بررسی رابطه سرمایه ­اجتماعی و مصرف ­گرایی سیاسی در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان

مقدمه

این پژوهش به دنبال بررسی عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر مصرف­گرایی سیاسی است. مصرف­گرایی سیاسی از یک طرف تحت تأثیر ویژگی­های فردی انسان­ها و از طرف دیگر، تحت تأثیر ویژگی­های اجتماعی قرار دارد. در این راستا، فرضیه پژوهش این است که به هر میزان افراد از سرمایه اجتماعی بیشتری برخوردار باشند، احتمالا بیش از دیگران به مصرف­گرایی سیاسی می­پردازند. به طور مشابه، افرادی که پیوندهای اجتماعی قویتری با دیگران داشته، به انسان­ها و نهادهای دیگر اعتماد بیشتری دارند، احتمالا بیش از دیگران به مصرف سیاسی می­پردازند. البته، نباید از این حقیقت غفلت کرد که متغیرهای کنترل، از قبیل: جنسیت، میزان درآمد و سطح تحصیلات نیز بر مصرف_­گرایی سیاسی افراد تأثیر می­گذارد.

بر این اساس، اهداف اصلی پژوهش عبارتند از:

1-     اندازه­گیری میزان سرمایه اجتماعی پاسخگویان؛

2-     بررسی میزان مصرف­گرایی سیاسی و ابعاد آن در میان پاسخگویان؛

3-     بررسی رابطه میان سرمایه اجتماعی و مصرف­گرایی سیاسی در میان پاسخگویان.

مصرف­ گرایی سیاسی

در جهان معاصر، سیاست­های جدید به چالش مهمی در مقابل نظام و ساختارهای رسمی و سیاست­های سنتی تبدیل شده­اند. در عصر جدید کانون توجه مردم به سیاست از حوزه­های دولتی به حوزه­های خصوصی، از تعلقات جمعی به تعلقات شخصی و از ایدئولوژی­های یکسان­ساز به هویت­های فردی در حال حرکت بوده است. از طرف دیگر، سیاست­های جدید، شیوه­ای از مشارکت را پیشنهاد می­دهند که از طریق زیر سؤال بردن مشروعیت ساختارهای موجود، با کانال­های ارتباطی موجود مخالفت می­کنند (Hague and Harrop, 2001: 113).

شیوه­های مشارکت سیاسی در گونه­های مختلفی طبقه­بندی شده­اند. برای نمونه، می­توان مشارکت سیاسی را به گونه­های رسمی (رأی دادن در انتخابات، فعالیت انتخاباتی، تماس با احزاب سیاسی، بحث با دیگران در مورد مسائل سیاسی)، غیررسمی (نوشتن نامه به روزنامه‏نگاران، تماس با سیاستمداران، مشارکت در راهپیمایی­های رسمی) و اشکال قانونی یا غیر قانونی (نافرمانی مدنی، فعالیت­های رادیکال، و خشونت سیاسی) تقسیم­بندی کرد (Bengtsson andGronlund, 2005: 159). البته، هدف این پژوهش تحلیل طیف­های مختلف مشارکت سیاسی نیست، بلکه این پژوهش قصد دارد بر روی مصرف­گرایی سیاسی تمرکز کند؛ امری که هم در شیوه­های سنتی و هم در شیوه‏های جدید مشارکت سیاسی مشاهده می­گردد.

شهروندان در حال حرکت از اشکال کلاسیک مشارکت سیاسی به سمت نوع جدیدی از مشارکت سیاسی هستند. به عبارت دیگر، انسان­ها در جهان جدید به طور فزآینده­ای به شیوه­های مشارکت کمتر بروکراتیک و کمتر سلسله­ مراتبی گرایش پیدا می­کنند، زیرا به نظر می­رسد آنها در درون ساختارهای سیاسی غیر رسمی­تر بهتر می­توانند دیدگاه­ها و نظریات خود را بیان کنند. بنابراین، انسان­های عصر جدید در جستجوی کانال­ها و حوزه­هایی هستند که دارای انعطاف­پذیری بیشتری باشد (Micheletti, 2003: 24-25).

مصرف­گرایی سیاسی در ارتباط نزدیک با سیاست مصرف کالاها و خدمات قرار دارد. به عبارت دیگر، مصرف­گرایی سیاسی به عنوان روابط قدرت و چگونگی استفاده و تخصیص منابع تعریف می­شود. مصرف‏کنندگان سیاسی کالاها و خدمات را بر اساس ارزش­های سیاسی و اخلاقی و نه نفس خود کالا انتخاب می­کنند، بنابراین، درحالی که یک مصرف­کننده اقتصادی کالای خود را بر اساس کیفیت و کم هزینه بودن آن انتخاب می­کند ولی مصرف­کننده سیاسی خریدهای خود را بر اساس ارزش­ها، فضیلت­ها و اخلاقیات انتخاب می‏کند. همچنین، هر چند مصرف­گرایی سیاسی شباهت‏هایی با مصرف­گرایی سبک زندگی دارد، ولی تفاوت­های مهمی نیز میان آنها وجود دارد، زیرا مصرف‏کنندگان سبک زندگی کالاهای مورد نظر خود را نه بر اساس ارزش­های مورد پذیرش جامعه، بلکه بر اساس بهبود منزلت و کیفیت زندگی خویش انتخاب می‏کنند (Micheletti, 2003: x).

