بررسی رابطه مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر جوانان: مطالعه موردی شهر شیراز

مقدمه

جوانی ساخت جمعیت و تأخر فرایند جامعه­پذیری نسبت به نظم نوین جهانی در جامعه در حال گذار ایران معاصر، به رشد مسأله بزهکاری جوانان و نوجوانان منجر شده است. در این زمینه، جوانانی که نمی‏توانند به خاطر ضعف عملکرد کارگزاران و عوامل جامعه­پذیری و نابسامانی فضای ساختی حاکم بر نظام اجتماعی، تمایلات خود را به سوی رفتارهای همنوا و بهنجار هدایت نمایند، ناگزیر به ناهمنوایی کشیده شده و رفتارهای انحرافی و بزهکارانه از خود بروز می‏دهند (محمدی اصل، 1385).

رفتارهای بزهکارانه جوانان انواع مختلفی دارد که بر حسب عمق، شدت و پیامدهای آن به بزهکاری­های شدید مانند تجاوز به عنف، سرقت مسلحانه، سوء مصرف الکل و مواد مخدر و بزهکاری­های ملایم نظیر: فرار از خانه و مدرسه، تخریب اموال عمومی و خصوصی و دزدی­های کوچک تقسیم می‏شوند. در این پژوهش به رفتارهای بزهکارانه شدید که با عنوان رفتارهای پرخطر^[1] نامیده می‏شوند، پرداخته می‏شود.

مفهوم رفتار پرخطر به عنوان رفتاری تعریف می‏شود که می‏تواند بهزیستی، سلامتی و مسیر زندگی را به خطر بیندازد و دارای نتایج منفی و پیامدهای مضر می‏باشد. برای مثال، مصرف مواد مخدر می‏تواند به آزار و اذیت والدین منجر شود، فعالیت زودهنگام جنسی می‏تواند به بچه‏زایی ناخواسته منجر گردد، یا پیامد ترک تحصیل، بیکاری مزمن می‏باشد. در اینجا باید به دو مسأله توجه نمود؛ مسأله اول پیامدها و نتایج مخرب ناشی از درگیری نوجوانان و جوانان در رفتارهای پرخطر می باشد، مسأله دوم این است که چرا نوجوانان و جوانان اقدام به رفتارهای پرخطر می­کنند (جسور^[2]، 1998). رفتارهای پرخطر به رفتارهایی گفته می­شود که احتمال نتایج منفی و مخرب جسمی، روان­شناختی و اجتماعی را برای فرد افزایش دهد (زاده محمدی و احمدآبادی، 1387: 88-89).

علل عمده مرگ و بیماری هم در کشورهای صنعتی و هم در حال توسعه به تعداد نسبتاً محدودی از رفتارهای پرخطر برمی­گردد که عمدتاً از سنین نوجوانی و جوانی شروع می‏شود (آنتقینی و همکاران^[3]، 2001: 295). نوجوانان و جوانان یکی از مهم‏ترین گروه­های در معرض رفتارهای پرخطر مانند ایدز (مظفرزاده و وحدانی‏نیا، 1387: 173-180)، خودکشی (علیوردی‏نیا و همکاران، 1390: 1-18)، فعالیت­های جنسی، خشونت و مواد مخدر هستند (فلیشر و چالتون^[4]، 2001: 235-241؛ باسکین سامرز و سامرز^[5]، 2006: 609-611). از آنجایی که عوامل اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی نقش مهمی در سوگیری رفتاری افراد و به ویژه نوجوانان و جوانان ایفا می‏کنند، در صورتی که این عوامل نتوانند نقش خود را به شکل مطلوبی ایفا نمایند، نوجوانان و جوانان دچار چالش شده و ممکن است فشار ناشی از این چالش­ها و مشکلات، فرد را به سمت رفتارهای پرخطر بکشاند. دوره جوانی، دوره تجربه­آموزی است و از این رو، با خطرهای گوناگونی در مسیر کسب تجربه مواجه می‏شوند (باریکانی، 1387: 192-193).     

بسیاری از رفتارهای پرخطر مانند سیگار، الکل، مواد مخدر و روابط جنسی نامطمئن در سنین نوجوانی و جوانی اتفاق می‏افتد. مطالعات نشان دادند که اغلب رفتارهای پرخطر مانند مصرف سیگار، الکل، مواد و رفتارهای جنسی نامطمئن در سنین قبل از 18 سالگی شروع می‏شوند (برگمن و اسکات^[6]، 183:2001-197). در ایران اکثر موارد بی مبالاتی جنسی (6/55 درصد) در سنین 16 تا 21 سالگی رخ می‏دهند. میانگین سن شروع سیگار در ایران 6/16 سال بوده و بالاترین نسبت معتادان کشور (7/45 درصد) در فاصله 17 تا 22 سال مصرف مواد را آغاز کرده‏اند (زاده محمدی و احمدآبادی، 1387: 89). براساس آمار سازمان پزشکی قانونی نیز، شایع­ترین علل مرگ جوانان و نوجوانان زیر 25 سال در ایران، در مرتبه اول تصادفات رانندگی و سپس به ترتیب مسمومیت­های ناشی از الکل، مواد مخدر، خودکشی و در نهایت بیماری سرطان بوده است. نتایج تحقیقات دیگر، در رابطه با روسپیگری نشان می‏دهد که نزدیک به 75 درصد از زنان روسپی ارجاع شده به مراکز بازپروری بین 15 تا 24 سال داشتند (گرمارودی و همکاران، 1388: 14).

وقوع رفتارهای پرخطر در سنین نوجوانی و جوانی و شیوع آنها در بین جوانان در نتیجه اختلال در برخی مکانیسم‏ها و ناشی از عوامل متعددی می‏باشد. یکی از این موارد، مهارت­های اجتماعی است. امروزه داشتن مهارت­های اجتماعی رکن لازم و اساسی زندگی اجتماعی بوده و بهره‏مندی از آن می‏تواند نقش مهمی در بازدارندگی^[7] رفتارهای پرخطر به ویژه در بین جوانان داشته باشد، زیرا دوره جوانی، یک دوره گذار و همراه با بحران­های مختلفی می‏باشد.

مهارت اجتماعی^[8] عبارت است از رفتارهای انطباقی فراگرفته که فرد را قادر می‏سازد با افراد مختلف روابط متقابل داشته باشد، واکنش‏های مثبت بروز دهد و از رفتارهایی که پیامد منفی دارد، اجتناب نماید (کارتلج و میلبرن^[9]، 1369). مهارت­های اجتماعی رفتارهایی هستند که تحول آنها می‏تواند بر روابط بین افراد از یک سو و بهداشت روانی آنان و نیز عملکرد مفید در اجتماع از سوی دیگر، مؤثر باشد (ماتسون^[10]، 1990؛ به نقل از حسین چاری و دلاورپور، 1385: 126). در واقع، کسی دارای مهارت اجتماعی است که با دیگران طوری رفتار کند که بتواند به حقوق، الزامات، رضایت خاطر و انجام وظایف خود در حد معقولی نائل آید، بدون آن که حقوق، الزامات، رضایت خاطر یا وظایف دیگران را نادیده بگیرد و در عین حال مبادله‏ای آزاد با دیگران داشته باشد (فیلیپس[11]، 1978: 13 به نقل از هارجی و همکاران[12]، 1392). ضعف در مهارت‌های اجتماعی موجب بروز رفتارهایی مانند بزهکاری، ناسازگاری، افت تحصیلی (نصر اصفهانی و همکاران، 1383: 49-64)، مصرف مواد و اعتیاد (قاسم زاده و همکاران، 1386: 32-40) می­گردد. دارا بودن مهارت­های اجتماعی زمینه مشارکت فعال فرد در اجتماع را فراهم نموده و باعث می‏شود وی در رویارویی با وضعیت­های دشوار اجتماعی واقعی، واکنش­های اجتماعی مؤثری از خود بروز دهد. در واقع، داشتن مهارت‌های اجتماعی، توانایی­های بالقوه فرد را به بالفعل تبدیل می‏کند و برای ایجاد، حفظ و سازماندهی یک رابطه انسانی ضروری می­باشند.

