتماعی تغییر می‌کند.

با توجه به پژوهش‌ها و تحقیقات مختلف در خصوص سرمایه اجتماعی، در پژوهش‌ حاضر با استفاده از الگوی پیشنهادی شارع پور (شارع‌پور، 1385: 156)، از روش «استون و هیوز» برای سنجش سرمایه اجتماعی استناد می‏شود. بررسی ادبیات مربوط به سنجش سرمایه اجتماعی در کشورهای مختلف جهان نشان داد که الگوی «استون و هیوز» برای سنجش سرمایه اجتماعی به جهت توجه همزمان به انواع شبکه‌ها، هنجارها، ساختار و کیفیت شبکه‌های اجتماعی، کاملترین ابزار سنجش در این زمینه محسوب می‌شود. به همین جهت، در پژوهش حاضر سعی گردید تا تطبیق الگو با شرایط بومی ایران و استان، ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی مورد سنجش تجربی قرار گیرد.

شکل 1- عوامل تعیین‌کننده، ابعاد و پیامدهای سرمایه اجتماعی

جدول3- ابعاد سرمایه اجتماعی

پیشینه تحقیق

مطالعه سرمایه اجتماعی در ایران به طور کلی به سال‏های اخیر برمی‌گردد؛ هرچند مطالعاتی در خصوص عمل جمعی و مشارکت‌های داوطلبانه در اشکال مختلف آن در جامعه ایران از سابقه بیشتری برخوردارند.

یکی از پژوهش‌ها در این زمینه، پژوهش «بررسی انجمن‌های شهر در نظام کنونی عدم تمرکز» (صبوری کاشانی، 1354) نشان می‌دهد که تمایل برای رسمی‌سازی انجمن‌های داوطلبانه بر اثر نوع رابطه ساختی که نهادهای دولتی و حکومتی (مثل وزارتخانه‌ها و ادارات مرکزی) به وجود می‌آورند می‌تواند باعث ناکارآمد شدن این انجمن‌ها برای ایفای نقش مؤثر در اداره امور و توسعه محل ‌شود.

تحقیق دیگری که به «بررسی آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی» ساکنان تهران و پانزده شهر دیگر پرداخته است (محسنی، 1374). مشارکت اجتماعی در شش انجمن (ورزشی، علمی و فرهنگی، صنفی، اسلامی، خانه و مدرسه و جهاد دانشگاهی) را بررسی کرده است. نتایج نشان می‌دهد کمترین مشارکت در تشکل‌های صنفی بوده است. با بالارفتن سطح سواد میل به مشارکت بیشتر می‌شود، مردان بیش از زنان فعالیت مشارکتی داشته‌اند و متغیرهایی چون درآمد و میزان استفاده از رسانه تأثیر مستقیمی بر مشارکت اجتماعی دارد (محسنی، 1374).

علوی‌تبار (1379) در بررسی «الگوهای مشارکت شهروندان در اداره شهر» تأثیر مثبت بالا بودن تحصیلات و درآمد بر مشارکت اجتماعی را تأیید کرده است (علوی تبار، 1379). در بررسی «تشکل صنفی و مشارکت اجتماعی» در مورد دو صنف ناشر و کتابفروش (رضایی، 1373) نتایج گویای تأثیر مثبت افزایش تحصیلات، روزنامه خوانی و همبستگی با گروه و تأثیر معکوس احساس بی‌قدرتی بر میزان مشارکت اجتماعی است. یزدان پناه (1382) عوامل مؤثر بر میزان مشارکت اجتماعی شهروندان را با نمونه‌ای 827 نفری در سطح مناطق بیست و دو گانه تهران بررسی کرده است.

پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی در خصوص اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در ایران، گویای تأثیر مثبت روابط اجتماعی، تعهد تعمیم یافته، امنیت و رضایت اجتماعی و متغیرهای زمینه‌ای، چون: سن و جنس (مردان بیش از زنان) بر روی اعتماد اجتماعی است. (امیر کافی، 1375 عظیمی هاشمی، 1373). در همین زمینه، پژوهش‌ها مؤید تأثیر اعتماد عام بر اخلاق نظری و عملی است، همچنین، تأثیر متقابل عام‏گرایی با واسطه تعهد تعمیم یافته بر روی اعتماد به تأیید رسیده است. عظیمی هاشمی (1373) و کمالی (1383) در یک پیمایش ملی در 28 شهر مرکز استان با نمونه‌ای 8260 نفری به بررسی اعتماد در حوزه فرهنگ و سیاست پرداخته‏اند.

