بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV (فرم والدین) در دانش‌آموزان دوره ابتدایی شهر اصفهان

اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی (ADHD) یکی از رایجترین و عمومی‌ترین اختلال‌های رفتاری و مشکلات روانشناختی کودکان است (بارکلی[1]، 1997). این اختلال، اختلالی عصبی- رشدی است که با سه ویژگی اصلی؛ یعنی نارسایی توجه، بیش فعالی و تکانشگری توصیف می شود و بر 3 تا 7 درصد از کودکان اثر می‌گذارد (انجمن روانپزشکی آمریکا[2]،2000 ). سن شروع این اختلال را پیش از 5 سالگی (سازمان بهداشت جهانی[3]، 1996) یا 7 سالگی (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2000) تعیین کرده‌اند، ولی با این وصف، تعیین سن برای این اختلال کار دشواری است، چرا که یافته‌ها نشان داده‌اند گاهی این اختلال پس از سنین یاد شده تشخیص داده می‌شود (اپلیگیت[4] و همکاران، 1997) و از این رو می‌توان نتیجه گرفت که تاکید بر ملاک قرار دادن سن 7 سال در تشخیص، کاربردی ندارد (بارکلی، 1997).

بارکلی (1997) تعریف زیر را ارائه می‌دهد: « اختلال نقص توجه/بیش فعالی عبارت از اختلال رشدی در توجه، کنترل تکانش، بیقراری، و هدایت رفتار است که به صورت طبیعی به وجود می‌آید و ناشی از اختلالات عصب شناختی، حسی، حرکتی یا هیجانی نیست». این اختلال معمولاً با سه رفتار اساسی بی توجهی، بیش‌فعالی وتکانشگری توصیف شده است. در بی توجهی که از علایم اصلی این اختلال است، توجه فرد جلب محرک‌های نامربوط می‌شود و از محرک‌های اصلی چشم پوشی می‌شود. بیش‌فعالی کودک با فعالیت حرکتی نمایان می‌شود و تکانشگری او با نداشتن کنترل در زمانی که نیاز به کنترل داشتن است و یا انجام رفتار بدون فکر کردن بروز داده می‌شود. این اختلال بر رشد کودکان، از جمله در رشد یادگیری، تکلم و زبان تأثیر زیادی داشته، با بسیاری از مشکلات از قبیل خواب، هیجانی، ارتباطی، رفتاری، تحصیلی و غیره در ارتباط است (کاپلان و سادوک[5]، 2003 ؛ ترجمه رفیعی، 1383).

امروزه از میان اختلالات دوران کودکی، از طرف متخصصان، معلمان و والدین به اختلال نقص توجه/بیش فعالی توجه زیادی شده است. برای مثال، در طی دهةگذشته این اختلال یکی از گسترده‌ترین اختلالات کودکی بوده که میزان مراجعه‌اش به مراکز درمانی از سایر اختلالات دیگر بیشتر بوده است. در خصوص توجه فراوان به این موضوع می‌توان گفت، اختلال نقص توجه/بیش فعالی برای بسیاری از دانش‌آموزان مشکلات قابل توجهی را بر عملکرد تحصیلی، شناختی، اجتماعی، هیجانی وسپس در بزرگسالی بـر عملــکرد شــغلی و خــانوادگی آنــها ایــجاد می‌کند. تشخیص و مداخلة زود هنگام اختلال نقص توجه/بیش فعالی به شناخت و درمان بسیاری دیگر از اختلالات کمبود همچون اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال سلوک، ناتوانی‌های یادگیری و مشکلات تحصیلی کمک می‌کند (کازدین و وایتلی[6]، 2006، نوک و همکاران،2007) .