برخی از تحقیقات به بررسی رابطه بین زندگی در محیط­های شهری و رفتارهای پرخطر پرداختند و نتایج به دست آمده نشان داد که زندگی در محیط­های شهری توأم با رفتارهای پرخطر بیشتری است (لوین و  کوپی^[13]، 2003: 350-355). از آنجایی که در محیط­های شهری و به ویژه شهرهای بزرگ با پدیده گمنامی مواجه هستیم و تراکم و ناهمگونی جمعیت نیز افزایش پیدا می‏کند، کنترل­های اجتماعی غیررسمی دچار ضعف گردیده و کنترل­های رسمی نیز جوابگوی جمعیت زیاد شهرهای بزرگ نیستند، لذا میزان وقوع رفتارهای بزهکارانه و پرخطر نیز بیشتر می‏باشد. در شرایط گذار نیز کارگزاران جامعه­پذیری، در ایفای نقش خود و درونی کردن ارزش­ها و هنجارها و رفتارهای قانونمند و سازگار با مشکل مواجه می‏شوند. شهر شیراز یکی از کلانشهرهای ایران می‏باشد که با جمعیت بالای یک میلیون نفر و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاصی، سیل مهاجرت از استان­های جنوبی را به سوی خود روانه نموده است. بیشتر این مهاجران دارای تنوع فرهنگی و قومی بوده و همین عامل خود زمینه رفتارهای بزهکارانه آنان را فراهم می‏نماید.

زندگی در شرایط گذار و نامطمئن بودن نسبت به آینده باعث می‏شود که جوانان تصمیم­های توأم با ریسک و خطر بگیرند. تا جایی که بر مبنای داده­های سازمان ملی جوانان (1383)، حدود 40 درصد از جوانان آینده شغلی روشنی پیش روی خود نمی­بینند. بنابراین، شرایط زندگی نقش مهمی در خطرپذیری جوانان امروزی دارد. نشانه­های گرایش جوانان به خطرپذیری را می‏توان در رواج ورزش­های مهیج و خطرناک مانند صخره نوردی آزاد، مصرف مواد مخدر توهم‏زا مانند قرص­های اکستازی و داروهای انرژی‏زا (ذکائی، 1387)، داشتن فعالیت­های نامطمئن جنسی، مصرف الکل، اقدامات خشونت‏آمیز، اقدام به خودکشی و خودزنی (بال و همکاران ^[14]، 1391) مشاهده نمود.

در این شرایط، مجهز بودن جوانان به سلاح­هایی مانند: مهارت­های اجتماعی، میزان خطرپذیری و ریسک را کاهش داده و توانمندی­های بالقوه آنان را عملیاتی می‏کند. بدین ترتیب، آموزش مهارت­های اجتماعی، فرایندهای حل مسأله جوانان را تقویت نموده و رفتارهای پرخطر و عوامل ریسک که تهدید بزرگی برای جوانان می‏باشد، را کاهش می‏دهد.

از این رو، پژوهش­های مرتبط با جوانان باید به دنبال نشان دادن این پیچیدگی­ها، تغییرپذیری‏ها در تجربه جوانی، چگونگی مواجه شدن آنان با مشکلات و موقعیت­های ناسازگارانه و ارائه راه حل­های کارآمد و مداخله­گر و الگوهای حل مسأله در برابر این شرایط دشوار باشد. لذا در این پژوهش، دستیابی به موارد ذکر شده از ضرورت­های عملی آن محسوب می‏شود. بر این اساس، از جمله اهداف این تحقیق بررسی عوامل اجتماعی، مهارت­های اجتماعی و متغیرهای جمعیت‏شناختی مرتبط با رفتارهای پرخطر جوانان می‏باشد.

پیشینه تحقیق

رمضانی و همکاران (1391) در تحقیقی با عنوان "تعیین اثربخشی آموزش مهارت­های اجتماعی بر درمان اعتیاد افراد مراجعه‏کننده به کلینیک تهران"، تعداد 20 نفر از افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد مراجعه‏کننده به کلینیک تهران به صورت مورد در دسترس را مورد بررسی قرار دادند. افراد انتخاب شده به صورت مساوی در دو گروه آزمایش و شاهد قرار گرفتند. از هر دو گروه، پیش آزمون و پس آزمون صورت گرفت. پس از یک ماه پیگیری، نتایج نشان داد که مهارت­های ارتباطی و تعاملی در گروه آزمایش در مقایسه با گروه شاهد افزایش معناداری داشته است. در گروه شاهد یک نفر پس از یک ماه دچار لغزش شد، اما هیچ یک از افراد در دو گروه عود یا بازگشت نداشتند.

مقتدایی و همکاران (1390) به بررسی اثربخشی برنامه آموزش مبتنی بر مهارت­های اجتماعی بر میزان رفتارهای قربانی کودکان پسر مقطع ابتدایی شهر اصفهان پرداختند. افراد مورد بررسی شامل 40 دانش آموز قربانی بود که بر اساس نمونه‏گیری چندمرحله‏ای، انتخاب و در دو گروه آزمایش و کنترل 20 نفری تقسیم شدند. مداخله آموزشی مبتنی بر مهارت­های اجتماعی بر روی گروه آزمایش اجرا شد. در پس آزمون و پیگیری مقیاس سنجش روابط همگنان بر دو گروه کنترل و آزمایش مجدداً اجرا گردید. یافته­های تحلیل کوواریانس داده‏ها نشان داد که برنامه آموزشی مبتنی بر مهارت­های اجتماعی، به کاهش میزان رفتارهای قربانی و رفتارهای زورگویی کودکان قربانی منجر شد.

باریکانی (1387) در تحقیقی با عنوان "رفتارهای پرخطر در نوجوانان مدارس راهنمایی و دبیرستان های شهر تهران"، تعداد 700 دانش آموز دختر و پسر را در مناطق 10، 13 و 18 آموزش و پرورش شهر تهران، به روش نمونه‏گیری چند مرحله‏ای-تصادفی مورد آزمون قرار داد. نتایج نشان‏دهنده وجود رفتارهای پرخطری مانند مصرف سیگار، الکل و سایر مواد در بین دانش­آموزان بود. 12 درصد پاسخگویان سیگار مصرف می‏کردند، 6/30 درصد تجربه مصرف قلیان را داشتند، 10 درصد الکل و 2 درصد نیز هرویین مصرف کرده بودند.

زاده‏محمدی و احمدآبادی (1387) در تحقیقی با عنوان "هم وقوعی رفتارهای پرخطر در بین نوجوانان دبیرستان­های شهر تهران"، با روش نمونه‏گیری طبقه‏ای و متناسب با حجم، تعداد 807 دانش‏آموز دختر و پسر دبیرستانی شهر تهران را انتخاب و مورد بررسی قرار دادند. یافته­ها نشان داد که برحسب یک مقیاس 5 قسمتی، میانگین خرده مقیاس­های گرایش به جنس مخالف 24/3، رابطه و رفتار جنسی 15/2، مصرف الکل 00/2، مصرف سیگار 87/1 و مصرف مواد مخدر و روان‏گردان 74/1 بوده است. همچنین، نتایج حاکی از این بود که بین تمامی رفتارهای پرخطر رابطه مثبت و معناداری برقرار است. مصرف الکل، دوستی با جنس مخالف و مصرف مواد مخدر و روان‏گردان به همراه جنسیت (پسر)، تحصیلات مادر (دانشگاهی)، رشته تحصیلی (انسانی) و درآمد خانواده (زیر 200 هزار تومان) بیشترین واریانس خطرپذیری جنسی نوجوانان را تبیین کرده است.

سلیمانی‏نیا (1386) در تحقیقی به بررسی تفاوت­های جنسیتی نوجوانان در ارتکاب انواع رفتارهای پرخطر پرداخت. نمونه مورد پژوهش شامل 385 نوجوان دختر و پسر 14 تا 19 ساله دبیرستان­های منطقه 5 تهران بود. نتایج به دست آمده نشان داد که شایع­ترین رفتار پرخطر در بین نوجوانان، مصرف الکل، پس از آن به ترتیب، مصرف سیگار، رفتار جنسی ناایمن، خشونت، مصرف مواد و اقدام به خودکشی بوده است. یافته‏ها همچنین، بیانگر تفاوت معنادار پسران و دختران در رابطه با رفتارهای پرخطری مانند مصرف سیگار، مصرف الکل و مواد مخدر بوده است، اما در رابطه با خشونت، خودکشی و رفتار جنسی ناایمن تفاوت معناداری مشاهده نشد.

فن فوگت و همکاران^[15] (2013) در تحقیقی به بررسی آموزش مهارت­های اجتماعی گروه محور در بین گروهی از دانش‏آموزان دارای مشکلات رفتاری پرداختند. به همین منظور، آنان تعداد 161 دانش‏آموز را انتخاب نمودند. اثرات مداخله در قالب یک مطالعه شبه آزمایشی همراه با یک ارزیابی 12 ماه بعد از کمپ مستمر اختیاری تست شد. در ارزیابی سریع، هر دو گروه کنترل و آزمایش مشکلات اجتماعی و درونی کمتری را نشان دادند، در حالی که فقط گروه آزمایش، تغییر مثبت و اندکی در رابطه با اضطراب اجتماعی از خود نشان داد. بعد از 12 ماه، نمونه کوچکی از گروه آزمایش (بچه‏هایی که کمپ مستمر را دنبال نمودند) تغییرات مثبت بیشتری را در رابطه با همه شاخص‏ها نشان دادند، به جز در باره مشکلات درونی که تغییر کمی پیدا کرد.