از پژوهش‌هایی که به سنجش سرمایه اجتماعی در ایران پرداخته است، مطالعه‌ای است که به سفارش مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی برای «بررسی مقدماتی کاربرد نظریه سرمایه اجتماعی در تحلیل وضعیت تأمین اجتماعی در ایران» (تاجبخش و دیگران، 1382) تهیه شده است و در آن، سه مؤلفه اصلی سرمایه اجتماعی آگاهی، اعتماد و مشارکت می‌پردازد. ارزیابی آگاهی و اعتماد، در سطح بین شخص در میان خانواده، اقوام و خویشان و دوستان و نیز اعتماد به گروه‏ها و اصناف مختلف صورت گرفته و هم با توجه به نگرش شهروندان به ارزش‌های حاکم بر جامعه. مشارکت نیز به طور غیر مستقیم و از طریق بررسی وضعیت نگرش نسبت به مهم‌رین مسائل جامعه (امنیت، مشارکت، رفاه، آزادی) ارزیابی شده است.

از بررسی این پژوهش در می‏یابیم که اعتماد مردم به گروه‌های مختلف اجتماعی، طیف بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود و تقریباً از بی‌اعتمادی شدید (نسبت به بنگاه‌داران، تجار و بازاریان) تا اعتماد کامل (نسبت به معلمان و اساتید دانشگاه) را در برمی‌گیرد (تاجبخش و همکاران، 1382: 164) .

کیان تاجبخش در تحقیق دیگری تأثیر سرمایه اجتماعی را بر کارایی شوراهای محلی در استان فارس بررسی کرده است. این پژوهش به شیوه پیمایش در 25 شهر با نمونه 2550 نفری انجام شده و نتایج گویای رابطه منفی اندازه شهر با آگاهی و اعتماد (اجتماعی و نهادی)، پایگاه اقتصادی، اجتماعی با اعتماد نهادی و اجتماعی و نیز رابطه منفی اعتماد به نهادها با مشارکت شورایی و از دیگر سو، رابطه مثبت آموزش و پایگاه اقتصادی و اجتماعی با آگاهی، آگاهی و اعتماد اجتماعی و نهادی، آگاهی و اعتماد با مشارکت و همچنین، رابطه مثبت اعتماد به نهادها با مشارکت سیاسی است.

از پژوهش‏های دیگر می‌توان به تحقیق آقای شارع‌پور (1383) با عنوان بررسی تجربی سرمایه اجتماعی در مازندران اشاره کرد که در میان جوانان 15 تا 24 ساله واقع در کلیه مراکز شهری آن استان انجام شده است. جامعه آماری شامل تعداد 231880 نفر و حجم نمونه 599 نفر بوده است. در این پژوهش، ویژگی‌های فردی نمونه‌های مورد بررسی و رابطه آن با سطوح مختلف سرمایه اجتماعی و نیز رابطه بین متغیرهای سن، جنس، وضع تأهل، سطح تحصیلات، شهر محل سکونت، طبقه اجتماعی و میزان استفاده از رسانه‌های جمعی با میزان سرمایه اجتماعی مورد سنجش واقع شده است. یافته‌های این پژوهش بیانگر وجود دو نوع گروه و سازمان مدنی در نمونه مورد مطالعه است: 1) سازمان‌هایی که بیشتر به قلمرو خصوصی، باورهای شخصی، اخلاق فردی، ورزش و اوقات فراغت مربوط می‌شوند؛ 2) سازمان‌هایی که بیشتر به قلمرو سیاسی و اقتصادی مربوط می‌شوند.