یکی دیگر از اختلال های دوران کودکی و نوجوانی، اختلال نافرمانی مقابله‌ای است که یکی از علل رایج ارجاع کودکان به کلینیک‌های روان‌شناسی و مشاوره است (بارکلی، 1997). بر اساس تعریف متن تجدید نظر شده در چهارمین راهنمای تشخیصی وآماری اختلالات روانی (DSM- IV–TR)، «اختلال نافرمانی مقابله‌ای الگوی پایداری منفی‌کاری، نافرمانی، لجبازی، خصومت و سرکشی در برابر اولیای قدرت است.» این گونه رفتارها در چهار مورد (و یا بیشتر) از معیارهای زیر در شش ماه گذشته باید وجود داشته باشند: ابراز کج خلقی، بحث و جدل با بزرگسالان، بی اعتنایی یا رد همکاری با در خواست‌ها و اصول بزرگسالان، انجام عمدی کارهایی که مزاحم دیگران است، سرزنش دیگران به خاطر کوتاهی خود، حساسیت، خشم، بیزاری و کینه توزی (کاپلان و سادوک، 2003 ؛ ترجمه رفیعی، 1383). این رفتارها باید فراوانتر از آنچه برای سن و سطح رشدی معمول است، روی داده، مشکلات خانوادگی و تحصیلی مهمی به وجود آورد. اختلال نافرمانی مقابله‌ای معمولاً بین 8 تا 12 سالگی نمایان می‌شود و شیوع آن در پسرها بیشتر از دخترهاست (کازدین و وایتلی، 2006، نوک وهمکاران^، 2007). شیوع اختلال نافرمانی مقابله‌ای در DSM-IV-TR، 2 تا 16 درصد ودر تحقیقات یوسفی و همکاران (1379) و نامداری و نظری (1386)، به ترتیب 3/6 درصد و 7/17 درصد برآورد شده است. تحقیقات دربارة سبب شناسی اختلال نافرمانی مقابله‌ای، ترکیبی از خصوصیات و گرایش های ژنتیکی یا زیست شناختی کودکان، شیوه‌های فرزند پروری ناکارا و شرایط محیطی را عنوان کرده‌اند (بیهان و کار[7]، 2000؛ دیک، ویکن و کاپریو[8]، 2005) .

تشخیص کودکان با اختلال نقص توجه/بیش فعالی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای کار ساده‌ای نیست. برای تشخیص دقیق باید چند ارزیابی جداگانه صورت گیرد و با والدین و معلم مصاحبه شود. در مصاحبه با والدین رفتار کودک، پیشینة رشد او، پیشینة پزشکی، تعاملات والد-کودک و خصوصیات والدین بررسی می‌شود. در این خصوص یکی از ابزارهایی که برای تشخیص این دو اختلال ساخته شده، SNAP-IV است.

سوانسون[9]و همکاران (2001) مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV را هنجاریابی نموده‌اند. تحلیل عاملی نشان داده است که این مقیاس از سه عامل اشباع شده است. این سه عامل عبارت از نقص توجه، بیش‌فعالی/ تکانشگری و اختلال نافرمانی مقابله‌ای است.

در ایران نیز هوشیاری (1384) مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV را بر روی کودکان 7-12 سال شهر تهران برای تشخیص اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی هنجاریابی کرده است. در پژوهش مذکور فرم والدین شامل 18 سوال برای تشخیص اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی هنجاریابی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد روایی ملاکی آزمون 48/0 است و ضریب پایایی با روش آلفای کرونباخ 90/0 و دونیمه کردن 76/0 است.

همچنین، با توجه به اینکه این مقیاس مطابق با ملاک‌های DSM-IV-TR بوده، سؤال‌های آن جنبة مثبت دارند در سال‌های اخیر در اکثر تحقیقات و مقالات برای ارزیابی و تشخیص اختلال ADHD و ODD از این ابزار استفاده شده است (امسلی و همکاران، 2004؛ کایلین لامب، 2006؛ جی اسپنسر وهمکاران، 2006؛نقل از محمدی، 1389. اسمیت وهمکاران، 2006 ؛ گیتا اچ لوبک و همکاران، 2007؛ نظری ام .ای و همکاران 2009؛ دل اگلنو وهمکاران، 2009؛ داینین و فیتز ژرالد، 2010؛ عبد ای-های و همکاران، 2010؛ کربای وهمکاران، 2010؛ کوکیرت وهمکاران،2009 ؛سوانسون و همکاران، 2001 ؛سوانسون و همکاران، 2010؛ ابیکوف و همکاران، 2009 ؛بوساین و همکاران، 2010؛ کیوو همکاران 2007 و کیو و همکاران، 2010) .

با توجه به نتایج تحقیقات فوق، مسأله اساسی تحقیق حاضر، بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی (روایی و پایایی) مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV برای تشخیص کودکان با اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای شهر اصفهان است.

