تحلیل زمانی- مکانی آسیب ­ های اجتماعی مرتبط با مواد مخدر (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران)

مقدمه

بیان مسأله

رشد شتابان جمعیت شهرها، به بروز و وقوع انواع ناهنجاری‏های اجتماعی(افزایش جرم و جنایت) منجر شده است. از آنجایی­که مجرمین در انتخاب مکان بسیار سنجیده و منطقی عمل می‏کنند، مکان‏هایی را برای اعمال مجرمانه خود بر می‏گزینند که ارتکاب جرم با خطر کمتر و سرعت بیشتر امکان‏پذیر است. از این رو، ساختار کالبدی شهرها در بروز جرایم تأثیر بسزایی دارد و تغییر در مشخصه‏های مکانی به شکل‏گیری الگوهای زمانی و مکانی خاص بزهکاری منجر می‏شود. برنامه‌ریزی کاربری زمین یکی از محورهای اصلی برنامه‌ریزی شهری است که همراه با برنامه‌ریزی شبکه، فضای سبز و باز، تأسیسات و غیره، استخوان‌بندی اصلی شهر و نحوة توسعة آتی آن را مشخص می‌کند. چگونگی برنامه‌ریزی کاربری، نه فقط نقش اساسی در کیفیت و کارایی برنامة جامع شهری خواهد داشت، بلکه می‏تواند نقش مهمی در تغییر شرایط فیزیکی و مکانی شهرها برای کاهش جرایم ایفا نماید.از لحاظ پایداری محیط زیست شهری، نحوة قرارگیری کاربریها در فضای شهری بسیار مهم می باشد. زیرا قرارگیری مناسب کاربری‏های هماهنگ با یکدیگر در یک فضا و جداسازی کاربری‏های معارض یکدیگر، از بروز بسیاری از مسایل زیست محیطی جلوگیری می­کند. آنچه روشن است بعضی مکان­ها به علت ویژگی­های کالبدی و محیطی و همچنین خصوصیات اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی ساکنان آن، امکان و فرصتی بیشتری برای وقوع جرم دارند. برعکس بعضی مکان­ها مانع و بازدارندة فرصت­های مجرمانه هستند و همین امر موجب شده است تا در دو دهة گذشته، سیاستمداران و محققان به مکان و زمان جرم برای کنترل و جلوگیری از بروز جرم توجه ویژه‏ای نشان دهند (تقوایی، 1389: 110). از این رو، شناسایی شرایط مکانی به وجود آورنده و تسهیل کنندة این فرصت‏ها و ارائه رهنمود برای تغییر این شرایط و تبدیل آن به فضاهای مقاوم در برابر ناهنجاری‏های اجتماعی، از مهم‏ترین اهداف بررسی‏های جغرافیایی جرم و جنایت در شهرها محسوب می‏شود (زنگی‏آبادی و رحیمی نادر، 1389: 183).

یکی از مهم‏ترین و پیچیده­ترین مسایل در کلان­شهر تهران در مقطع کنونی، بروز انواع جرایم و ناهنجاری‏های اجتماعی در محدودة  بافت‏های فرسوده این شهر می‏باشد که علاوه بر ایجاد حس ناامنی و بدبینی، لطمات سنگین روحی و جسمی بر دوش شهروندان نهاده و از طرفی موجب شده است تا عملکرد قضایی و انتظامی شهر در جهت کاهش نرخ جرایم و علی‏رغم تلاش بی‏دریغ آنها و رشد دایرة فعالیت و صرف بودجه و امکانات بیشتر، ناکارآمد و کم فایده به نظر رسد. جالب اینکه میزان جرایم ارتکابی بر منطقة 12 که به تهران عهد ناصری شهرت دارد، بسیار بیشتر از سایر مناطق شهر تهران می‏باشد. بنابراین، جانمایی اصولی، منطقی و نظام‌مند کاربری‏های اراضی شهری نقش بسیار مهمی در کاهش نابسامانی‏های شهری به‏ویژه انواع جرایم دارند. برنامه‏ریزان شهری می‏توانند با شناخت ویژگی‏ها و تسهیلات مکانی جرم در شهرها و با اعمال تغییرات در این محیط و همچنین با برنامه‏ریزی و طراحی محیطی به منظور حذف تسهیلات محیطی جرم، نرخ جرایم را در سطح شهرها به حداقل برسانند.

اهداف پژوهش

در این پژوهش نیل به اهداف زیر مد نظر است:

- ارزیابی حوزه­های آسیب­پذیر و آلوده شهر و بررسی تأثیر این مکان­ها در رفتار و فعالیت­های مجرمانه و آسیب‏هایی که در این محدوده در پیکرة شهر باقی می­گذارد؛

- سعی در درک قواعد و منطق مجرمین در انتخاب مکان و زمان فعالیت مجرمانه در سطح منطقة 12 شهر تهران و همچنین کمک به فهم بهتر الگوهای فضایی و عوامل مکانی مؤثر در بروز آسیب­های اجتماعی؛

- شناسایی و تعیین محدوده­های آسیب­پذیر منطقة 12 از نقطه نظر آسیب­های اجتماعی که نیاز به حضور بیشتر نیروهای انتظامی، عملیات گشت­زنی، تجسّس و تعقیب و مراقبت دارد.