مصرف­گرایی سیاسی بر رفتاری خاص دلالت می­کند که آن را از مصرف روزمره یا معمولی متمایز می­سازد. مصرف­کنندگان از طریق مصرف­گرایی سیاسی از قدرت خرید خود برای بیان دیدگاه­های خود استفاده می‏کنند (Lyon, 2006: 452-64). وبستر[1] مصرف­کننده سیاسی را کسی معرفی می­کند که می‏کوشد تا از قدرت خرید خود برای ایجاد تغییرات اجتماعی استفاده ­کند (Webster, 1975: 188).

برخی از محققان معتقدند که مصرف­گرایی سیاسی شکلی معتبر و معنی­دار از مشارکت و تعهد مدنی است (Scammell, 2000: 151-155) درحالی که مشارکت در انتخابات و یا کمک­های مالی به احزاب و گروه­های سیاسی اموری پر اهمیت هستند، ولی گاهی اوقات آنها به رخدادهایی روزمره تبدیل می­شوند که به دنبال حفظ وضع موجود هستند، اما تصمیمات افراد در مورد مصرف­گرایی می­تواند موفقیت یا شکست تجار و صاحبان صنایع را تعیین کند (Brinkman, 2004: 133). به دلیل اهمیت همین امر است که ریتزر استدلال می­کند جهان پسا مدرن توسط پدیده مصرف (به جای تأکید بر تولید) تعریف می­شود؛ تعریفی که در تقابل با کانون تحلیل­های مارکس در مورد تأکید بر مالکیت ابزار تولید قرار داشت (Ritzer, 2005: 67).

از طرف دیگر، برخی محققان بر رابطه مصرف­گرایی سیاسی، هویت و سبک زندگی تأکید می­کنند، زیرا مصرف­کنندگان می­توانند از طریق مصرف­گرایی سیاسی به هویت منسجمی دست پیدا کنند (Reynolds, 2002). مصرف­کنندگان سیاسی بازیگرانی اجتماعی هستند که به شکلی آگاهانه در اقتصاد و بازار فعالیت می­کنند و رفتارهای آنها روابط اجتماعی را تحت تأثیر قرار می­دهد. در این راستا، بسیاری از پژوهش­ها نشان می­دهند که میان مصرف­گرایی و روابط اجتماعی، بویژه در مسائل هویتی، رابطه وجود دارد. آثار بوردیو[2] (1984) نشان می­دهد که انتخاب­های افراد در مورد نوع کالاهای مصرفی به فهم وضعیت روابط اجتماعی افراد با دیگران کمک می­کند. کوزینت[3] و هندلمان[4] (1988: 480-475) نیز استدلال می­کنند که مصرف­کنندگان سیاسی از طریق تأیید یا تحریم برخی کالاها و خدمات به دنبال تفکیک هویت خویش از دیگران هستند. همچنین، کراکت[5] و والندروف[6] (2004: 515-528) معتقدند که سبک خرید افراد توضیح دهنده ایدئولوژی آنهاست. مصرف­گرایی سیاسی در امتداد هویت درونی افراد قرار دارد و آن نه تنها در سطحی فردی عمل می­کند، بلکه همچنین بر روی هویت­های جمعی، از قبیل: خانواده، گروه و هویت­های ملی نیز تأثیر می­گذارد (Belk, 1988: 139- 168).

از طرف دیگر، تصور آگاهی، آزادی و توانایی عمل انسان ماهیت مصرف­گرایی سیاسی را تشکیل می­دهد و به همین دلیل است که مصرف­کنندگان سیاسی از توانایی­های خود برای تغییرات اجتماعی استفاده می­کنند. موضوع ضمنی­ای که در تمام تعاریف مصرف­گرایی سیاسی وجود دارد، عقیده به مسؤولیت­پذیری انسان در دستیابی به تغییرات مطلوب است. از این رو، مصرف‏گرایی سیاسی نتیجه مصرف­کنندگان آگاهی است که به دنبال تأثیر­گذاری بر مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه هستند.

بنابراین، عنصر اصلی مصرف­گرایی سیاسی، آگاهی افراد از قدرت خویش در جامعه است. برای مثال، مصرف­کنندگانی که به دنبال تنبیه رفتارهای نامطلوب برخی صاحبان صنایع هستند، به تحریم کالاهای این شرکت­ها پرداخته و در مقابل با خرید کالاهای صنایع دیگر به تشویق برنامه­­ها و سیاست­های آنها می‏پردازند (Friedman, 1996: 439-451). به طور کلی، تحریم­ها و تشویق­ها ابزارهای اصلی مصرف­کنندگان سیاسی است. مصرف­کننده سیاسی با تحریم یا خرید برخی کالاها و محصولات خاص به دنبال تغییر سیاست­های بازار و نهادهاست (Micheletti and et al. 2004: xiv ).