روش

با توجه به هدف و ماهیت پژوهش حاضر، از روش تحقیق توصیفی از نوع آزمون سازی استفاده شد (دلاور، 1380؛ نقل از محمدی، 1389) در این پژوهش، ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV برای تشخیص اختلال های نقص‌توجه/ بیش‌فعالی و نافرمانی مقابله‌ای در دانش‌آموزان دوره ابتدایی بررسی گردید.

جامعه‌ پژوهش: جامعه آماری پژوهش، کلیة دانش‌آموزان دختر و پسر پایه‌های اول تا پنجم دورة ابتدایی شهر اصفهان در سال تحصیلی 89-88 بودند.

روش نمونه‌گیری و حجم نمونه: برای انتخاب آزمودنی‌ها تعداد 500 نفر دانش‌آموز به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شدند. شیوة نمونه‌گیری بدین صورت بود که از پنج ناحیه آموزشی شهر اصفهان از روی فهرست مدارس ابتدایی موجود در گروه طرح و برنامه سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان، 10 مدرسه ابتدایی (5 مدرسه دخترانه و 5 مدرسه پسرانه) به شیوة تصادفی از میان مدارس نواحی مذکور انتخاب شدند (از هر ناحیه آموزشی 2 مدرسه). سپس با در نظر گرفتن کلاس‌های موجود در پایه‌های اول تا پنجم، تعداد نمونه مورد بررسی به صورت تصادفی انتخاب گردید.

ضمناً با استفاده از پرسشنامه کانرز والدین، تعداد 30 نفر دانش‌آموز مبتلا به اختلال نقص‌توجه/ بیش‌فعالی انتخاب شدند تا با 30 نفر دانش‌آموز عادی (فاقد اختلال ADHD) مقایسه شوند (روایی تشخیصی).

ابزار پژوهش: در این پژوهش از ابزارهای زیر استفاده شد:

1- مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV: ویرایش جدید این مقیاس، برای ارزیابی و تشخیص اختلال نقص‌توجه/ بیش‌فعالی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای به کار می‌رود. این مقیاس ابتدا در سال 1980 توسط سه مؤلف به نام های سوانسون نولان و پلهام[10] بر اساس DSM ساخته و با حروف اول اسامی سازندگان آزمون به نام SNAP شناخته شد. همزمان با تجدید نظر در ملاک های DSM و تدوین DSM- IV مقیاس مذکور نیز بازنویسی و در سال 2001 منتشر شد (سوانسون و همکاران 2001). این مقیاس دارای30 سؤال شامل: 10 سؤال مربوط به نقص‌توجه، 10 سؤال مربوط به بیش‌فعالی/ تکانشگری و 10 سؤال مربوط به اختلال نافرمانی مقابله‌ای است. تحقیات زیادی روایی و پایایی این مقیاس را تایید نموده اند (امسلی و همکاران، 2004؛ کایلین لامب، 2006؛ جی اسپنسر وهمکاران، 2006؛ اسمیت و همکاران، 2006 ؛ گیتا اچ لوبک و همکاران، 2007؛ نظری ام .ای و همکاران 2009؛ دل اگلنو وهمکاران، 2009. نقل از محمدی، 1389؛ داینین و فیتز ژرالد، 2010؛ عبد ای-های و همکاران، 2010؛ کربای وهمکاران، 2010؛ کوکیرت وهمکاران،2009 ؛سوانسون و همکاران، 2001 ؛سوانسون و همکاران، 2010؛ ابیکوف و همکاران، 2009؛ بوساین و همکاران، 2010؛ کیوو همکاران 2007 و کیو و همکاران، 2010) .

2- مقیاس درجه‌بندی اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODDRS): این مقیاس را هومرسن، موری، اوهان و جانسون[11] (2006) برای تشخیص کودکان با اختلال نافرمانی مقابله‌ای بر اساس ملاکهای DSM- IV-TR ساخته شده اند و برای کودکان 5-15 سال استفاده می‌شود. ضریب پایایی (همسانی درونی) مقیاس به روش آلفای کرونباخ 92/0 و ضریب پایانی آن به روش بازآزمایی 95/0=r در سطح 001/0 P< توسط سازندگان مقیاس گزارش شده است. این مقیاس از سوی عابدی (1387) بر روی دانش‌آموزان پایه‌های اول تا پنجم دبستان شهر اصفهان روایی سنجی و اعتباریابی شده است. عابدی (1387) ضریب پایایی (همسانی درونی) این مقیاس را به روش آلفای کرونباخ 93/0 و ضریب پایایی آن را به روش بازآزمایی 94/0 محاسبه کرده و روایی این مقیاس نیز توسط 5 نفر روان‌شناس و روان پزشک تایید شده است.

