بررسی فلوریستیک، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان اراضی ماندابی (wetlands)، دامنه‌های شمالی و شرقی سبلان

مقدمه

مانداب‌ها (wetlands) نتیجه ذخیره انباشت رطوبت در گودی‌های مناطقی با پستی و بلندی و تجلی زه‌آب زیر‌قشری در اراضی پست است. مانداب‌ها معمولاً به تغییرات رژیم‌های مختلف آبی وابسته‌اند، مانداب‌های شیب‌های شمالی و شرقی سبلان که به صورت تالاب، برکه، چمن‌زارهای مرطوب و اراضی زه‌دار باتلاقی هستند، با توجه به تعداد، وسعت و پراکنده بودن مانداب‌ها در منطقه سبلان، مطالعات فلوریستیکی که تاکنون در منطقه کوهستانی سبلان و یا مناطق مشابه انجام گرفته، به صورت کم و پراکنده بوده‌اند که می‌توان به تحقیقات زیر اشاره نمود:

نقی‌نژاد (1386) در بررسی اکولوژی مانداب‌های شیب جنوبی البرز مرکزی، پوشش گیاهی آن مناطق را به دو گروه کلی، شامل مانداب‌های آبزی (aquatic) و نم‌زار (telmatic) تفکیک نموده است. گروه آبزی دارای گونه‌های انحصاری و یا ترجیحی مانند:Hippuris vulgaris،Eleocharis palustris subsp. palustrisوChara sp.؛وگروه نم‌زار دارای گونه‌های انحصاری و یا ترجیحی مانند: Carex orbicularis subsp. kotschyana،Ranunculus amblyolobus،Juncus inflexus،Blysmus compressus subsp. compressus، Poa pratensis،Agrosis stoloniferaوEquisetum palustris هستند.

در میان گروه بزرگ نم‌زارها سه زیر گروه اصلی: چشمه‌سارها (spring)، تورب‌زارها (mire) و چمن‌زارهای مرطوب (wet meadow) تشخیص داده شده‌‌اند.

Klein و Lacoste (1995) نخستین محققانی بودند که پوشش گیاهی تعدادی از زیستگاه‌های ماندابی شیب جنوبی البرز را مطالعه نمودند، در نتایج، جوامع لکه‌ای Carex orbicularis subsp. kotschyana به عنوان عنصر اصلی گیاهی ویژه مانداب‌های آن منطقه معرفی شده است.

Kamrani و همکاران (2011) ارتباط بین عوامل محیطی و پوشش گیاهی مانداب‌های شیب‌های جنوبی کوهستان البرز غربی را مطالعه نمودند. نتایج تحقیقات آنها نشان داد که با افزایش ارتفاع، گونه‌های گیاهی با شکل زیستی ژئوفیت‌ها و گونه‌های بوم‌زاد افزایش داشتند، ولی اسیدیته و میزان هدایت الکتریکی خاک کاهش نشان می‌دهند.

اکبرلو (1388) جوامع گیاهی چمن‌زارهای شمال غربی منطقه چالدران در آذربایجان غربی را بررسی نمود. تحقیقات وی نشان داد که از گونه‌های موجود، تعداد ۸۳ گونه در داخل پلات‌ها مشاهده شدند که به ۶۷ جنس و ۲۶ تیره تعلق دارند. بیشترین گونه‌ها متعلق به تیره گندمیان است. شکل‌های زیستی غالب در ترکیب گیاهی، همی‌کریپتوفیت‌ها، تروفیت‌ها و ژئوفیت‌ها هستند.

قهرمان و همکاران (1383) رویشگاه و فلور منطقه ساحلی چمخاله-جیرباغ و تالاب ساحلی امیرکلایه در استان گیلان را مطالعه نموده‌اند. در این مطالعه، 320 گونه گیاهی مربوط به 213 جنس و 76 تیره گیاهی شناسایی شده است.

جوانشیر (1368) پوشش گیاهی مراتع سبلان را مطالعه نمودد. در این مطالعه مجموعاً 470 گونه گیاهی مربوط به 255 جنس و60 تیره شناسایی شده که تیره بقولات با 70 گونه، تیره مرکبان با 64 گونه و تیره گندمیان با 58 گونه، بزرگترین تیره‌های گیاهی آن منطقه محسوب می‌شوند. بررسی این پژوهش با هدف مطالعه فلوریستیک، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان موجود در اراضی ماندابی دامنه‌های شمالی و شرقی سبلان انجام شده است.