پژوهش دیگری که در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با عنوان «سرمایه اجتماعی در ایران، وضعیت موجود، دور نمای آینده و امکان شناسی گذار»، به وسیله محمد عبداللهی، پرویز پیران و میرطاهر موسوی (1385) به انجام رسیده است.  این پژوهش با جامعه آماری افراد 15 سال به بالای ساکن مراکز 30 استان کشور با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای و با حجم نمونه 12000 نفر به صورت پیمایشی با حمایت مالی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی انجام گرفته است. طبق یافته‌های این پژوهش کم و کیف سرمایه اجتماعی، به ویژه در بعد روابط انجمنی پایین است. نوع غالب آن درون گروهی و قدیم با پیامدهای مثبت و منفی است. با توجه به پایین بودن میزان سرمایه اجتماعی، غلبه گونه قدیم بر جدید و نقش منفی آن از لحاظ جلوگیری از تحقق انسجام جمعی در سطح ملی، تقویت سرمایه اجتماعی جدید، به ویژه در بعد روابط انجمنی و پیامدهای مثبت آن از طریق اصلاح و بهبود محیط اجتماعی کنشگران فردی و جمعی، تقویت نهادهای مدنی ضروری است.

اهداف، فرضیات و روش تحقیق

اهداف تحقیق

هدف اصلی این تحقیق، سنجش میزان سرمایه اجتماعی در شهرهای مرکزی نوزده شهرستان استان آذربایجان شرقی است در قالب همین هدف کلی اهداف جزئی زیر نیز مدنظر است:

• شناخت وضعیت سرمایه اجتماعی در مراکز شهری شهرستان‏های استان آذربایجان‌شرقی
• شناخت وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در مراکز شهرستان‏های استان آذربایجان‌شرقی
• سنجش سرمایه اجتماعی غیررسمی شهروندان مراکز شهری شهرستان‏های استان آذربایجان‌شرقی
• رتبه‏بندی شهرستان‏های استان آذربایجان شرقی از نظر سطح سرمایه اجتماعی غیر رسمی، تعمیم یافته و نهادی

سؤال‌های تحقیق

سؤال اصلی این تحقیق این است که میزان سرمایه اجتماعی در شهرهای مرکزی نوزده شهرستان استان آذربایجان شرقی چقدر است؟ همچنین سؤال‏های جزئی‏تر زیر نیز مد نظر است:

• وضعیت کلی سرمایه اجتماعی در مراکز شهری مورد مطالعه چگونه است؟
• وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در مراکز شهری مورد مطالعه چگونه است؟
• اعتماد غیررسمی شهروندان در مراکز شهری مورد مطالعه چگونه است؟
• شهرستان‏های استان از نظر سطح مؤلفه‏های سرمایه اجتماعی در چه رتبه‏ای هستند؟

 روش تحقیق ،جامعه آماری، نمونه آماری و روش نمونه‌گیری

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی بوده، با هدف توصیف ویژگی‏های سرمایه اجتماعی و ارائه تصویری از میزان آن در میان افراد 15 سال به بالای  مراکز شهری شهرستان‌های استان آذربایجان‌شرقی  انجام شده است. مجموع کل افراد بالای 15 سال در مراکز شهری شهرستان‌های استان آذربایجان‌شرقی براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، 2112999 نفر بوده است و با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه خانوارهای مورد نیاز تعیین و سپس با مراجعه به این خانوارهای منتخب پرسشنامه ها تکمیل گردید.

با توجه به پراکندگی ناهمگون جمعیت در شهرستان‌های استان که سبب شده است در تعدادی از شهرستان‌ها نتایج قابل تعمیم نباشد، اقدام به افزایش حجم نمونه در تعدادی از مراکز شهری شهرستان‌های استان گردید تا نتایج قابلیت تعمیم به این شهرستان‌ها نیز داشته باشد. بر این اساس، با مراجعه به جدول کرجسی و مورگان^[14]  حداقل حجم نمونه برای شهرستان‌های فوق‌الذکر 15 نفر تعیین گردید که حجم نمونه حاصله به 739 پرسشنامه افزایش پیدا کرد. برای انتخاب خانوارهای نمونه از شیوه نمونه‌گیری سهمیه‌ای متناسب استفاده شده است. تکنیک گردآوری داده‏ها نیز پرسشنامه است.

فرآیند شاخص‌سازی ابعاد سرمایه اجتماعی براساس الگوی مورد استفاده دارای سه بعد "سرمایه اجتماعی غیررسمی"، "سرمایه اجتماعی تعمیم‌یافته" و "سرمایه اجتماعی نهادی" است که برای سنجش سرمایه اجتماعی غیررسمی 11 گویه ، سرمایه اجتماعی تعمیم‌یافته 19 گویه و سرمایه اجتماعی نهادی 15 گویه در پرسشنامه گنجانده شد.