3- پرسشنامه کانرز والدین: این پرسشنامه در سال 1999 از سوی کانرز وهمکاران استاندارد شده است .فرم والدین مقیاس کانرز دارای 48 سؤال است که والدین کودک آن را تکمیل می‌کنند. کانرز و همکاران (1999) پایایی این مقیاس را 90/0 گزارش نموده‌اند. اعتبار این پرسشنامه از سوی موسسه علوم شناختی 85/0 گزارش شده است (علیزاده، 1384 ) .

پس از ترجمه مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV، ابتدا آزمون برروی والدین 30 آزمودنی دبستانی، از سوی افراد متخصص (کارشناسی ارشد روان‌شناسی) برای آزمایش مقدماتی اجرایی شد. برای اطمینان از این که اجرا کنندگان سؤال ها را درک می‌کنند وبه منظور خطای احتمالی در ترجمه، از یکی از استادان زبان انگلیسی تقاضا شد دوباره آزمون را از فارسی به انگلیسی برگرداند (back translation). دستور اجرای آزمون هم به گونه ای تهیه شد که اجرای آن دقیقاً با همان ضوابطی صورت گیرد که آزمون اصلی صورت می‌پذیرد. آزمایندگان، در این مرحله، با دقت سؤال ها و مشکلاتی را که در ضمن اجرا پیش می‌آمد، برای بررسی مجدد یادداشت می‌کردند. از نتیجة این اجرای مقدماتی و آزمایشی، برای کسب اطمینان از عدم مشکلات احتمالی در اجرا استفاده شد.در هنجاریابی اصلی نمونة مورد استفاده به صورتی انتخاب گردید که کودکان از همة طبقات اجتماعی- اقتصادی، تحصیلات والدین در تمامی سطوح، و مناطق جغرافیایی باشد. در انجام نمونه‌گیری در سطح شهر اصفهان نیز همین روش استفاده شد و ملاحظات فوق در انتخاب کودکان منظور گردید. پس از اخذ مجوز از آموزش و پرورش به دبستان‌های شهر اصفهان مراجعه شد. از میان کودکان دبستانی شهر اصفهان 500 نفر با استفاده از ضوابط از پیش تعیین شده به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چند مرحله‌ای برای بررسی نهایی انتخاب شدند.

روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها: در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از میانگین، انحراف معیار و روش‌های متعارف آزمون سازی (تعیین روایی، تحلیل عاملی و پایایی) استفاده شد.

یافته‌ها

برای بررسی روایی سازه در این پژوهش از تحلیل عاملی استفاده گردید که نتایج آن در این بخش ارائه شده است:

با توجه به جدول 1 آزمون KMO حجم نمونه برای تحلیل عوامل مناسب بود. مقدار این شاخص (KMO) از صفر تا یک تغییر می‌کند که 9/0 تا 1 عالی، 8/0 تا 9/0 خوب، 7/0 تا 8/0 رضایت بخش، 6/0 تا 7/0 متوسط و اگر بین 5/0 تا 6/0 باشد، حجم نمونه ناکافی است و کمتر از 5/0 غیر قابل محسوب می‌شود (سرنی وکیرز[12]، 1987؛ به نقل از مولوی، 1386). همچنین، نتایج آزمون بارتلت نشان داد که ماتریس ضرایب همبستگی متغیرها در جامعه، یک ماتریس واحد را تشکیل می‌دهد. می‌توان از تحلیل عوامل برای کشف عوامل استفاده کرد.

جدول 2 نتایج مقادیر استخراج شده پس از چرخش برای عامل‌ها

 همان طور که در جدول 2 قابل مشاهده است، تحلیل عامل با چرخش ابلیمین سه عامل را به دست داد که مجموعاً 55/39 درصد از واریانس مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV را تبیین می کند.