بری و اوکونور^[16] (2010) در تحقیقی با عنوان "خطر رفتاری، روابط معلم – دانش‏آموز، و توسعه مهارت اجتماعی"، به بررسی فرایندهای رشد مهارت­های اجتماعی از مهد کودک تا کلاس ششم پرداختند و نقش مشکلات رفتاری اولیه و روابط معلم – دانش‏آموز در توسعه مهارت اجتماعی بچه‏ها را مورد ارزیابی قرار دادند. از تحلیل داده‏ها چند نتیجه مهم به دست آمد. اول اینکه بطور کلی، بچه‏ها مسیر رشد مهارت اجتماعی منحنی شکلی را از مهد کودک تا کلاس ششم نشان دادند، به شکلی که یک دوره افزایش در سال­های اولیه و اواخر ابتدایی و یک دوره کاهش ناچیز در سال­های ماقبل آخر دوره ابتدایی مشاهده شد. دوم اینکه، دانش‏آموزان با سطوح بالاتری از مشکلات رفتاری درونی ماقبل مدرسه، سطوح پایین­تری از مهارت­های اجتماعی مهد کودک و فرایندهای رشد مهارت اجتماعی متفاوتی نسبت به همسالان خود را نشان دادند. سوم اینکه، دانش‏آموزانی که دارای رابطه بهتری با معلم خود بودند، مهارت­های اجتماعی بیشتری را از مهدکودک تا کلاس ششم در مقایسه با همسالان دارای روابط کم با معلم، از خود نشان دادند.

سکر و همکاران^[17] (2009) در تحقیقی به بررسی رابطه مهارت­های اجتماعی و رفتارهای مشکل آفرین بچه‏های دارای سبک­های شناختی متفاوت پرداختند. به همین منظور، تعداد 366 دانش‏آموز که دوره پیش دبستانی را گذرانده بودند، را انتخاب نمودند. بر مبنای نتایج به دست آمده، بچه‏های دارای سبک شناختی تکانشی، از منظر مشارکت و تعامل اجتماعی نسبت به بچه‏های با سبک شناختی بازتابی، دارای کارامدی کمتری بودند، در حالی که دارای رفتارهای بیش فعالی، ضد اجتماعی و پرخاشگرانه بودند.

بارکین و همکاران^[18] (2002) در تحقیقی با عنوان مهارت‏های اجتماعی و نگرش­های مرتبط با مصرف مواد در میان جوانان، به بررسی نگرش­های جوانان و مهارت­های اجتماعی تأثیرگذار بر مصرف مواد مخدر در حال حاضر و قصد آنها برای استفاده از مواد مخدر در آینده پرداختند. مدل رگرسیون خطی چندمتغیره نشان داد که جرأت نه گفتن، نگرش مثبت نسبت به مصرف مواد، ادراک همسالان مصرف‏کننده مواد، جنسیت مرد، حمل اسلحه و درگیری و نزاع در حدود 51 درصد از واریانس مقیاس مصرف مواد در حال حاضر را تبیین نمودند. مصرف مواد مورد انتظار در طول سال بعدی به طور معناداری با مصرف مواد در حال حاضر، نگرش مثبت به مصرف مواد، جرأت نه گفتن، مهارت­های مقابله با مصرف مواد، حمل اسلحه و درگیری و نزاع دارای ارتباط بود. این مدل در حدود 74 درصد از تغییرات مصرف مواد مورد انتظار را تبیین کرد.

مبانی نظری

رویکردهای مختلفی در جامعه­شناسی، به تبیین مقوله بزهکاری و رفتارهای پرخطر پرداختند که در ادامه به برخی از این رویکردها اشاره می­شود.

نظریه بوم‏شناختی: جامعه‏شناسان مکتب شیکاگو در دو سطح کلان و خرد به بررسی مسائل شهری پرداختند. تحقیقات آنها هم شامل نظریه‏های کلان می­باشد که نشان می‏دهد چگونه ارقام جرم و جنایت در میان اجتماعات گوناگون متفاوت است، همچنین، نظریات سطح خرد را شامل می­شود که به جریان­های روان­شناسی اجتماعی توجه دارد که زیربنای این جریان‏ها در سطح کلان هستند (شارع پور، 1387). در مکتب بوم‏شناختی شیکاگو، نظریه بوم‏شناختی پارک^[19] با رویکرد جامعه شناسی شهری، بزهکاری جوانان را تبیین نموده و بر این پیش فرض استوار است که بزهکاری با برخی از ویژگی‏های شهرنشینی مانند: زبان، قومیت، مهاجرت، حوزه­های سکونت گاهی و تراکم جمعیت رابطه دارد. پارک معتقد بود که نواحی شهری از انگیزه‏ها و غرایز ساکنان ممانعت می‏کند و موجب انحرافات اجتماعی می­شود (احمدی، 1384).

نظریه بی­سازمانی اجتماعی: نظریه بی سازمانی اجتماعی مطرح شده توسط پارک به وسیله دو تن از شاگردان مکتب شیکاگو به نام­های شاو و مک کی^[20] توسعه پیدا کرد (همان). آنها معتقد بودند که مشکلات اجتماعی شهر شیکاگو به علت الگوهای کنترل نشده مهاجرت و ایجاد منطقه‏های طبیعی است که در این مناطق، اهالی از فرهنگ کلی جامعه جدا افتاده‏اند. در واقع، این مناطق از سایر نقاط شهر جدا افتاده، هنجارها، ارزش‏ها و الگوهای رفتاری دیگری در آنجا شکل گرفته است که با فرهنگ مسلط در دیگر مناطق در تضاد می‏باشد. در این مناطق گرایش­های فرهنگی خاصی شکل گرفته، به طوری که افراد مرتباً در معرض یادگیری الگوهای موافق قانون‏شکنی هستند. بنابراین، در این مناطق جرم و جنایت بیشتر اتفاق می‏افتد. علت کجرفتاری و ارقام بالای آن در این مناطق بی‏سازمانی اجتماعی است. به این معنی که شیوه بهنجار رفتار در همه سطوح جامعه به یک شکل رشد و توسعه پیدا نکرده است (ممتاز، 1381). از این رو، نرخ بزهکاری جوانان در این مناطق از مناطق دیگر بیشتر است (محمدی اصل، 1385).

نظریه خرده فرهنگ بزهکارانه جوانان: کوهن^[21] در کتاب خود با عنوان پسران بزهکار^[22] (1955)، نظریه خرده فرهنگی را با تفکیک نمودن رفتار انحرافی جوانان از انحرافات اجتماعی بزرگسالان و تأکید بر بزهکاری پسران طبقات پایین تدوین کرد. کوهن در پاسخ به این سؤال که چرا خرده­فرهنگ بزهکارانه وجود دارد و به جوانان منتقل می شود؟ نظریه­ای کلی درباره چگونگی پیدایش خرده فرهنگ بزهکار ارائه می‏دهد (احمدی، 1384).

بحث اصلی کوهن این است که عضویت در طبقه اجتماعی با ارزش‏های اجتماعی و سبک‏های زندگی ارتباط دارد. با توجه به شیوه‏های تربیت کودک در طبقه متوسط و طبقه کارگر (پایین)، احتمالاً به کودکان می‏آموزند که رفتار باید خودانگیخته و پرخاشگرانه باشد. ارزش‏های این طبقه بر زمان حال با تأکید اندکی بر برنامه‏ریزی دراز مدت تمرکز می‏کنند. اجتماعی شدن یا آموزش در طبقات پایین به ملایمت پیش می‏رود و کودک یاد می‏گیرد از دستورات پیروی کند. برخلاف این، کوهن بیان می‏کند که در طبقه متوسط، اجتماعی شدن و تربیت کودک با تأکید بر ارزش‏ها و سبک‏های زندگی اغلب متضاد با مواردی است که در طبقه پایین مطرح می‏باشد. ارزش‏های طبقه متوسط شامل پویایی ذاتی و جاه طلبی، مسؤولیت‏پذیری فردی، پیشرفت و موفقیت، کامروایی معوق، کنترل رفتار خشن، تمرین تبعیت از قانون و احترام به اموال دیگران می‏باشد (شومیکر[23]، 1389).