از دیدگاه میچلتتی[7]، پنج دلیل اصلی تصور مصرف‏گرایی به عنوان نوعی سیاست جدید عبارتند از: اولا، مصرف  نقطه عطفی برای افرادی است که سعی می­کنند به بیان دیدگاه­های سیاسی خویش بپردازند. به عبارت دیگر، کسانی که از طریق روش­های سنتی مشارکت سیاسی موفق به ورود به حوزه­های سیاسی نشده­اند، می­توانند از طریق انتخاب نوع مصرف به بیان دیدگاه­های خود در جامعه پرداخته و مشکلات خویش را حل کنند؛ ثانیاً، انسان­ها می­توانند از پدیده مصرف به منظور تحت تأثیر قرار دادن برنامه­های سیاسی بازیگران و نهادهای مختلف استفاده کنند و آنها را برای نشستن بر سر میز مذاکره تحت فشار قرار دهند. هنگامی که افراد نقش مصرف­کنندگی و شهروندی­شان را باهم ترکیب کنند، به کارگزارانی تبدیل می­شوند که می­توانند به حل مشکلات و معضلات جامعه خطر (اصطلاح مورد اشاره بک برای جوامع جدید در عصر پسامدرن) و بی‏عدالتی‏های جهانی بپردازند؛ سوم اینکه، مصرف نوعی سیاست است که هم با مشارکت سیاسی کلاسیک ارتباط دارد و هم با روابط قدرت و تخصیص ارزش­ها در جامعه­ای سروکار دارد که توسط شرکت­های خصوصی اداره می­شود. بنابراین، شرکت­های خصوصی قدرت­های سیاسی جدید به شمار می­روند و می­توانند به عنوان نوعی دولت­های جدید دیده شوند. در نتیجه، نگرانی شهروندان در مورد برنامه­ها و سیاست­های بنگاه­های خصوصی و تلاش آنها برای تعدیل و تحت تأثیر قرار دادن این شرکت­ها به امری ممکن تبدیل می­شود؛ چهارم اینکه، افراد به تحریم برخی کالاها و تأیید برخی کالاهای دیگر به عنوان ابزارهایی سیاسی می­نگرند که می­تواند در منازعات و کشمکش­های سیاسی به کار گرفته شود. افراد از این ابزارها به منظور تحت تأثیر قرار دادن بازیگران و نهادهای مختلفی، از قبیل: شرکت­های خصوصی، دولت و جامعه مدنی استفاده کنند؛ پنجم اینکه، مصرف گرایی سیاسی دارای توان سیاسی بیشتری برای ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی است (Micheletti, 2003: 15-16).

سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی مجموعه­ای از هنجارها، شبکه­ها و سازمان­هایی است که باعث دسترسی افراد به منابع و قدرت می­شود (Serageldin and Grootaert, 2000: 45). درحالی که تعاریف مختلفی از سرمایه اجتماعی وجود دارد، ولی به نظر می­رسد در درون سرمایه اجتماعی دو عنصر اعتماد اجتماعی و پیوندهای اجتماعی ارتباط بیشتری با مسائل ارزشی دارند.

این ارزش­ها در برخی از مصرف­کنندگان سیاسی به عنوان یک توان سیاسی ظاهر می­شود. آن طور که در سطور ذیل بحث خواهد شد، افرادی که سرمایه اجتماعی بیشتری دارند، هم به اطلاعاتی که به مشارکت آنها در مصرف­گرایی سیاسی منجر می­شود دسترسی بهتری دارند، و هم انگیزه و مهارت آنها برای عمل بر اساس این اطلاعات بیشتر از دیگران است. اعتماد به دیگران به این اعتقاد منجر می­شود که دیگران بر اساس خیر عمومی جامعه عمل خواهند کرد و پیوندهای اجتماعی فرصت‏هایی برای آگاهی از رفتارهای مصرفی و فعالیت‏های سیاسی دیگر بازیگران فراهم می­کند.

اعتماد و مصرف­گرایی سیاسی

افرادی که به دیگران اعتماد بیشتری دارند، احتمالا به دو دلیل بیش از دیگران در فرآیند مصرف­گرایی سیاسی مشارکت می­کنند: اولا، اگرچه اعتماد به طور مستقیم دسترسی افراد به اطلاعات را افزایش نمی­دهد، اما اعتماد به منابع اطلاعاتی (مانند اعتماد به دوستان یا اعتماد به دستگاه­های حکومتی) احتمال تأثیرگذاری این اطلاعات بر رفتارهای افراد را افزایش می­دهد؛ ثانیاً، افرادی که دارای سطح اعتماد اجتماعی بالاتری هستند، انگیزه بیشتری برای مصرف­گرایی سیاسی دارند، زیرا معتقدند که دیگران نیز به طور متقابل رفتار مسؤولانه­ای از خود نشان خواهند داد و بدین ترتیب، اثربخشی رفتارهای آنها افزایش خواهد یافت. در این راستا، جان[8] و کلین[9] استدلال می­کنند که مشارکت در تحریم برخی کالاهای خاص تحت تأثیر اعتماد افراد به دیگران قرار دارد. افراد در صورتی به گروه­های تحریم کننده خواهند پیوست که احساس کنند که دیگران نیز چنین رفتاری انجام خواهند داد (John and Klein, 2003: 1207).