پیشینة پژوهش

بررسی­های متکی به روش علمی و مبتنی بر اصول و روش‏های آماری در خصوص محیط جغرافیایی و ارتباط آن با آسیب­های اجتماعی برای اولین بار در نیمة اول قرن نوزدهم به وسیله کتله و گری صورت گرفته است (پرهیز، 1389). خانم جین جاکوبز نخستین کسی است که در سال 1961 در اثر خود با عنوان «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا» به موضوع جرم و محیط پرداخت او معتقد بود نظارت معمولی شهروندان به قابلیت حیات شهر کمک خواهد کرد و با طراحی و برنامه‏ریزی مناسب شهری می‏توان امکان کنترل اجتماعی برای پیشگیری از آسیب­های اجتماعی را فراهم آورد. او سعی داشت کانون مطالعات مربوط به آسیب­های اجتماعی را به علم طراحی و برنامه‏ریزی شهری نزدیک کند (عبدالهی حقی، 1383: 3). در سال 1969، جفری اولین کسی بود که عبارت پیشگیری جرم از طریق طراحی محیطی را به کار برد. او به برنامه‏ریزی شهری و طراحی ساختارهای شهری و واحدهای همسایگی به منظور کنترل و پیشگیری از آسیب‏های اجتماعی تأکید داشت. به نظر او مراقبت‏های طبیعی شهروندان و طراحی اصولی و صحیح ساختمان‏ها و فضاهای شهری عامل مهم کنترل آسیب­های اجتماعی شهری است. در سال 1973 و در راستای اندیشه‏های پیشگیری از جرم از طریق طراحی و برنامه‏ریزی شهری اسکار نیومن دیدگاه فضای مقاوم در برابر جرم را مطرح کرد (همان). شرمن، گارتین و برگر در سال 1989 برای نخستین بار واژه کانون‏های جرم خیز را مطرح کردند. شرمن و همکارانش در مطالعة شهر مینیاپلیس دریافتند 50 درصد تماس‏های تلفنی با پلیس تنها از 3/3 درصد کانون‏های شهری انجام گرفته است Sherman et al. 1989:27-55)). پژوهش دیگر، مطالعة جرایم مرتبط با مشروبات الکلی در مرکز شهر نانتینگام می‌باشد که در سال 2004 انجام شده است. در این تحقیق راهبردهای مورد استفاده در کشور انگلیس برای کاهش آسیب­های اجتماعی در مرکز شهر و نواحی تجاری آن مورد بررسی قرار گرفته است. این تحقیق نشان می‌دهد، افزایش تعامل و مشارکت بین پلیس و مدیریت مشروب فروشی‌ها و مراکز مصرف مشروبات الکلی (عشرتکده‌ها) و حضور و مراقبت بیشتر پلیس می‌تواند موجب کاهش بزهکاری در این محدوده‌ها گردد (Hopkins, 2004:53-66). در این زمینه پژوهش دیگری در شهر کمبریج با هدف شناسایی، تشریح و هدف‏گیری نقاط آلوده‏تر بزه سرقت در سال 1995 انجام شده است که با استفاده از فنون تهیه و تحلیل نقشه‏های بزهکاری و مصاحبه با بزهکاران و بزه دیدگان و مشاهدات مأمورین انتظامی اقدام به شناسایی و تعیین نقاط جرم‏خیز گردیده است (Bennett, 1995: 113-123). همچنین، در سال 2001، ام سی کاملی در مقاله‏ای رابطه جرم، طراحی و برنامه‏ریزی شهری را با تئوری و تکنیک در استرالیا و نیوزیلند به کار می‏گیرد و راهکارهای پیشگیری جرم از طریق طراحی محیطی را در پلیس NSW ارزیابی می‏کند و راهبردهای طراحی امنیت را بیان می‏کند .(Mc Camley, 2001: 17)

سؤال‌های پژوهش

- توزیع فضایی کانون­ های آسیب­های اجتماعی مرتبط با مواد در محدودة جغرافیایی منطقة 12 شهر تهران چگونه است؟

- مهم‏ترین ویژگی­های کالبدی یا عوامل مکانی مؤثر ترغیب‏کننده یا تسهیل کنندة آسیب­های اجتماعی مرتبط با مواد در این محدوده­ها کدام است؟

- اقدامات علمی و عملی به منظور مقابله با آسیب­های اجتماعی و افزایش ضریب خطر (ریسک) ارتکاب آسیب­های اجتماعی در کانون­های جرایم مرتبط با مواد  منطقة 12 شهر تهران چیست؟