در حالی که دو نظام ارزشی طبقاتی متفاوت وجود دارد، در مدرسه عمدتاً ارزش­های طبقه متوسط حاکم است. در نتیجه جوانان متعلق به طبقه پایین، خودشان را با معیارهای مقیاس طبقه متوسط ارزیابی می‏کنند (همان). بر مبنای ارزش‏های مدرسه، کسی موفق می‏شود که خصایص طبقه متوسط را داشته باشد، در حالی که جوانان طبقه پایین فاقد چنین ویژگی­هایی هستند و در رقابت با جوانان طبقه متوسط شکست می‏خورند. این شکست احساس ناکامی و سرخوردگی را در آنان ایجاد می‏کند، در نتیجه، جوانان طبقه پایین که دچار ناکامی شده‏اند، در منطقه‏هایی که زندگی می‏کنند، خرده فرهنگ‏های بزهکار را به وجود می‏آورند (ممتاز، 1381)

نظریه فرهنگ طبقه پایین: میلر^[24] نیز از منظر خرده فرهنگی به رفتارهای بزهکارانه جوانان طبقه پایین می‏پردازد. نظریه وی مبتنی بر ویژگی‏های طبقاتی جوانان طبقات پایین جامعه است و خرده فرهنگ‏های بزهکاری که بزهکاران طبقات پایین جامعه به وجود می‏آورند، پاسخ به خرده فرهنگ طبقه خود است (احمدی، 1384).

میلر معتقد است که پسران طبقه پایین از خرده فرهنگ خود تبعیت می‏کنند. آنها زمانی در چشم جامعه کلان، بزهکار جلوه می‏کنند که بخواهند رفتار مقبول خرده فرهنگ خود را در پرتو ارزش‏های این خرده فرهنگ‏ها شامل: دردسر طلبی، زرنگی، هیجان طلبی، ماجراجویی، تقدیرگرایی و استقلال‏طلبی نشان دهند (میلر، 1959 به نقل از، محمدی اصل، 1385). برای تحقق این ارزش‏هاست، که پسران تجربه و کیفیات شخصی خاصی را پرورش می‏دهند و از این رهگذر به بزهکاری گرایش پیدا می‏کنند. آنها از این طریق زندگی را با والدین و همسالان­شان تجربه نموده و جامعه‏پذیر می‏شوند. این جامعه‏پذیری هم از فرهنگ طبقه متوسط متنفر است و این افراد به غفلت از هنجارها و ارزش‏های فرهنگ غالب می‏پردازند. بدین ترتیب، از نظر میلر، بزهکاری پسران محلات بدنام، محصول جامعه­پذیری در خرده فرهنگ بزهکارانه خصوصاً در محلات بدنام است (محمدی اصل، 1385).

نظریه برچسب زنی: نظریه برچسب زنی^[25] رویکرد جامعه‏شناختی کاملاً متمایزی است که بر روی نقش برچسب‏زنی اجتماعی در گسترش جرم و انحراف تأکید می‏کند (برنبرگ^[26]، 2009: 187). پیش فرض اساسی نظریه برچسب زنی این است که تعریفی که جامعه از برخی رفتارهای انسان ارائه می‏کند، اساس و مبنای انحراف اجتماعی می‏باشد (احمدی، 1384).

نظریه برچسب زنی مدعی است که واکنش­های اجتماعی رسمی و غیررسمی بر بزهکاری می تواند نگرش­ها و رفتارهای اساسی بزهکاران را تحت تأثیر قرار دهد. از اولین مواردی که پیامد برچسب زنی رسمی را بر بزهکاری به طور بالقوه منفی شناسایی نموده است، کارهای فردریک تراشر^[27] بر روی گروه­های جوانان اوباش^[28] در شیکاگو(1927) می­باشد. حدود یک دهه بعد از تراشر، فرانک تاننبائوم^[29] در کتابش با عنوان جرم و اجتماع[30](1938) اصطلاح "نمایش شر"^[31] را مطرح نمود. وی بر این باور بود که زدن برچسب رسمی به فرد به عنوان بزهکار، می‏تواند وی را وادار به انجام کارهایی کند که او را به آن کارها شناخته‏اند. چند سال بعد از انتشار کتاب تاننبائوم، ادوین لمرت^[32](1951) مفهوم کجرفتاری اولیه^[33] و ثانویه^[34] را بیان کرد که از عناصر اصلی اولین دیدگاه نظام یافته در این زمینه به شمار آمد (شومیکر، 2009).

نکته جالب توجه این است که نظریه برچسب زنی در خلال دهه 1950 مسکوت بود و نظریه‏های ساختاری متعددی به تبیین بزهکاری به ویژه گروه­های بزهکاری اوباش طبقات پایین پرداختند (نظریه‏های خرده فرهنگی). طرح دوباره این موضوع به ویژه به واسطه تحلیل­های هوارد بکر^[35] از کجرفتاری در اوایل دهه 1960 (که بعدها در سال 1973 مورد تجدید نظر قرار گرفت)، مجدداً آن را در کانون توجه قرار داد (همان).

از آنجایی که واکنش­های دیگران نقش مهمی در شکل‏گیری هویت ما دارد، برچسبی که در نتیجه واکنش­های دیگران نسبت به رفتار انحرافی به فرد زده می‏شود، خودانگاره فرد را دگرگون می‏سازد و فرد هویت بزهکارانه یا انحرافی پیدا می‏کند. این امر موجب مشخص شدن هویت فرد بزهکار برای دیگران گردیده و به عنوان فردی برچسب خورده به جامعه معرفی می‏شود. بنابراین، رفتارهای وی متناسب با هویت جدید و در قالب اشکال جدیدی ظاهر می­شود.

نظریه رفتار مشکل آفرین: ریچارد جسور در رابطه با رفتارهای پرخطر یک مدل روانی- اجتماعی^[36] ارائه می­دهد و بر این باور است که باید از همه پیامدهای بالقوه این رفتارها آگاه بود، نه فقط پیامدهای زیستی- بهداشتی (پزشکی) آن را مورد توجه قرار داد. جسور بیان می­کند که تحلیل هزینه فایده­ای از عوامل پرخطر[37] باید انجام شود (عامل خطر در واقع، یک عامل یا شرطی است که مطابق با سلامت، کیفیت زندگی یا خود فرد می­باشد)، فرد نمی­تواند به سادگی خود را گرفتار هزینه­های بالقوه این رفتارها نماید. در دوره نوجوانی، رفتارهای پرخطر می­توانند تابعی از رشد بهنجار و طبیعی باشند. خواه نوجوانان از این امر آگاهی داشته باشند یا نه، این رفتارها اغلب دارای کارکرد، هدفمند و جهت­یابی شده هستند (جسور، 1992: 374-390؛ 1998). نوجوانان ممکن است رفتارهایی مانند سیگار کشیدن، نوشیدن مشروبات الکلی و فعالیت جنسی را انجام دهند تا بدین وسیله تأیید و احترام همسالان خود را به دست آورند، از والدین خود مستقل شوند، احساس رشد و بلوغ ذهنی کسب کنند و با استرس مقابله نمایند. از آنجایی که این اهداف در رشد بهنجار نوجوان مهم هستند، رفتارهای پرخطر، نوجوانان و جوانان را در دستیابی به این اهداف کمک می­کنند. برعکس، پیامدهای منفی رفتارهای پرخطر می­تواند بسیاری از امور مربوط به رشد را به مخاطره بیندازد، شایستگی، بلوغ، نقش­های اجتماعی مطلوب و گذر سالم و صحیح به بزرگسالی را مانع شود (والنسیا و کرامر[38]، 2000: 53-54).

نظریه زمان بندی بلوغ: چارلز اروین^[39] مدل علی- معلولی رفتار پرخطر را ارائه داده است. این مدل شبیه به مدل روانی- اجتماعی جسور می­باشد، از این نظر که این مفهوم را تأیید می­کند که رفتار پرخطر در طول دوره نوجوانی به عنوان یک مؤلفه طبیعی برای رشد اجتماعی- روانی- زیستی ایجاد می‏شود. این مدل علی- معلولی از این نظر منحصر به فرد است که بر تأثیر زمان‏بندی بلوغ زیستی^[40] (تکامل جنسی) در حوزه شناختی، خودپنداره­ها، ادراک از محیط اجتماعی و ارزش­های فردی تأکید می­ورزد. این چهار عامل اجتماعی – روانی به نظر می­رسد که بر رفتار پرخطر نوجوانان از طریق توجه به مقوله ادراک خطر و خصوصیات گروه همسالان تأثیر می­گذارند (اروین و میلستین[41]، 1986:82-96).