میزان اعتماد به نهادهای سیاسی نیز می­تواند مصرف‏گرایی سیاسی را تحت تأثیر قرار دهد. از یک طرف، اعتماد بالای افراد به نهادهای سیاسی به این علت باعث مصرف­گرایی سیاسی می­شود که چنین افرادی معتقدند رفتارهای آنها توسط دستگاه­ها و نهادهای سیاسی مورد حمایت قرار خواهد گرفت و بنابراین، انگیزه آنها برای مصرف سیاسی افزایش خواهد یافت. در این راستا، یافته­های آندرسن[10] و توبیسن[11] (2004: 203-221) نشان می­دهد که مصرف­گرایی سیاسی با اعتماد به نهادها و سیاستمداران همبستگی مثبتی دارد. همچنین، تحقیقات ستول[12] و هوق[13] (2004) نیز نشان می­دهد که میان اعتماد سیاسی و اشکال جدید مشارکت سیاسی (از جمله مصرف­گرایی سیاسی) رابطه مثبتی وجود دارد.

 از طرف دیگر، برخی از اندیشمندان و محققان معتقدند اعتماد پایین به نهادها و سازمان‏های سیاسی است که می­تواند محرک مصرف­گرایی سیاسی باشد، زیرا افرادی که به نهادهای موجود اعتماد ندارند، مطابق با ارزش­هایی عمل می­کنند که به دنبال تغییرات اجتماعی گسترده هستند. در این راستا، تحقیقات ستول، هوق و میچلتتی (2005: 245-269) در مورد دانشجویان دانشگاه­های کانادا، سوئد و بلژیک نشان می­دهد که مصرف­کنندگان سیاسی عمدتاً دارای اعتماد اجتماعی کمتری هستند و نسبت به نهادهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه­شان انتقاد بیشتری دارند. به طور مشابه، مصرف­کنندگان سیاسی سوئدی نسبت به شرکت­های خصوصی و رهبران آنها بی­اعتمادتر بودند؛ اما نسبت به نهادهایی که شفافیت و مسؤولیت­پذیری بالاتری داشتند، دیدگاه مناسبتری داشتند (Stolle and et al. 2005).

شبکه­های اجتماعی و مصرف­گرایی اجتماعی

به نظر می­رسد همان طور که پیوندهای اجتماعی بر روی انواع مختلف مشارکت سیاسی تأثیر می­گذارد، بر روی مصرف­گرایی سیاسی نیز مؤثر است. وربا[14] و نای[15] معتقدند افرادی که عضو یکی از سازمان­ها یا انجمن­ها اجتماعی هستند، دو برابر دیگران در فعالیت­های سیاسی مشارکت می­کنند، و کسانی که در بیش از دو سازمان اجتماعی عضویت دارد، سه برابر غیر اعضا به چنین فعالیت­هایی دست می­زند (Verba and Nie, 1972: 182). البته، رابطه میان ­شبکه­های اجتماعی و مشارکت سیاسی به حوزه مشارکت سیاسی متعارف (از قبیل شرکت در رأی­گیری) محدود نمی­شود و پژوهش­های مختلف نشان می­دهد که میان سرمایه اجتماعی و مشارکت سیاسی غیر متعارف نیز رابطه وجود دارد. در این ارتباط، پاکستون استدلال می­کند که عضویت در پیوندهای اجتماعی متغیر پیش­بین مهمی برای مشارکت سیاسی غیر متعارف است (Paxton, 1998: 180-184).

شبکه­های اجتماعی انگیزه، اطلاعات و مهارت­های لازم را برای تأثیرگذاری بر مصرف­گرایی سیاسی فراهم می­کند: اولا، معمولا اعضای گروه­های اجتماعی هنجارها و ارزش­های مشترکی دارند که می­تواند آنها را برای مصرف­گرایی سیاسی برانگیزد. در این زمینه، داوسون[16] و والندورف [17](1985: 589) استدلال می­کنند که شبکه­های اجتماعی حتی در مقایسه با متغیر طبقات اجتماعی دارای قدرت پیش­بینی بیشتری برای خرید برخی کالاهای خاص- مخصوصا کالاهای سمبولیک و قابل رؤیت، از قبیل: نوع لباس و وسایل تزیینی- توسط افراد است. به نظر می­رسد علت این امر، آن است که انتخاب نوع کالای مصرفی توسط افراد بر اساس هنجارها و ارزش‏های مورد قبول گروه­ اجتماعی صورت می­گیرد و خرید یک کالای نامتجانس با ارزش­های چنین گروهی به بد نام شدن و انزوای فرد منجر خواهد شد. بنابراین، به نظر می­رسد که چنین ریسک اجتماعی احتمالا باعث گسترش پدیده مصرف­گرایی سیاسی در میان افرادی خواهد شد که شبکه اجتماعی قویتر و بیشتری دارند.