اعتبار و روایی ابزار سنجش نیز با توجه به اینکه الگوی مورد استفاده در تحقیق حاضر برگرفته از الگویی است که طی چند سال گذشته در بسیاری از کشورها به کار گرفته شده، نسبت به اعتبار محتوایی^[15] ابزار سنجش تا حدودی از قبل اطمینان حاصل شده بود. با وجود این، به جهت تطبیق آن با شرایط بومی، پرسشنامه طراحی شده در اختیار تعدادی از متخصصان علوم اجتماعی و آشنا با مفهوم سرمایه اجتماعی قرار گرفت و از نظرهای آنان برای شناسایی اعتبار شاخص‌ها استفاده شد. بدین ترتیب، اعتبار صوری^[16] ابزار تأمین گردید. برای حصول اطمینان از روایی یا پایایی^[17] ابزار سنجش، سؤال‏های پرسشنامه مورد پیش‌آزمون^[18] قرار گرفتند. در این مطالعه مقدماتی، 70 نفر از افراد پاسخگو (غیرنمونه) پرسشنامه مورد نظر را تکمیل کردند. نتایج به دست آمده مقدار آلفای کرونباخ برابر 65/0 می‏باشد که تقریباً پایایی پرسشنامه مورد تأیید قرار می‏گیرد.

معرفی متغیرها و شاخص‌های سرمایه اجتماعی

چنانکه ذکر گردید، برای هر کدام از ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی، گویه‏هایی طراحی شد تا به وسیله آنها سطح سرمایه اجتماعی در هر شهر سنجیده شود. در بخش سرمایه اجتماعی غیر رسمی 11 گویه، در بخش سرمایه اجتماعی تعمیم یافته 19 گویه و در بخش سرمایه اجتماعی نهادی 15 گویه به شرح جدول ذیل طراحی و در معرض پاسخگویان قرار گرفت.

یافته‏ها

در این تحقیق حدود 53 درصد پاسخگویان را زن و 46 درصد را مردان تشکیل می‌دهند. توزیع پاسخگویان بر حسب گروه‌های سنی نشان می‌دهد که پاسخگویان در دامنه سنی 15 تا 80 سال قرار داشتند. همچنین، بیشترین افراد پاسخگو در سنین 26ـ21 با 9/16 درصد و پس از آن گروه سنی 32-27 با 5/16 درصد بیشترین سهم پاسخگویان را به خود اختصاص دادند. میانگین سنی پاسخگویان هم در حدود 35 سال بوده است.

توزیع پاسخگویان براساس سطح تحصیلات نیز نشان می‏دهد سطح تحصیلی دیپلم با 9/32 درصد بیشترین تعداد پاسخگویان را به خود اختصاص داده است و پس از آن، تحصیلات در حد لیسانس با 3/13 درصد در ردیف دوم قرار دارند. از کل پاسخگویان حدود 27 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی بودند و بقیه پاسخگویان دانشجو، دیپلم یا زیردیپلم بودند.

در زمینه ارتباطات تنها 3/9 درصد افراد پاسخگو در طول یک ماه گذشته از تلویزیون استفاده نکردند، 3/87 درصد از پاسخگویان به هیچ وجه به سینما نرفته‌اند، 6/41 درصد پاسخگویان در طول یک ماه گذشته به خواندن روزنامه رغبت نشان داده‌اند و 209 نفر از پاسخگویان برابر 3/28 درصد در طول یک ماه گذشته از اینترنت استفاده کرده‏اند.

جدول 4- گویه‏های پرسشنامه برای ارزیابی سطح سرمایه اجتماعی شهرها

در زمینه فعالیت‏ها و مشارکت‏های اجتماعی، داده‌ها گویای آن است که بیش از 9/82 درصد پاسخگویان در فعالیت‌های مربوط به محله خودشان که از جمله آنها «شرکت در مراسم ختم همسایگان و هم‌محله‌ای‌ها»، «شرکت در مراسم جشن و شادی هم‌محله‌ای‌ها»، «نشستن با افراد محل برای حل یک مسأله یا انجام کاری در محله» و ... مشارکت داشته‌اند. 8/23 درصد پاسخگویان متمایل به عضویت در NGOها بوده‏اند که نشان‌دهنده پایین بودن زمینه‌های کاری در این خصوص است، اما از همه کمتر مشارکت سیاسی است که پاسخگویان تمایل کمتری به آن نشان داده‌اند و تنها 8/16 درصد افراد در سیاست مشارکت داشته‌اند.