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه در شمال شرقی ایران در شیب‌های شمالی و شرقی کوهستان‌های سبلان با مختصات جغرافیایی َ23 ^°47 تا َ42 ^°48 طول شرقی و 55َ ^°37 تا َ53 ^°38 عرض شمالی، و در ارتفاع 1340 تا 3000 متری بالاتر از سطح دریای آزاد واقع شده است (شکل 1). اقلیم منطقه بر اساس طبقه‌بندی آمبرژه نیمه‌خشک، سرد تا فرا‌سرد با میانگین بارندگی سالانه 360 میلی‌متر است. بیشترین میزان بارش مربوط به فصل پاییز و زمستان و بیشتر به صورت برف است، با افزایش ارتفاع میزان بارندگی افزایش و دما کاهش می‌یابد. پوشش گیاهی منطقه شامل ریختارهای ژئوفیت، رطوبت‌پسند، صخره روی و بوته‌ای است.

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه نسبت به کشور و محل‌های نمونه‌برداری که با علامت  مشخص گردیده است.

روش تحقیق

به منظور مطالعه فلوریستیک، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان موجود در اراضی ماندابی در شیب‌های شمالی و شرقی سبلان، ابتدا اراضی ماندابی با استفاده از عملیات صحرایی و نرم‌افزار اینترنتی Google Earth شناسایی و در عرصه موقعیت آنها با دستگاه موقعیت‌یاب (GPS) ثبت شد، سپس بر روی نقشه پایه انتقال یافت. به منظور شناسایی گونه‌ها در فصل‌های مختلف در مرحله رشد کامل گیاهان، نسبت به جمع‌آوری گونه‌ها اقدام گردید. پس از پرس و خشک شدن، نمونه‌ها با استفاده از فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2005)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988) ، فلور عراق (Townsend et al., 1966-1985)، فلور شوروی (Komarov, 1934-1954)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1357-1378)، فلور ایران (اسدی و همکاران، 1378-1389). گون‌های ایران (معصومی، 1365 و 1384) شناسایی شدند. همچنین، پراکنش جغرافیایی عناصر گیاهی با استفاده از منابع:
فلورا ایرانیکا و Takhtajan (1986) و شکل زیستی گیاهان جمع‌آوری شده بر اساس سیستم طبقه‌بندی Raunkiaer (1934) تعیین گردید. نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری شده درهرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل ثبت و نگهداری می‌شوند.

نتایج

نتایج حاصل از بررسی فلور اراضی ماندابی دامنه‌های شمالی و شرقی سبلان، شناسایی 216 گونه گیاهی متعلق به 128 جنس و 36 تیره گیاهی بود. تیره Poaceae با 25 جنس و 46 گونه، Asteraceae با 11 جنس و20 گونه، Fabaceae با 9 جنس و 19 گونه و Brassicaceae با 12 جنس و 16 گونه مهم‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه محسوب می‌شوند.

شکل 2- تیره‌های گیاهی غالب در مانداب‌های شمالی و شرقی سبلان بر اساس تعداد جنس و گونه موجود در هر تیره

شکل زیستی گیاهان در چگونگی گذر از شرایط نامساعد محیطی در مانداب‌های شیب‌های شمالی و شرقی سبلان به شرح زیر است:

22 درصد گیاهان تروفیت، 30 درصد کریپتوفیت، شامل: ژئوفیت پیازدار، ژئوفیت بنه‌دار، ژئوفیت ریزم‌دار و گیاهان رطوبت‌پسند و شناور، 46 درصد همی‌کریپتوفیت و 2 درصد کامفیت‌ها می‌رویند.

شکل 3- شکل زیستی گیاهان در مانداب‌های شیب‌های شمالی و شرقی سبلان

بر اساس نتایج حاصل از بررسی پراکنش جغرافیایی گونه‌ها با استفاده از فلورهای مذکور در روش تحقیق، از نظر طیف پراکنش گیاهان از مجموع 216 گونه، 44/44 درصد چند ناحیه‌ای، 83/20 درصد اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای/ایرانی-تورانی، 74/15 درصد اروپا-سیبری/ایرانی-تورانی، 7/3 درصد اروپا-سیبری، 32/2 درصد مدیترانه‌ای/ایرانی-تورانی، 56/5 درصد گونه‌های بوم‌زاد ایران و 41/7 درصد گونه‌های شناسایی نشده هستند (شکل 4).

شکل 4- فراوانی نسبی پراکنش جغرافیایی گیاهان مانداب‌های شیب‌های شمالی و شرقی سبلان. ES: اروپا-سیبری؛ IT: ایرانی-تورانی؛ M: مدیترانه‌ای؛ PI: چند ناحیه‌ای؛ EN(Iran): بوم‌زاد ایران؛ U: شناسایی نشده.