مطابق با دیدگاه اروین، زمان‏بندی بلوغ، درصد احتمالی و طول مدت آن دارای تأثیر شگرفی بر تصویر بدنی، عزت نفس، رشد روابط مربوط به جنس مخالف، وابستگی به همسالان، استقلال از خانواده و عملکرد تحصیلی می‏باشد (همان).

نظریه استرس اجتماعی: مدل استرس اجتماعی^[42] جان رودز^[43] که برای توضیح احتمال مصرف مواد به وجود آمده است، دیدگاه دیگری درباره رفتارهای پرخطر نوجوانان و جوانان می­باشد. این مدل در واقع، تعامل استرس، دلبستگی­ها، مهارت­های سازگاری و منابع مشخص خطر برای مصرف مواد را توضیح می­دهد. با توجه به این مدل، احتمال مصرف مواد توسط یک فرد نوجوان و جوان به عنوان تابعی از سطح استرس نابرابر به وسیله این سه متغیر در نظر گرفته می­شود.

استرس می­تواند به مشکلات زندگی روزمره از مصرف روزانه هر خانه تا یک بیماری مزمن یا مرگ یکی از والدین مربوط شود. مصرف مواد یا هرگونه رفتار پرخطر ممکن است به عنوان روشی برای فرار یا فاصله گرفتن شخص از خود در اثر تعارض مداوم به کار رود. این مسأله همچنین، می­تواند خشم و ناامیدی در اثر استرس روزمره را منعکس سازد (والنسیا و کرامر، 2000: 55).

نظریات مهارت اجتماعی: در رابطه با مهارت­های اجتماعی به عنوان متغیر مستقل اصلی، دو دسته نظریه وجود دارد: نظریات روان‏شناختی و نظریات اجتماعی. در نظریات روان‏شناختی بر روی فرآیندهای ذهنی که رفتارهای ارتباطی را در برمی­گیرند، تأکید می‏شود. این نظریات از یک طرف بر روی پردازش پیام متمرکز می‏شوند که چگونه افراد، رفتار خود و دیگران را تفسیر و ارزیابی می‏کنند. از طرف دیگر، بر روی تولید یا ایجاد پیام تأکید می‏کنند که چگونه افراد رفتار ارتباطی را به وجود می‏آورند تا از این طریق به اهداف خود برسند (ویلسون و سابی^[44]، 2003: 10).

نظریات روان‏شناختی شامل: نظریات انتظار^[45]، اسنادی^[46] و سلسله مراتبی^[47] هستند. در نظریه انتظار، بر این نکته تأکید می‏شود که چه چیزی از ارتباط انتظار می‏رود و انتظارات مرتبط با رفتار کلامی و غیرکلامی چه چیزی هستند (همان: 11). در نظریه اسنادی، افراد در مورد موقعیت‏ها خوشبین هستند. آنها شکست یا موفقیت خود را به عوامل مختلف نسبت می‏دهند. در واقع، نسبت دادن یک نوع قضاوت علی درباره رفتار یا حوادث می‏باشد. وینر^[48] واکنش افراد نسبت به موفقیت یا شکست را تبیین می­کند. برای مثال فردی که در آزمون نمره خوب نگرفته است، ممکن است عدم موفقیت خود را به عدم آمادگی خود یا سخت بودن آزمون نسبت دهد. البته افراد زمانی که موفقیت خود را به عوامل درونی نسبت می دهند، احساس سربلندی و غرور می­کنند (همان: 15-16). در نظریه سلسله مراتبی، افراد درگیر ارتباط، برنامه­های کنش را ماهرانه انجام می‏دهند. با ارجاع به نظریه کنترل سیبرنتیک^[49]، بر روی نظام­های خودتنظیم گر^[50] تأکید می‏شود. بر این اساس، افراد با توجه به بازخوردی که از دیگران در رابطه با رفتار خود می‏بینند، سعی در تنظیم رفتار و ارتباطات خود دارند (همان: 24). نظریات اجتماعی به جای تأکید بر فرد به عنوان واحد تحلیل، بر روی گروه­های اجتماعی تمرکز می‏کنند. نظریه دیالکتیک رابطه‏ای^[51] باکستر و مونتگمری^[52] یکی از نظریات اجتماعی است که بیان می­کند کنش‏ها نسبت به نیازها و تناقض‏ها حساس هستند. این نظریه بر روی روابطی تأکید می‏کند که حول فعل و انفعال پویای تمایلات متضاد زمانی که آنها در کنش متقابل به نمایش در آیند، سازمان می‏یابند (همان: 29-30).

چارچوب نظری: در این پژوهش نظریه کنترل اجتماعی^[53] به عنوان چارچوب نظری منتخب در رابطه با رفتارهای پرخطر برگزیده شده است. تفوق نظریه کنترل اجتماعی نسبت به دیدگاه­های دیگر در این حوزه این است که نظریات دیگر بیشتر مربوط به بزهکاری جوانان طبقات پایین است، اما نظریه کنترل اجتماعی بر این پیش­فرض استوار است که رفتار بزهکاران متعلق به همه طبقات اجتماعی است و جنبه عمومی و جهان­شمول دارد. همچنین، نظریه کنترل اجتماعی تأکید بیشتری بر عوامل اجتماعی و جامعه­پذیری دارد تا ویژگی‌های فردی. علاوه براین، نظریه کنترل اجتماعی بیشتر بر علت‏های همنوایی به جای علت‏های ناهمنوایی تأکید دارد. در نهایت، نظریه کنترل اجتماعی بیشتر به نقش بازدارندگی و نظارتی عوامل اجتماعی در ارتباط با رفتارهای بزهکارانه و پرخطر پرداخته است.

دو نوع کنترل اجتماعی رسمی و غیر رسمی وجود دارد. قوانین بعنوان پدیده‌ای اجتماعی، شکل رسمی کنترل اجتماعی هستند، کنترل اجتماعی غیررسمی شامل روابط خانوادگی، دین و غیره است (بیرن و مزرشمیت^[54]، 2011). نظریه کنترل اجتماعی بر این پیش فرض مبتنی است که برای کاستن از تمایل به رفتار بزهکارانه و مجرمانه، همه افراد باید کنترل شوند. این نظریه بر عمومی و جهان‏ شمول بودن رفتار انحرافی تأکید نموده و آن را نتیجه پیوندهای ضعیف افراد در ارتباط با جامعه می­داند (هیرشی[55]، 1969).

تراویس هیرشی مهم‏ترین پایه‏گذار نظریه کنترل اجتماعی است. وی موضوع پیوند اجتماعی را مطرح می‏سازد و بر این باور است که کجرفتاری زمانی واقع می‏شود که پیوند میان فرد و جامعه ضعیف باشد یا گسسته شود (همان). هیرشی در نظریه خود، نقش سازمان­های کنترل اجتماعی مانند خانواده و مدرسه را مورد تأکید قرار می‏دهد و بر این باور است که چون برخی از نیروهای اجتماعی بازدارنده و کنترل کننده انحراف اجتماعی از بین رفته یا کارکرد آنها ضعیف شده است، جوانان مرتکب رفتار بزهکارانه می‏شوند (احمدی، 1384: 90). نظریه کنترل اجتماعی می‏خواهد به این سؤال اساسی پاسخ دهد که چرا اکثر مردم درگیر فعالیت­های مجرمانه نمی‏شوند؟ به عبارت دیگر، اگر انحراف طبیعی است، پس همنوایی غیرطبیعی است و لذا نیازمند تبیین می‏باشد. عمل طبیعی انسان­ها مسأله‏ای نیست که نیاز به تبیین داشته باشد، بلکه مسأله اصلی این است که چرا اکثر مردم رفتارهای انحرافی انجام نمی‏دهند (طالبان، 1383: 5). پاسخ هیرشی به این سؤال این است چون جرأت این کار را ندارند، رفتارهای انحرافی انجام نمی‏دهند (هیرشی، 1969).

وقتی کنترل­های اجتماعی ضعیف یا غایب باشند، افراد آزادی عمل بیشتری برای زیر پا گذاشتن قوانین دارند. پیوستگی ضعیف افراد به نهادهای اجتماعی آنها را بیشتر ترغیب به انحراف از قانون می‏کند، در حالی که وقتی بین فرد و نهادهای اجتماعی پیوستگی و پیوند قوی و محکمی وجود داشته باشد، رفتار غیرقانونی و نامشروع، شبکه مناسبات اجتماعی و تصویر مثبت فرد نزد دیگران را تهدید می‏کند. بنابراین، بستگی­ها یا قیود اجتماعی از طریق افزایش هزینه‏های پیش‏بینی شده کجروی، احتمال وقوع آن را کاهش می‏دهد (اریکسون و همکاران^[56]، 2000: 395-425).