ثانیاً، به نظر می­رسد که عضویت و مشارکت در گروه­های اجتماعی مختلف، باعث افزایش پیوندهای اجتماعی فرد با شبکه­های اجتماعی شده و بدین ترتیب، میزان دسترسی افراد به اطلاعات افزایش می‏یابد و این امر نهایتاً بر رفتار مصرفی و فعالیت سیاسی افراد تأثیر می­گذارد. در این راستا، وربا و همکاران او (1993: 453-497) استدلال می­کنند که مشارکت در نهادهای غیر سیاسی، از قبیل: انجمن­های داوطلبانه احتمالا باعث می‏شود تا اعضا در باره مسائل سیاسی بیشتر بحث کنند و بدین ترتیب، آنها گرایش بیشتری به سمت مشارکت سیاسی نشان می­دهند.

سرانجام، شبکه­های اجتماعی، علاوه بر ایجاد انگیزش در افراد و در اختیار گذاشتن منابع اطلاعاتی در دسترس آنها، می­تواند به اعضای این گروه­ها کمک کند تا روابط اجتماعی و مهارت­های دیگری را که میزان اطمینان و اثر بخشی آنها در فعالیت­های سیاسی را افزایش می­دهد، توسعه دهند (Verba and et. al., 1993: 453-497).

مشارکت در گروه­های اجتماعی نه تنها مشارکت سیاسی، بلکه انواع مختلف فعالیت­های سیاسی دیگر را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد. شبکه­های اجتماعی توان اعضا برای تقویت مهارت­های سیاسی، از قبیل روابط اجتماعی، مذاکره، مدیریت کشمکش­ها و غیره را تغییر داده، بهبود می­بخشد (Warren, 2001: 61). همچنین، ماهیت این شبکه­ها به گونه­ای است که از طریق بررسی مسائل سیاسی به شیوه­ای هماهنگ و سازگار با هنجارها، ارزش­ها و علایق مشترک گروه­های اجتماعی، فعالیت‏های اجتماعی را تحت تأثیر قرار می­دهد ( 1049- 1089:Perrin, 2005). در این راستا، انتظار می­رود که پیوندها و شبکه­های اجتماعی احتمال مصرف­گرایی سیاسی در میان اعضا را نیز افزایش دهد. ستول و هوق در این زمینه معتقدند درحالی که مشارکت در گروه­های منافع، گروه‏های اجتماعی، و گروه­های فرهنگی به شکل مثبتی بر روی اشکال جدید مشارکت سیاسی، از قبیل مصرف‏گرایی سیاسی تأثیر می­گذارد، ولی پیوندهای دینی با مصرف­گرایی سیاسی رابطه­ای منفی داشتند (Micheletti and et. al.,  2004: 265-288 ).

متغیرهای دموگرافیک و مصرف­گرایی سیاسی

پژوهش­های موجود نشان می­دهد که جنسیت و پایگاه اجتماعی- اقتصادی نیز بر روی مشارکت سیاسی، و بویژه مصرف­گرایی سیاسی، تأثیر می­گذارد. برای مثال، میچلتتی معتقد است که زنان نسبت به مردان به میزان بیشتری در مصرف­گرایی سیاسی مشارکت می‏کنند (Micheletti and et al. 2004: 245-264). همچنین، ستول و هوق استدلال می­کنند که اشکال غیرسنتی مشارکت سیاسی، از قبیل مصرف­گرایی سیاسی برای زنان دارای جذابیت بیشتری است؛ زیرا این روش فاقد موانع عضویت یا تعاملات چهره به چهره­ای است که در مشارکت سیاسی سنتی وجود دارد (Micheletti and et. al. 2004: 265-288). بعلاوه، نقش­های جنسیتی سنتی اغلب به گونه­ای هستند که زنان را در موقعیتی قرار می‏دهد که بیشتر از مردان نسبت به مصرف­گرایی سیاسی علاقه­مند باشند؛ زیرا زنان و مادران بیش از مردان درباره تأثیرات کالاهای مصرفی بر روی خانواده­ها و ارزش­های فرزندان­شان نگران هستند. بنابراین، مصرف­گرایی سیاسی می­تواند به عنوان شکلی از مشارکت سیاسی دیده شود که با اخلاقیات و مسؤولیت­پذیری سروکار دارد (میچلتتی، 2004: 256). ستول و هوق با مقایسه مصرف‏گرایی در میان  زنان و مردان نشان دادند که زنان گرایش بیشتری برای تحریم یا تأیید برخی کالاهای خاص داشتند (Micheletti and et al., 2004: 245-264). همچنین، کلین، اسمیت و جان (2004: 92-109) استدلال می­کنند که زنان بیشتر از مردان در تحریم شرکت­های چند ملیتی مشارکت می‏کنند.

علاوه بر جنسیت، عوامل اقتصادی نیز بر روی مشارکت سیاسی تأثیر می­گذارد. کسانی که از پایگاه اجتماعی و اقتصادی قویتری برخوردار باشند، به میزان بیشتری در فعالیت­های سیاسی مشارکت می­کنند (Verba and et al. 1993: 453-497).  وربا و نای نشان می­دهند شهروندانی که از شأن و جایگاه بالاتری برخوردارند، زمان، پول و دانش لازم را به منظور تأثیرگذاری بر سیاست دارند، و احتمالا اعتقاد دارند که می­توانند بر روی مسائل سیاسی تأثیرگذار باشند (Verba and Nie, 1972: 133).