بحث و نتیجه‌گیری

دامنه‌های شمالی و شرقی سبلان به علت برخورداری از شرایط خاص توپوگرافی و واقع شدن در مسیر جریانان‌های سرد و مرطوب سیبری، مدیترانه و خزری، دارای منابع غنی رطوبتی است (جوانشیر، 1368). فلور مانداب‌های آن از لحاظ ریختاری و تنوع، تفاوت های بارزی با سایر مراتع اطراف دارند. بر اساس بررسی‌های انجام یافته، در مجموع 216 گونه گیاهی از رویشگاه‌های مورد مطالعه شناسایی و به ثبت رسیده است (جدول 1). این تعداد گونه گیاهی مربوط به 128 جنس و 36 تیره گیاهی است. تیره‌های Poaceae، Asteraceae، Fabaceae، Brassicaceae و Cyperaceae نسبت به سایر تیره‌ها سهم بیشتری در فلور مانداب‌های منطقه مورد مطالعه دارند. تیره‌های مذکور به ویژه Poaceae و Asteraceae در مطالعات حمزه‌ای و همکاران (1389) در ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران و صفی‌خانی و همکاران (1385) در منطقه کیان نهاوند همدان به عنوان مهم‌ترین تیره‌های گیاهی از نظر سهم گونه ها معرفی شدند.

از نظر شکل زیستی گیاهی، همی‌کریپتوفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها به ترتیب فراوان‌ترین شکل زیستی گیاهان منطقه هستند. فراوانی گیاهان همی‌کریپتوفیت و کریپتوفیت در یک منطقه نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی است (Archibold, 1995). این نظر با نتایج به دست آمده مطابقت دارد. حضور درصد نسبتاً زیاد همی‌کریپتوفیت‌‌ها و کریپتوفیت‌ها در اراضی ماندابی سبلان نشانگر حفظ رطوبت در آنها در مدت فصل رویش گیاهان و نیز به علت بارش برف در زمستان است .در این باره، اکبرلو (1388) چمن‌زارهای شمال غربی منطقه چالدران در استان آذربایجان غربی را مطالعه نمود. نتایج تحقیقات وی نشان داده است که در ترکیب پوشش گیاهی آن منطقه، همی‌کریپتوفیت‌ها و تروفیت‌ها غالب بودند. در بررسی دیگر، Naqinezhad و همکاران (2009) در مانداب‌های شیب جنوبی البرز مرکزی، میزان همی‌کریپتوفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها (ژئوفیت‌ها) در ترکیب پوشش گیاهی آن منطقه غالب بوده است که این نتایج با نتایج به دست آمده مطابقت دارد.

از نظر پراکنش جغرافیایی گیاهان، به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که پراکنش جغرافیایی مجموعه گونه‌های گیاهی یک منطقه اصولاً تابع شرایط محیطی و اقلیمی آن منطقه است، با توجه به این که اقلیم منطقه تحت تأثیر جریان‌های سیبری، هیرکانی و اندکی مدیترانه‌ای است (جوانشیر، 1368)، در اراضی ماندابی سبلان، عنصر رویشی مورد بررسی به منطقه اروپا-سیبری تعلق دارد و پس از آن، عناصر رویشی اروپا-سیبری و ایرانی-تورانی قرار گرفتند که نشان‌دهنده تأثیر عناصر فلوریستیک دو منطقه جغرافیایی اروپا-سیبری و ایرانی-تورانی در منطقه است، این تأثیر همچنین از مناطق مجاور مانند منطقه ارسباران در استان آذربایجان شرقی (حمزه‌ای و همکاران، 1389) و منطقه فندق‌لو در اردبیل (عظیمی و همکاران، 1390) نیز مشاهده شده است.

جدول 1- فهرست گونه‌های گیاهی مانداب‌های دامنه‌های شمالی و شرقی کوه سبلان. علائم اختصاری پراکنش جغرافیایی: ES: اروپا-سیبری؛ IT: ایرانی-تورانی؛ M: مدیترانه‌ای؛ PI: چند ناحیه‌ای؛ EN(Iran): بوم‌زاد ایران؛ U: شناسایی نشده. علائم اختصاری شکل زیستی:
Th: تروفیت‌ها؛ He: همی‌کریپتوفیت‌ها؛ Ch: کامفیت‌ها؛ Hy: هیدروفیت‌ها (رطوبت‌پسند)؛ GB: ژئوفیت‌های پیازی؛ GR: ژئوفیت‌های ریزوم‌دار؛ GC: ژئوفیت‌های غده‌ای. گونه‌هایی که با ستاره * مشخص شده‌اند، بوم‌زاد ایران هستند.