هیرشی (1969) از چهار عنصر اصلی صحبت می‏کند که باعث پیوند فرد و جامعه می‏شوند. این عناصر شامل تعلق و دلبستگی^[57]، تعهد^[58]، شمول و درگیری^[59] و اعتقاد^[60] می‏باشند. منظور از تعلق و دلبستگی این است که فرد نسبت به افرادی که برایش مهم هستند و با آنان پیوندهای نزدیکی دارد، دارای عواطف و احساساتی است که موجب می‏شود نسبت به قضاوت­های آنان و آنچه که درباره رفتارش می‏اندیشند، مراقب باشد. بنابراین، کنترل بزهکاری با تعلقات جوانان نسبت به والدین­شان، دوستان صمیمی و افراد مهم دیگر پیوند می‏خورد. منظور از تعهد، به سرمایه­گذاری­هایی اشاره دارد که فرد در جامعه انجام داده است. هرچه قدر سرمایه­گذاری­های مردم در تحصیلات، سوابق شغلی و سایر دارایی­های خود بیشتر باشد، علت بیشتری دارند که همنوا باشند تا بتوانند از دستاوردهای خود محافظت کنند. بنابراین، به خاطر از دست ندادن سرمایه­گذاری­های خود، از قانون پیروی نموده و از بزهکاری و جرم اجتناب می‏کنند. منظور از شمول و درگیری این است که وقت و انرژی افراد محدود است و لذا افراد بیشتر مشغول فعالیت­های متعارف زندگی مانند: کار، درس و یا زندگی خانوادگی هستند، به همین خاطر فرصت کمی دارند که در اعمال بزهکارانه مشارکت نمایند. اما کسانی که وقت آزاد بیشتری دارند، فرصت بیشتری برای انجام دادن رفتارهای بزهکارانه دارند. منظور از اعتقاد و باور، وفاداری فرد به ارزش­ها و اصول اخلاقی یک جامعه می‏باشد. بدین ترتیب، فرد به این باور می‏رسد که قواعد و قوانین حاکم بر جامعه صحیح است و خود را ملزم به پیروی از آنها می‏داند. بنابراین، هرچه شخص کمتر به هنجارهای عادی معتقد باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که هنجارها را نقض و مرتکب رفتار بزهکارانه شود (هیرشی، 1969).

با توجه به چارچوب نظری، علاوه بر مهارت اجتماعی به عنوان متغیر مستقل اصلی، با ارجاع به نظریه کنترل اجتماعی هیرشی، متغیرهای دلبستگی، تعهد، درگیری (مشارکت) و باور از چارچوب نظری منتخب استخراج شده و رابطه آنها با متغیر وابسته تحقیق یعنی؛ رفتارهای پرخطر مورد بررسی قرار می­گیرند. در واقع، هدف اساسی این است که نقش بازدارندگی و نظارتی متغیرهای مهارت اجتماعی، دلبستگی به خانواده و دوستان، تعهد به هنجارها، درگیری و مشارکت در فعالیت‏های مختلف و باور به اصول اخلاقی در ارتباط با رفتارهای پرخطر جوانان مشخص شود. همچنین، رابطه برخی متغیرهای زمینه­ای با متغیر وابسته نیز سنجیده می­شود. بنابراین، همان‏طور که مدل تجربی تحقیق نشان می‏دهد، رفتارهای پرخطر به عنوان متغیر وابسته، و مهارت‏های اجتماعی، دلبستگی، تعهد، درگیری، باور، سن، جنس، تحصیلات، وضعیت تأهل، طبقه اجتماعی، ساختار خانواده و درآمد خانوار به عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته شده­اند. براساس مدل تجربی، فرضیات تحقیق رابطه بین متغیرهای زمینه­ای، مهارت اجتماعی (متغیر مستقل اصلی) و متغیرهای مستخرج از نظریه کنترل اجتماعی (دلبستگی، تعهد، درگیری و باور) با متغیر وابسته رفتارهای پرخطر را مورد آزمون قرار می­دهد.

مدل تجربی تحقیق

فرضیات تحقیق

- بین سن و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- به لحاظ رفتارهای پرخطر بین جنس (مرد و زن) تفاوت معناداری وجود دارد.

- بین تحصیلات و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- به لحاظ رفتارهای پرخطر بین وضعیت تأهل (مجرد و متأهل) تفاوت معناداری وجود دارد.

- به لحاظ رفتارهای پرخطر بین طبقه اجتماعی (بالا، متوسط و پایین) تفاوت معناداری وجود دارد.

- به لحاظ رفتارهای پرخطر بین ساختار خانواده (زندگی با پدر و مادر، زندگی با پدر و ...) تفاوت معناداری وجود دارد.

- بین درآمد خانوار و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- بین دلبستگی به خانواده و دوستان و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- بین تعهد به هنجارها و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- بین درگیری و مشارکت در فعالیت‏های مختلف و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- بین باور به اصول اخلاقی و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

- بین مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

روش تحقیق

پژوهش حاضر بر اساس رویکرد کمی تحقیق و با استفاده از روش پیمایشی به جمع آوری داده­ها و اطلاعات مورد نیاز پرداخته است. در این روش از تکنیک یا ابزار پرسشنامه استفاده می‏شود. پرسشنامه مورد استفاده از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بخش اول سؤال‏هایی است که اطلاعات مربوط به ویژگی­های اجتماعی – اقتصادی فرد را جویا شده و بخش دوم نیز یکسری سؤال‏ها در قالب طیف می‏باشد که عناصر چهارگانه کنترل اجتماعی، میزان مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر پاسخگویان را می­سنجد. این طیف توسط محققان طراحی و تعیین روایی و اعتبار شده است. جامعه آماری در این تحقیق کلیه جوانان 15-29 ساله شهر شیراز می‏باشد که در سال 1390 تعداد آنها 477287 نفر بوده است. در این تحقیق با استفاده از جدول لین[61] (لین، 1978) حجم نمونه برابر با 600 نفر تعیین گردید و در نهایت داده­های جمع‏آوری شده از 600 نفر که به سؤال‏های پرسشنامه جواب دادند، وارد نرم‏افزار SPSS گردید و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

در این تحقیق با توجه به ناهمگنی اقتصادی و اجتماعی شهر شیراز و در دسترس نبودن چارچوب نمونه‏گیری، از روش نمونه‏گیری چندمرحله‌ای مختلط استفاده شده است. در این روش، ابتدا جمعیت مناطق 10 گانه شهر شیراز براساس سرشماری سال 1390 به تفکیک استخراج، سپس متناسب با جمعیت هر منطقه و نسبت آن به جمعیت کل، تعداد پرسشنامه موردنظر برای هر منطقه مشخص شد. در هر منطقه، متناسب با تعداد پرسشنامه مربوط به هر منطقه تعداد بلوک‏های هر منطقه تعیین گردید و سپس بلوک‏های منتخب تعیین شدند. در درون هر بلوک نیز، کوچه‏ها به صورت زوج فرد و یکی در میان و پاسخگویان با در نظر گرفتن تناسب جنسیتی تقریبی و گروه سنی جهت پر کردن پرسشنامه‏ها مشخص شدند.

روایی^[62] پژوهش به شیوه اعتبار صوری و با مراجعه و تبادل نظر با افراد متخصص و صاحبنظر تضمین گردید. بدین منظور، پرسشنامه طراحی شده به همراه چارچوب نظری و فرضیات پژوهش در اختیار استادان و متخصصان قرار داده شد و نقطه نظرات آنها در تدوین نهایی پرسشنامه مورد استفاده قرار گرفت.

برای سنجش پایایی^[63] ابزار اندازه­گیری نیز، از آلفای کرونباخ^[64] استفاده شد. آلفای کرونباخ به دست آمده برای طیف مهارت­های اجتماعی 85/0، تعلق و دلبستگی 70/0، تعهد 72/0، مشارکت 65/0، باور 61/0 و رفتارهای پرخطر 91/0 می باشد.

تعریف مفاهیم

رفتارهای پرخطر: رفتارهایی هستند که دارای پیامدهای منفی از نظر جسمی، روانی و اجتماعی می‏باشند. اگرچه برخی از رفتارهای پرخطر مرتبط با پیامدهای منفی هستند، اما برخی دیگر مستفیماً به پیامدهای منفی برمی‏گردند، یعنی در واقع علل به وجود آمدن پیامدهای منفی و مخرب، رفتارهای پرخطر هستند (دی ماتئو و مارک زیک[65]، 2005: 20-21). برای عملیاتی کردن، رفتارهای پرخطر را در 7 حوزه شامل رانندگی خطرناک، رفتارهای خشونت‏آمیز، تمایل و اقدام به خودکشی، مصرف سیگار و قلیان، مصرف الکل و مواد مخدر، رفتار جنسی و رفتارهای مرتبط با فضای مجازی به شکل طیف در قالب پاسخ­های (هرگز، یک یا دوبار، بعضی اوقات و بیشتر اوقات) مورد سنجش قرار دادیم.