5/33 درصد از پاسخگویان به صورت هفتگی با فامیل و خویشاوندان رفت و آمد داشته‌اند. با مقایسه آمار و ارقام به دست آمده، روابط و پیوندها بیشتر میان نزدیکان و آشنایان برقرار بوده و هر چه فاصله آشنایی بیشتر می‌شود، از میزان رفت و آمد هم کاسته می‌شود.

بیش از 44 درصد پاسخگویان در هیأت‌های مذهبی عضویت داشته‏اند. شرکت مداوم در یک کلاس قرآن با 9/34 درصد پس از عضویت در هیأت‌های مذهبی در مقام بعدی قرار داشت. در مقابل، کمترین میزان عضویت پاسخگویان مربوط به تشکل‌های سیاسی (حدود 6/3 درصد) و تشکل‌های کارگری با (حدود 2/6 درصد) بود. جایگاه پایین عضویت در تشکل‌های سیاسی حاکی از عدم تمایل افراد به تشکل‌های سیاسی و نهادینه نشدن احزاب در میان مردم و کناره‌گیری آنها از سیاست و کارهای سیاسی است.

در خصوص اعتمادپذیری مردم،  327 نفر برابر با 4/44 درصد جواب منفی و حدود 35 درصد جواب تا حدودی و تنها 185 نفر برابر با 23 درصد جواب مثبت دادند. به عبارت دیگر، حدود 4/44 درصد پاسخگویان اکثر مردم را قابل اعتماد نمی‌دانند. میزان اعتماد پاسخگویان به خانواده بیش از 93 درصد، به اقوام حدود 65 درصد، به دوستان حدود 49 درصد و به همسایگان حدود 54 درصد است. بدین‌ترتیب مشخص می‌شود که در بین شبکه‌های غیررسمی، خانواده از بالاترین میزان اعتماد و دوستان از کمترین میزان اعتماد افراد پاسخگو برخوردارند.

اعتماد پاسخگویان به گروه‌های اجتماعی گویای آن است که 67 درصد آنان به معلمان اعتماد زیاد و کامل دارند، 40 درصد به قضات، 9/37 درصد به رانندگان تاکسی و 1/60 درصد به پزشکان اعتماد زیاد و کامل دارند. 32 درصد پاسخگویان به مدیران سازمان‌های دولتی اعتمادی ندارند. 3/65 درصد آنان به پلیس اعتماد زیاد و کامل دارند. کمترین میزان اعتماد پاسخگویان به ترتیب معطوف به گروه‌های اجتماعی، رادیو و تلویزیون خارجی، کسبه و بازاریان و روزنامه‌هاست. بیشترین میزان اعتماد نیز به ترتیب معطوف به گروه‌های اجتماعی، معلمان، پلیس و نیروی انتظامی، اساتید دانشگاه و پزشکان است.

به طور کلی، مطالعه حاضر نشان می‌دهد که هم اکنون پایین‌ترین سطح اعتماد اجتماعی به مشاغل با ماهیت سیاسی و تجاری و بالاترین سطح اعتماد به مشاغل فرهنگی است. با توجه به اطلاعات به دست آمده وضعیت سرمایه اجتماعی در شهرهای مرکزی استان در سه بعد غیر رسمی، تعمیم یافته و نهادی به شرح ذیل است:

وضعیت سرمایه اجتماعی غیر رسمی

بر اساس نتایج داده‌ها،  بیشترین سرمایه غیررسمی در میان شهرهای استان مربوط به شهرهای مراغه، چاراویماق و ملکان و کمترین آن متعلق به هریس، مرند و هشترود است. این بعد از سرمایه اجتماعی که اعتماد افراد به خانواده، دوستان، آشنایان، همسایگان و هم محلی‌ها را نشان می‏دهد، در میان شهرهای کوچک استان نمود بیشتری نسبت به شهرهای بزرگتر دارد (جدول 5). تحلیل واریانس داده‌ها نیز این تفاوت بین مراکز شهری استان را تأیید می‌کند (جدول6).