جدول3 – سؤال‌های و بارهایعاملی تشکیل‌دهندهمقیاس درجه‌بندی SNAP-IV

در سه عامل به دست آمدهبعد ازچرخش

همان طور که در جدول شماره 3 ملاحظه می‌گردد، بارهای عاملی سؤال‌ها در سه عامل ارائه شده است. با توجه به نتایج این جدول سؤال‌های 1 تا 10 بیشترین بار عاملی یا همبستگی را با عامل اول دارند و با توجه به محتوای این سؤال‌ها می‌توان ادعا کرد که این سؤال‌های نقص‌توجه را می‌سنجد. از سؤال 11 تا 20 هم بیشترین بار عاملی یا همبستگی را با عامل دوم دارند و با توجه به محتوای سؤال‌ها می‌توان ادعا کرد که این سؤال‌ها بیش‌فعالی را می‌سنجد. البته، قابل ذکر است که سؤال 25 با عامل دوم بار عاملی و همبستگی دارد، ولی به همان اندازه با عامل سوم نیز همبستگی دارد،که نشان دهندة این نکته است که این سؤال، سؤال خوبی نیست و به طور خالص یک چیز را نمی‌سنجد. از سؤال 21 تا 30 نیز بیشترین بار عاملی یا همبستگی را با عامل سوم دارند و با توجه به محتوای سؤال‌ها می‌توان ادعا کرد که این سؤال‌ها اختلال نافرمانی مقابله‌ای را می‌سنجد. البته، قابل ذکر است که سوال 25 با بار عاملی کمتر از 30/0 می‌تواند در مقیاس نهایی حذف گردد.

همبستگی بین عوامل نیز در جدول 4 ارائه شده است:

جدول 4- ضرایب همبستگی بین عوامل (نقص توجه، بیش‌فعالی/ تکانشگری و نافرمانی مقابله‌ای)

جدول 4 نشان می‌دهد که بین عوامل مقیاس SNAP-IV همبستگی در سطح 05/0 P وجود دارد. همچنین، برای بررسی روایی همزمان در این پژوهش از همبستگی بین نمره‌های مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV با پرسشنامه کانرز والدین و مقیاس درجه‌بندی اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODDRS) استفاده گردید که نتایج آن در جداول 5 ارائه شده است:

جدول 5- ضرایب همبستگی بین نمره‌های مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV با پرسشنامه کانرز والدین

و مقیاس درجه‌بندی اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODDRS)

نتایج جدول 5 نشان می‌دهد بین پرسشنامه کانرز والدین و خرده مقیاس‌های نقص‌توجه و بیش‌فعالی/ تکانشگری همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین، بین مقیاس درجه‌بندی اختلال نافرمانی مقابله‌ای و مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد.

در جدول 6 خلاصه تحلیل واریانس چند متغیری (مانوا) تفاوت دو گروه عادی و ADHD براساس مقیاس SNAP-IV ارائه شده است.

جدول 6- خلاصه تحلیل واریانس چند متغیری (مانوا) تفاوت دو گروه عادی و ADHD براساس مقیاس SNAP-IV

نتایج جدول 6 نشان می‌دهد بین دو گروه دانش‌آموزان عادی ADHD براساس مقیاس SNAP-IV تفاوت معناداری وجود دارد.

در جدول 7 خلاصه تحلیل واریانس چند متغیری (مانوار) تفاوت دو گروه پسر و دختر براساس مقیاس SNAP-IV ارائه شده است.

جدول 7 - خلاصه تحلیل واریانس چند متغیری (مانوار) تفاوت دو گروه پسر و دختر براساس مقیاس SNAP-IV.

نتایج جدول 7 نشان می‌دهد بین دو گروه دختر و پسر براساس مقیاس SNAP-IV تفاوت معناداری وجود نداشت. برای به دست آوردن پایایی مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV از آلفای کرونباخ و ضریب بازآزمایی برای کل آزمون و زیر مقیاس‌های به دست آمده پس از تحلیل عاملی استفاده شده که در جدول 8 ارائه شده است:

جدول8 - ضرایب پایایی کل مقیاس درجه‌بندی SNAP-IV و زیر مقیاس‌های آن