همچنین، ستول و هوق معتقدند افرادی که دارای پایگاه اقتصادی و اجتماعی بالاتری هستند، احتمال بیشتری دارد که به مصرف­گرایی سیاسی بپردازند؛ زیرا آنها مصرف­کنندگانی هستند که آلترناتیوهای مختلفی را در نظر می­گیرند (Stolle and Hooghe. 2004: 265-288). این افراد احتمالا برای آلترناتیوهای اخلاقی و ارزشی، ارزش بیشتری قائل می­شوند؛ زیرا مصرف‏کنندگان با پایگاه اجتماعی- اقتصادی بالاتر احتمالا از منشأ، ماهیت و کارکرد محصولات، خدمات و کالاها آگاهی بیشتری دارند. از طرف دیگر، افرادی که پایگاه اقتصادی و اجتماعی پایین­تری دارند، از توان کمتری برای مشارکت در حوزه­های سیاسی برخوردارند؛ زیرا تصمیمات مصرفی آنها عمدتاً تحت تأثیر نیازهای اولیه و ضروری زندگی و نه ملاحظات سیاسی، اخلاقی و محیطی صورت می­گیرد (Maslow, 1968).

تعریف عملیاتی مفاهیم

الف) مصرف­گرایی سیاسی: اصطلاح مصرف­گرایی سیاسی در اصطلاح ساده به معنی خرید یا بایکوت محصولات و خدمات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بر مبنای ارزش­های سیاسی یا اخلاقی مورد پذیرش جامعه است (میچلتتی، 2003). سه بعد اصلی که می­توانند در تجزیه و تحلیل مصرف­گرایی سیاسی مفید باشند، عبارتنداز: رفتار، انگیزه، و عادت (Stolle and Hooghe. 2003). بعد اول به رفتارهای افراد اشاره می کند: مصرف کننده سیاسی کسی است که کالاها و خدمات خاصی را تحریم یا تأیید می­کند. افرادی که تصمیمات مصرفی (برای مثال، به علت نداشتن استقلال) اتخاذ نمی­کنند، نمی­توانند در این شکل از رفتار مشارکت کنند. برخی از پژوهش­ها صرفا بر روی تحریم­ها تأکید می‏کنند، اما در این پژوهش استدلال می­شود افرادی که به دلایل سیاسی یا اخلاقی به خرید برخی کالاهای خاص می­پردازند نیز مصرف­کننده سیاسی محسوب می­شوند. بعد دوم، با انگیزه و اهداف مصرف­کنندگان سر و کار دارد. برخی از مردم کالای خاصی را صرفا به علت هزینه مناسب آن خریداری می­کنند، اما مصرف­کننده سیاسی کسی است که با انگیزه ملاحظات اخلاقی و سیاسی و یا حداقل با هدف تغییر شرایط اجتماعی موجود به تحریم یا تأیید محصولات و خدمات خاصی بپردازد. سرانجام، بعد سوم به بررسی تکرار، تناوب و عادات افراد می‏پردازد. در صورتی که افراد در موارد خیلی محدود و استثنایی به تحریم یا تأیید کالاهای خاصی بپردازند، اعمال آنها به سختی می­تواند به یک الگوی رفتاری تبدیل شود. بنابراین، رفتارهای افراد در مورد مصرف‏گرایی سیاسی باید به شکلی خاص از عادات و تعهد افراد تبدیل شود. این متغیر از طریق سؤال‏هایی، همچون تصمیم­ یا عدم تصمیم افراد در خرید یا تحریم برخی کالاهای خاص به دلایل سیاسی یا اخلاقی، تعداد میزان مشارکت افراد در تحریم و یا خرید برخی از کالاهای خاص به دلایل سیاسی و اخلاقی، و همچنین، تأثیر ملاحظات اخلاقی و سیاسی در خرید و یا تحریم یک خاص توسط افراد سنجش شده است.

ب) اعتماد اجتماعی: دلالت بر انتظارات و تعهدات اکتسابی و تأیید شده به لحاظ اجتماعی است که افراد نسبت به یکدیگر و نسبت به سازمان‏ها و نهادهای مربوط به زندگی اجتماعی­شان دارند (Shah, 1998: 469-494). اعتماد اجتماعی دارای وجوه مختلفی است که در این پژوهش اعتماد غیررسمی، اعتماد رسمی، اعتماد تعمیم یافته، قابلیت اعتماد به محیط و احساس امنیت به عنوان مؤلفه­های اعتماد اجتماعی بررسی شده است. این متغیر از طریق گویه‏هایی، از قبیل: میزان اعتماد افراد به اعضای خانواده، اقوام، دوستان، همسایگان، اعتماد افراد به آموزش و پرورش، نیروی انتظامی، میزان اعتماد فرد به غریبه‏ها، احساس امنیت برای قدم زدن در کوچه و خیابان‏های محله طی شب و روز و غیره مورد سنجش قرار گرفت.