مهارت اجتماعی: مهارت اجتماعی عبارتست از: مجموعه‏ای از رفتارهای هدفمند، به هم مرتبط و متناسب با وضعیت که آموختنی بوده و تحت کنترل فرد می‏باشند (هارجی و همکاران، 1392). بعد عملیاتی مهارت­های اجتماعی شامل گویه­هایی به شکل طیف از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف می‏باشد که مهارت­های همکاری، خودگردانی، مقابله‏ای، قانونمداری، گذران اوقات فراغت و شناسایی ارزش­های جامعه را به عنوان خرده مقیاس­های مهارت­های اجتماعی می‏سنجد.

دلبستگی: به ارتباط روان‏شناختی که فرد نسبت به فرد دیگر یا گروه­ها احساس می‏کند، اشاره دارد. از نظر هیرشی، والدین و مدرسه در این زمینه بسیار مهم هستند. هرچه فرد دلبستگی بیشتری به این گروه­ها و نهادها داشته باشد، کنترل اجتماعی بیشتری را تجربه نموده و احتمال کمتری دارد که به بزهکاری روی آورد (هیرشی، 1969). دلبستگی را از طریق 5 گویه در قالب طیف که میزان ارتباط و صمیمیت فرد نسبت به خانواده و دوستان را شامل می‏شود، مورد سنجش قرار دادیم.

تعهد: عنصر منطقی در نظریه کنترل اجتماعی است و حاصل رویکرد هزینه – فایده نسبت به بزهکاری می‏باشد. منظور از تعهد، به سرمایه­گذاری­هایی اشاره دارد که فرد در جامعه انجام داده است. بنابراین، وقتی که فرد رفتار بزهکارانه انجام می‏دهد، باید خطرات از دست دادن سرمایه­گذاری­هایش در امور متعارف و قابل قبول را بپذیرد. بر همین اساس، زمانی که افراد می‏دانند که اگر رفتار بزهکارانه انجام دهند، چیزهایی را از دست خواهند داد، دست به این کار نمی‏زنند (همان). 5 گویه به شکل طیف میزان تعهد و پایبندی فرد نسبت به امور تحصیلی و شغلی مانند ترک نکردن محل کار یا مدرسه، پایبندی به قوانین محل کار یا مدرسه و ... را مورد سنجش قرار می‏دهد.

مشارکت یا درگیری: اشاره به مشارکت در فعالیت­های متعارف و قانونی مانند فعالیت­های ورزشی، علمی و اجتماعی دارد. از نظر هیرشی، سرگرم بودن فرد به فعالیت­های متعارف، وی را از انجام رفتار بزهکارانه باز می‏دارد، زیرا که وقت آزادی برایش باقی نمی­ماند که سراغ اعمال خلاف و بزهکاری برود (همان). متغیر مشارکت، میزان شرکت افراد در فعالیت­های مذهبی، ورزشی، علمی، فرهنگی و ... را در قالب 5 گویه مورد بررسی قرار داد.

باور به اصول اخلاقی: به پذیرش نظام ارزشی جامعه برمی گردد (همان). زمانی که فرد این نظام ارزشی را قبول داشته باشد، خود را با هنجارهای اجتماعی آن همنوا و سازگار می‏کند. این متغیر از طریق 5 گویه در قالب طیف میزان اعتقاد فرد نسبت به اصول اخلاقی و ارزش­های جامعه مانند قانونمندی، درستکاری و ... را مورد سنجش قرار می‏دهد.

برای تجزیه و تحلیل داده­ها از آماره­های توصیفی مانند: جداول تقاطعی و آماره­های استنباطی مانند: ضریب همبستگی پیرسون، آزمون T، تحلیل واریانس یک طرفه و رگرسیون چندمتغیره استفاده شده است.

یافته­ ها

مهم‏ترین یافته­های توصیفی به این شرح می‏باشند: از لحاظ جنس، 3/59 درصد پاسخگویان مرد و 7/40 درصد زن می‏باشند، میانگین سن پاسخگویان 8/21 سال می‏باشد، میانگین تحصیلات پاسخگویان 2/13 کلاس، میانگین درآمد ماهیانه خانواده پاسخگویان یک میلیون و 363 هزار تومان، میانگین نمره مهارت­های اجتماعی پاسخگویان 47/68 و میانگین نمره رفتارهای پرخطر پاسخگویان 18/18 می‏باشد. همچنین 7/81 درصد پاسخگویان مجرد و 3/17 درصد متأهل؛ 3/4 درصد پاسخگویان جزو طبقه بالا، 7/75 درصد طبقه متوسط و 20 درصد نیز در طبقه پایین قرار دارند. و سرانجام اینکه از نظر ساختار خانواده، 7/75 درصد پاسخگویان با پدر و مادر، 3/1 درصد با پدر، 7/6 درصد با مادر، 5 درصد به شکل مستقل و 11 درصد با همسر خود زندگی می‏کردند.

جدول 1 نشان‏دهنده توزیع فراوانی افراد مورد مطالعه براساس میزان مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر می‏باشد. همان‏گونه که داده­های جدول نشان می‏دهد، 3/8 درصد از پاسخگویان دارای مهارت­های اجتماعی در سطح کم، 3/68 درصد دارای مهارت­های اجتماعی در سطح متوسط و 3/23 درصد نیز دارای مهارت­های اجتماعی در سطح زیاد هستند. همچنین، 7/80 درصد دارای رفتارهای پرخطر در سطح کم، 3/16 درصد دارای رفتارهای پرخطر در سطح متوسط و 3 درصد نیز دارای رفتارهای پرخطر در سطح زیاد هستند. داده­های جدول گویای این مسأله می‏باشد که هرچه مهارت­های های اجتماعی افزایش می‏یابد، رفتارهای پرخطر کمتر می‏شود.

جدول 1- توزیع فراوانی افراد مورد مطالعه براساس میزان مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر

بررسی فرضیات

فرضیه اول: بین سن و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

جدول 2 میزان همبستگی بین سن و رفتارهای پرخطر را نشان می‏دهد. بر اساس داده­های جدول ضریب پیرسون (049/0-=r) و سطح معناداری (232/0)، بین سن و رفتارهای پرخطر در سطح 95 درصد همبستگی وجود ندارد.

جدول 2- همبستگی بین سن، تحصیلات و درآمد و رفتارهای پرخطر

فرضیه دوم: به لحاظ رفتارهای پرخطر، بین جنس (مرد و زن) تفاوت معناداری وجود دارد.

جدول 3 نشان‏دهنده آزمون تفاوت میانگین رفتارهای پرخطر افراد مورد مطالعه بر حسب جنس می‏باشد. همان‏گونه که داده­های جدول نشان می‏دهد میانگین نمره رفتارهای پرخطر مردان برابر با 30/22 و زنان برابر با 16/12 می‏باشد، که با توجه به مقدار T به دست آمده (35/9) در سطح بیش از 99 درصد (000/0=Sig) تفاوت ملاحظه شده معنادار است. داده­ها نشان می‏دهند که میزان رفتارهای پرخطر مردان بسیار بیشتر از زنان است. این یافته با نتایج تحقیق باریکانی(1387)، زاده‏محمدی و احمدآبادی (1387) و گرمارودی و همکاران (1388) همسو می‏باشد.

جدول 3- آزمون تفاوت میانگین میزان رفتارهای پرخطر افراد با توجه به جنس و وضعیت تأهل

فرضیه سوم: بین تحصیلات و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

جدول 2 همبستگی بین تحصیلات فرد و رفتارهای پرخطر را نشان می‏دهد. بر اساس داده‏های به دست آمده یعنی ضریب پیرسون (044/0-=r) و سطح معناداری (289/0)، بین تحصیلات و رفتارهای پرخطر در سطح 95 درصد همبستگی وجود ندارد.

فرضیه چهارم: به لحاظ رفتارهای پرخطر، بین وضعیت تأهل (مجرد و متأهل) تفاوت معناداری وجود دارد.