جدول 5- رتبه‌بندی میانگین سرمایه اجتماعی غیررسمی به تفکیک شهرها

وضعیت سرمایه اجتماعی نهادی

داده‌های جدول نشان می‌دهد که شهر‌های هریس، جلفا و مرند بیشترین سرمایه اجتماعی نهادی را دارا هستند و شهرهای سراب، کلیبر و ورزقان دارای کمترین میزان سرمایه اجتماعی در میان شهرهای استان هستند و شهرهای شبستر و مراغه و اسکو نیز از میزان سرمایه اجتماعی متوسطی برخوردارند. (جدول 7) بر اساس تحلیل واریانس انجام یافته بین شهرهای استان از لحاظ سرمایه اجتماعی نهادی تفاوت موجود معنی‌دار بود (جدول 8).

جدول 7- رتبه‌بندی میانگین سرمایه اجتماعی نهادی به تفکیک شهرها

جدول8- واریانس سرمایه اجتماعی نهادی

وضعیت سرمایه اجتماعی تعمیم یافته

مطابق جدول (9) که رتبه‌بندی میانگین سرمایه اجتماعی «تعمیم یافته» در میان پاسخگویان شهرهای مرکزی استان آذربایجان شرقی را نشان می‏دهد، شهرهای «ملکان»، «بناب» و «تبریز» در رتبه‌های نخست قرار دارند و شهرهای «مرند»، «اهر» و «هشترود» در انتهای این رتبه‌بندی هستند. تحلیل واریانس حاکی از وجود ارتباط معنی‌دار در بین شهرهای استان به لحاظ سرمایه اجتماعی تعمیم یافته است؛ یعنی اگرچه از الگوی معینی تبعیت نمی‏کند، با این همه میانگین سرمایه اجتماعی تعمیم یافته در مراکز شهری کوچک استان بیشترین نمره را به خود اختصاص داده‌اند و دارای بیشترین حد این نوع از سرمایه اجتماعی هستند (جدول 9). بر اساس تحلیل واریانس انجام یافته بین شهرهای استان از لحاظ سرمایه اجتماعی نهادی تفاوت موجود معنی‌دار بود (جدول 10).

 جدول 9-  رتبه‌بندی میانگین سرمایه اجتماعی تعمیم یافته به تفکیک شهرها

جدول 10- واریانس سرمایه اجتماعی تعمیم یافته

مقایسه میانگین انواع سرمایه اجتماعی در میان زنان و مردان شهرهای مرکزی استان گویای آن است که در سرمایه اجتماعی غیررسمی میانگین مردان (29. 34) بیش از زنان (29. 20) است. آزمون T تفاوت ناچیز بین دو میانگین از لحاظ آماری را نشان می‌دهد که معنی‌دار نیست؛ یعنی در میزان سرمایه اجتماعی غیر رسمی در میان زنان و مردان شهر‌های مرکزی استان آذربایجان شرقی تفاوت زیادی وجود ندارد.

همچنین، مقایسه میانگین سرمایه اجتماعی تعمیم یافته در میان زنان و مردان شهرهای مرکزی استان حاکی از آن است که میانگین مردان (29. 41) بیش از زنان (27. 65) است. آزمون T تفاوت بین دو میانگین از لحاظ آماری را نشان می‌دهد که معنی‌دار است؛ یعنی میزان سرمایه اجتماعی تعمیم یافته در میان مردان بیش از زنان در شهر‌های مرکزی استان آذربایجان شرقی می‌باشد و این تفاوت از لحاظ آماری نیز معنی‌دار است.

یکی دیگر از انواع سرمایه اجتماعی، سرمایه اجتماعی نهادی است که میزان اعتماد پاسخگویان به نهادها و سازمان‏ها را نشان می‌دهد. جدول (11) حاکی از آن است که میزان میانگین سرمایه اجتماعی در میان زنان (49. 59) بیش از مردان (48. 45)است. آزمون T تفاوت در بین دو میانگین از لحاظ آماری معنی‌دار نیست.

جدول 11- مقایسه میانگین نمره انواع سرمایه اجتماعی در میان زنان و مردان