ج) شبکه­های اجتماعی: شبکه­هایی هستند که ارتباطات را تسهیل می­کنند و جریان اطلاعات را در مورد قابل قبول بودن افراد بهبود می­بخشند (Guest and Oropesa, 1986: 550-574). شبکه­های اجتماعی به دو قسمت ساختار شبکه و کیفیت شبکه تقسیم می­شوند. در ساختار شبکه به متغیرهایی، همچون: مشارکت در سطح محله، مشارکت در امور مذهبی، مشارکت سازماندهی شده، مشارکت در تفریح دسته­جمعی، سنت­های مدنی، عضویت در گروه‏های فرهنگی و الگوهای جدید مشارکت توجه می‏شود. در کیفیات شبکه نیز عمدتاً بر انسجام اجتماعی تأکید می­گردد.

روش پژوهش

روش تحقیق مورد استفاده در این بررسی، روش پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل کلیه دانشجویان دانشگاه اصفهان از تمامی رشته‏ها در مقطع کارشناسی در سال تحصیلی در سال 91- 1390بوده است. حجم نمونه 215 نفر بود که به شیوه نمونه‏گیری خوشه‏ای انتخاب شدند؛ بدین شیوه که 250 نفر به عنوان نمونه اولیه انتخاب شدند و پس از حذف پرسشنامه‏های مخدوش 215 پرسشنامه باقی ماند. هر دانشکده به عنوان یک خوشه و در دانشکده، هر کلاس به عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد.

ابزارهای سنجش شامل دو پرسشنامه بود که عبارت است از:

پرسشنامه محقق ساخته مصرف­گرایی سیاسی: برای سنجش مشارکت سیاسی از پرسشنامه از نوع سنجش لیکرت استفاده شد. این پرسشنامه با بهره­گیری از مقیاس لیکرت توسط محقق ساخته شد که دارای 6 سؤال است. این پرسشنامه با استفاده از مدل مصرف­گرایی سیاسی ستول و هوق (Stolle and Hooghe, 2003) ساخته شد. برای تعیین روایی و اعتبار ابزار تحقیق، ابتدا پرسش‏های متعددی به وسیله چند نفر از استادان علوم سیاسی طرح، و پس از بحث و بررسی تعداد 6 سؤال انتخاب گردید و پس از ویرایش لازم و به منظور اطمینان بیشتر روی یک گروه 40 نفری (20 نفر پسر و 20 دختر) به صورت آزمایشی اجرا شد. در این پژوهش، نیز ضرایب پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برابر 71/0 درصد بوده است. مطالعات درباره اعتبار آزمون براساس نمونه مشابه و محاسبه ضریب همسانی درونی، نشان می‏دهد این پرسشنامه از روایی و پایایی بالایی سود می‏برد. این پژوهش به سه سطح رفتاری، انگیزشی و عادتی تقسیم گردید. این مقیاس ابزاری برای سنجش میزان مصرف‏گرایی سیاسی افراد است که نمره‏گذاری هر سؤال بر روی یک پیوستار از 1 (کاملاً موافقم) تا 5 (کاملاً مخالفم) است.

جدول1- ضریب پایایی ابعاد پرسشنامه مصرف سیاسی

پرسشنامه سرمایه اجتماعی: این پرسشنامه شامل سؤال‏هایی درباره ابعاد اعتماد اجتماعی و شبکه‏های اجتماعی بود. این ابعاد بر اساس نظریه‏های موجود در مورد سرمایه اجتماعی (شاخص‏های پاتنام) استخراج شده و برای شاخص‏ها سؤال‏هایی طرح شد. برای تعیین روایی و اعتبار ابزار تحقیق، ابتدا پرسش‏های متعددی به وسیله 4 نفر از استادان علوم سیاسی و اجتماعی (بامرتبه علمی حداقل استادیار) طرح، و پس از بحث و بررسی تعداد 36 سؤال انتخاب گردید و پس از ویرایش لازم و به منظور اطمینان بیشتر روی یک گروه 40 نفری (20 نفر دانشجوی پسر و 20 دانشجوی دختر) به صورت آزمایشی اجرا شد. ضرایب پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برای ابعاد اعتماد اجتماعی (15 سؤال) و شبکه‏های اجتماعی (21 سؤال) به ترتیب  برابر 75/0 و 71/0 و برای کل پرسشنامه (36 سؤال) 73/0 به دست آمد. در مرحله مطالعه مقدماتی، یافته‏ها نشان داد نیاز به حذف هیچ یک از گویه‏ها نیست. این مقیاس ابزاری برای سنجش میزان سرمایه اجتماعی افراد است که نمره گذاری هر سؤال بر روی یک پیوستار از 1 (کاملاً موافقم) تا 5 (کاملاً مخالفم) است و از مجموع 36 سؤال سرمایه اجتماعی، 6 سؤال آن به صورت معکوس نمره‏گذاری می‏شود.

جدول2- ضریب پایایی ابعاد پرسشنامه سرمایه اجتماعی

 یافته­ های پژوهش

نتایج به دست آمده از پژوهش در دو بخش توصیفی و استنباطی ارائه می­شود. ابتدا یافته‏های توصیفی ذکر می‏شود. 