جدول 3 نشان‏دهنده آزمون تفاوت میانگین رفتارهای پرخطر افراد مورد مطالعه بر حسب وضعیت تأهل می‏باشد. همان‏گونه که داده­های جدول نشان می‏دهد میانگین نمره رفتارهای پرخطر افراد مجرد برابر با 99/18 و افراد متأهل برابر با 32/14 می‏باشد، که با توجه به مقدار T به دست آمده (11/3) در سطح بیش از 99 درصد (002/0=Sig) تفاوت ملاحظه شده معنادار است. داده­ها نشان می‏دهند که میزان رفتارهای پرخطر افراد مجرد بیشتر از متأهلان است.

فرضیه پنجم: به لحاظ رفتارهای پرخطر، بین طبقه اجتماعی (بالا، متوسط و پایین) تفاوت معناداری وجود دارد.

جدول 4 آزمون تفاوت میانگین رفتارهای پرخطر با توجه به طبقه اجتماعی افراد مورد مطالعه را نشان می‏دهد. داده­های جدول نشان می‏دهند که میانگین رفتارهای پرخطر افراد متعلق به طبقه پایین از طبقه بالا و متوسط بالاتر است. با توجه به مقدار F به دست آمده (828/3) و سطح معنی‏داری (022/0=Sig) این تفاوت در سطح 95 درصد معنادار می‏باشد. نتیجه به دست آمده با یافته­های تحقیق زاده‏محمدی و احمدآبادی (1387) همسو می‏باشد.

جدول 4- آزمون تفاوت میانگین میزان رفتارهای پرخطر افراد با توجه به طبقه اجتماعی

فرضیه ششم: به لحاظ رفتارهای پرخطر، بین ساختار خانواده (زندگی با پدر و مادر، زندگی با پدر و ...) تفاوت معناداری وجود دارد.

جدول 5 آزمون تفاوت میانگین رفتارهای پرخطر با توجه به ساختار خانواده افراد مورد مطالعه را نشان می‏دهد. داده­ها نشان می­دهند که میانگین رفتارهای پرخطر افرادی که با مادر خود و افرادی که به صورت مستقل زندگی می‏کنند، نسبت به سایرین بالاتر است. همچنین، میانگین رفتارهای پرخطر کسانی که با همسر خود زندگی می‏کنند (افراد متأهل) نسبت به سایرین کمتر است. با توجه به مقدار F به دست آمده (015/3) و سطح معنی‏داری (011/0=Sig) این تفاوت در سطح 95 درصد معنادار می­باشد.

جدول 5- آزمون تفاوت میانگین میزان رفتارهای پرخطر افراد با توجه به ساختار خانواده

فرضیه هفتم: بین درآمد و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

جدول 2 همبستگی بین درآمد خانوار و رفتارهای پرخطر را نشان می‏دهد. بر اساس داده­های به دست آمده یعنی؛ ضریب پیرسون (125/0=r) و سطح معناداری (003/0)، بین درآمد و رفتارهای پرخطر در سطح 99 درصد همبستگی مثبت و ضعیفی وجود دارد. به عبارت دیگر، هرچه درآمد افزایش یابد، رفتارهای پرخطر نیز بیشتر می‏شود. این یافته با نتایج تحقیقات داخلی مانند باریکانی (1387) همسو و زاده‏محمدی و احمدآبادی (1387) ناهمسو می‏باشد.

فرضیه هشتم: بین دلبستگی به خانواده و دوستان و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

با توجه به داده­های جدول 6 ضریب پیرسون (124/0-) و معناداری (002/0=sig) رابطه بین دلبستگی به خانواده و دوستان و رفتارهای پرخطر ضعیف و معکوس است، بدین معنی که هرچه دلبستگی به خانواده و دوستان افزایش یابد، رفتارهای پرخطر کاهش می‏یابد. این یافته با نتایج تحقیق علیوردی‏نیا و همکاران (1390) همسو می‏باشد.

فرضیه نهم: بین تعهد به هنجارها و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

با توجه به داده­های جدول 6 ضریب پیرسون (524/0-) و معناداری (000/0=sig) رابطه بین تعهد به هنجارها و رفتارهای پرخطر متوسط و معکوس است، بدین معنی که هرچه تعهد به هنجارها افزایش یابد، رفتارهای پرخطر کاهش می‏یابد.

فرضیه دهم: بین مشارکت (درگیری) و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

با توجه به داده­های جدول 6 ضریب پیرسون (283/0-) و معناداری (000/0=sig) رابطه بین مشارکت و رفتارهای پرخطر ضعیف و معکوس است، بدین معنی که هرچه مشارکت افزایش یابد، رفتارهای پرخطر کاهش می‏یابد.

فرضیه یازدهم: بین باور به اصول اخلاقی و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

با توجه به داده­های جدول 6 ضریب پیرسون (482/0-) و معناداری (000/0=sig) رابطه بین باور به اصول اخلاقی و رفتارهای پرخطر متوسط و معکوس است، بدین معنی که هرچه باور به اصول اخلاقی افزایش یابد، رفتارهای پرخطر کاهش می‏یابد.

فرضیه دوازدهم: بین مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر رابطه وجود دارد.

با توجه به داده­های جدول 6 ضریب پیرسون (427/0-) و معناداری (000/0=sig) رابطه بین مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر متوسط و معکوس است، بدین معنی که هرچه مهارت­های اجتماعی افزایش یابد، رفتارهای پرخطر کاهش می‏یابد. نتیجه به دست آمده با تحقیقات رمضانی و همکاران (1391)، مقتدایی و همکاران (1390)، فن فوگت و همکاران (2013)، سکر و همکاران (2009) و بارکین و همکاران (2002) همسو می‏باشد.

جدول 6- همبستگی بین متغیرهای کنترل اجتماعی و مهارت اجتماعی با متغیر وابسته (رفتارهای پرخطر)

تحلیل رگرسیون چند متغیره

در این بخش تحلیل رگرسیون چند متغیره برای متغیرهای مستقل و متغیر وابسته (رفتار پرخطر) برای کل افراد مورد مطالعه آورده می‏شود. برای انجام تحلیل رگرسیون چند متغیره، متغیرهای مستقل به روش گام به گام^[66] وارد معادله شدند. شایان ذکر است برای استفاده از این روش متغیرهای اسمی به صورت ساختگی^[67] وارد تحلیل شده‏اند. با این روش این متغیرها در جوار متغیرهای پیوسته به کار می‏روند و از آنها می‏توان به عنوان متغیرهای وابسته استفاده کرد.

معادله رگرسیونی مربوط به تحلیل چند متغیره متغیرهای مستقل جهت پیش­بینی متغیر وابسته رفتارهای پرخطر می‏باشد. همان‏گونه که جدول 7 نشان می­دهد معادله رگرسیونی ما دارای چهار مرحله می‏باشد. براساس داده­های جدول، ضریب رگرسیونی چند متغیره (652/0=R) در مرحله چهارم برابر با 652/0 می‏باشد. ضریب تعیین به‏دست آمده (425/0= R²) نیز نشان می‏دهد که در مجموع چهار متغیر درون معادله شامل (تعهد به هنجارها، جنس (مرد)، باور به اصول اخلاقی و مهارت اجتماعی) توانستند حدود 43 درصد از واریانس متغیر وابسته رفتارهای پرخطر را پیش‏بینی نمایند.

سایر شاخص­های آماری برای متغیرهای درون معادله مانند ضریب رگرسیون (B) برای نمرات خام و Beta برای نمره‏های استاندارد شده و نیز آزمون T را می‏توان در جدول 7 ملاحظه کرد. ضرایب B نشان می‏دهد که در مرحله اول به ازای یک واحد افزایش در نمره تعهد به هنجارها، 898/0 نمره از نمره رفتارهای پرخطر افراد مورد مطالعه کم می‏شود (ضریب B منفی است). در مرحله دوم به ازای یک واحد تغییر در متغیر جنس (مرد)، 003/8 نمره به نمره رفتارهای پرخطر افراد افزوده می‏شود. در مرحله سوم به ازای یک واحد افزایش در نمره باور به اصول اخلاقی، 979/0 نمره از نمره رفتارهای پرخطر افراد کم می‏شود (ضریب B منفی است). در مرحله چهارم به ازای یک واحد افزایش در نمره مهارت­های اجتماعی، 308/0 نمره از میزان رفتارهای پرخطر افراد مورد مطالعه کم می‏شود (ضریب B منفی است). آزمون T نیز نشان می‏دهد که ضرایب B  برای هر چهار متغیر در سطح 99 درصد اطمینان از لحاظ آماری معنادار است.

جدول 7- عناصر اصلی تحلیل چندمتغیره به روش گام به گام از مرحله اول تا مرحله چهارم برای پیش بینی متغیر وابسته رفتارهای پرخطر در سطح کل