جدول 3- میانگین و انحراف استاندارد نمره هر یک از گروه‏ها در مصرف سیاسی

جدول 1 نشان می‏دهد که میانگین نمره کل زنان نسبت به مردان در مصرف سیاسی بیشتر است؛ به طوری که میانگین و انحراف استاندار برای زنان به ترتیب 08/23 و 29/3 و برای مردان 78/20 و 06/3 است. در قسمت دوم جدول، میانگین وانحراف استاندارد نمره دانشجویان در هر یک از پایگاه‏های طبقاتی (درآمد بر حسب تومان است) در مصرف سیاسی به دست آمده که بیشترین نمره مصرف سیاسی مربوط به طبقه با سطح درآمد بالای 1200000 است. قسمت سوم جدول 1 میانگین و انحراف استاندارد دانشجویان در هر یک از سطوح تحصیلات در مصرف سیاسی نشان می‏دهد که دانشجویان دکتری نمره بیشتری در مصرف سیاسی دارند.

جدول 4- میانگین و انحراف استاندارد نمره‏های شرکت کنندگان در هر یک از ابعاد مصرف سیاسی و سرمایه اجتماعی

جدول (2) میانگین و انحراف استاندارد نمرات شرکت کنندگان را در هر یک از ابعاد مصرف سیاسی و سرمایه اجتماعی نشان می‏دهد. میانگین نمره کل سرمایه اجتماعی (که از جمع مقادیر حیطه‏های اعتماد اجتماعی و شبکه‏های اجتماعی به دست آمده است) 21/113 و انحراف استاندارد آن 35/16 و مقادیر مذکور برای نمره کل مصرف سیاسی به ترتیب 93/21 و 36/5 به دست آمده است.

جدول 5-  همبستگی ابعاد مصرف سیاسی با ابعاد سرمایه اجتماعی

جدول (3) همبستگی ساده (پیرسون) هر یک از ایعاد مصرف سیاسی را با ابعاد سرمایه اجتماعی نشان می­دهد. همان گونه که مشاهده می‏شود، تمام همبستگی­ها ( به جز اعتماد تعمیم یافته و انسجام اجتماعی با مؤلفه عادت) در سطح (p<0. 01) معنی‏دار است. بالاترین میزان همبستگی مربوط به رابطه انسجام اجتماعی با انگیزه ( r=0.63  ؛ p<0.01 ) و کمترین میزان مربوط به رابطه احساس امنیت با عادت (r=0.08  ؛ p<0.01 )  است.

برای بررسی رابطه مصرف سیاسی با هر یک از ابعاد سرمایه اجتماعی از تحلیل رگرسیون چند گانه استفاده شد. جدول4 نتایج مدل رگرسیونی را به ازای مصرف سیاسی با هر یک از ابعاد سرمایه اجتماعی و میزان کل سرمایه اجتماعی نشان می‏دهد.

جدول 6- نتایج مدل رگرسیون به ازای رابطه مصرف سیاسی با سرمایه اجتماعی

همان گونه که جدول (4) نشان می‏دهد، ابعاد سرمایه اجتماعی پیش بینی کننده خوبی برای مؤلفه‏های مصرف سیاسی هستند. مقدار همبستگی چندگانه (R) اعتماد اجتماعی با نگرش نسبت به رفتار 39/0 است و ضریب تعیین 23 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های رفتار از روی ابعاد اعتماد اجتماعی است. مقدار همبستگی چندگانه (R) اعتماد اجتماعی با انگیزه 57/0 است و ضریب تعیین 41 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس­های انگیزه از روی ابعاد اعتماد اجتماعی است . مقدار همبستگی چند گانه (R) اعتماد اجتماعی با عادت  27/0 است و ضریب تعیین 15 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های عادت از روی ابعاد اعتماد اجتماعی است . مقدار همبستگی چند گانه (R) شبکه‏های اجتماعی با رفتار 48/0 است و ضریب تعیین 33 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های رفتار از روی ابعاد شبکه‏های اجتماعی است. مقدار همبستگی چندگانه (R) شبکه‏های اجتماعی با انگیزه مصرف سیاسی 81/0 است و ضریب تعیین 67 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های انگیزه از روی ابعاد شبکه‏های اجتماعی است . مقدار همبستگی چند گانه (R) شبکه‏های اجتماعی با عادت 24/0 است و ضریب تعیین 38 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های عادت از روی ابعاد شبکه‏های اجتماعی است مقدار همبستگی چندگانه (R) سرمایه اجتماعی با مصرف سیاسی 63/0 است و ضریب تعیین 52 درصد نشان دهنده مقدار قابل تبیین واریانس‏های مصرف سیاسی از روی ابعاد سرمایه اجتماعی است . سطح معنی‏داری به دست آمده برای مقادیر F نشان می‏دهد تمام ضرایب در سطح p<0.001 معنی‏دار است.

جدول5- ضرایب رگرسیون غیر استاندارد(B) و استاندارد (b) به ازای رگرسیون هر بعد از مصرف سیاسی  بر ابعاد سرمایه اجتماعی