روش تحقیق

پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش آن تحلیلی، تطبیقی می‏باشد و برای شناسایی و درک الگوهای مکانی بزهکاری در سطح شهر از مدل‌های آماری و گرافیک مبنا در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است. مهم‏ترین آزمون‌های آماری مورد استفاده، آزمون مرکز متوسط[1]، فاصله از انحراف معیار[2] و بیضی انحراف معیار[3] بوده است و از بین آزمون‌های خوشه‌بندی[4]، شاخص نزدیک‌ترین همسایه[5] برای شناسایی کانون‌های جرم‌خیز به کار گرفته شده است. در این پژوهش علاوه بر آزمون‌های آماری، برخی روش‌های آماری گرافیک مبنا از جمله روش تخمین تراکم کرنل[6] به کار گرفته شده است. در این ارتباط، داده‌های مربوط به جرایم مورد مطالعه به صورت وقایع نقطه‌ای در محدودة قانونی منطقه 12 شهر تهران در نظر گرفته شده است.

روش‌های آماری یکپارچه به تحلیل‏گران کمک می‌کند تا الگوهای کلی و عمومی آسیب­های اجتماعی را درک نمایند. نقطه مرکز متوسط را می‌توان به عنوان معیاری تقریبی برای مقایسه توزیع فضایی انواع گوناگون آسیب­های اجتماعی یا برای بررسی وقوع یک نوع جرم خاص در دوره‌های زمانی مختلف به کار گرفت. شاخص فاصله از انحراف معیار به تشریح سطح و نحوه توزیع داده‌های مجرمانه کمک کند. هرچه اندازة فاصله از انحراف معیار بیشتر باشد، پراکندگی داده‌های بزهکاری بیشتر است. سطوح پراکندگی را نیز می‌توان به وسیله بیضی انحراف معیار نشان داد. اندازه و شکل بیضی، میزان پراکندگی را معین می‌کند و امتداد آن برای حرکت رفتارهای مجرمانه را نشان می‌دهد. مفیدترین آزمون آماری جامع، آزمون خوشه‌بندی است. چندین روش برای آزمون خوشه‌بندی در توزیع بزهکاری قابل استفاده است. شاخص نزدیک‌ترین همسایه از جمله آزمون‌های خوشه‌بندی است. شاخص نزدیک‌ترین همسایه روشی ساده و سریع برای آزمون تجمع بزهکاری در یک محدودة جغرافیایی است. در آزمون شاخص نزدیک‌ترین همسایه، توزیع واقعی داده‌های جرم با گروهی از داده‌ها به همان تعداد نمونه و با توزیع بی‌قاعده مقایسه می‌شود (اک و همکاران، 1388: 15).

مناسب‌ترین روش برای به تصویر کشیدن داده‌های بزهکاری به صورت سطح پیوسته، روش تخمین تراکم کرنل چهارگانه است. این روش از جمله روش‌های درون‌یابی و هموارسازی سطوح پیوسته است که تعداد نقاط جرم درون شعاع تعیین شده جستجو را با هم جمع می‌کند و سطح هموار و پیوسته‌ای ایجاد می‌نماید که نمایانگر حجم یا تراکم توزیع جرم در محدودة مورد مطالعه است. روش تخمین تراکم کرنل به جای خوشه‌بندی برخی جرایم و حذف بقیه آنها، میزان تمرکز در تمامی سطوح جرایم را در نظر می‌گیرد (همان: 26).

گفتنی است در این پژوهش برای تشکیل پایگاه داده‌ای از نرم‌افزار Excel و برای تحلیل تطبیقی و گرافیکی از نرم‌افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و نرم‌افزار جانبی Crime Analysis در محیط Arc GIS استفاده شده است.

جامعة آماری این پژوهش مجموعه جرایم مرتبط با مواد بوده است که در سال 1387 در محدودة قانونی منطقة 12 به وقوع پیوسته است و به عنوان یک واقعة مجرمانه برای آن پرونده و سابقه تشکیل شده است. نوع و درصد فراوانی این جرایم در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1- بررسی نوع و میزان جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 شهر تهران

مأخذ: نیروی انتظامی تهران بزرگ، 1387 و محاسبات نگارندگان

معرفی محدودة مورد مطالعه

منطقه 12 بیش از سه چهارم شرقی تهران دورة قاجار را در بر می‏گیرد. خیابان‏های انقلاب، 17 شهریور و شوش بر حصار ناصری منطبق هستند و تنها لبة غربی بر ضلع چهارم آن؛ یعنی خیابان کارگر انطباق ندارد. بیش از 80 درصد کارکردهای تجاری، اداری- حکومتی، کارگاهی و انبار و بالاتر از 50 درصد کارکردهای فرهنگی- مذهبی و پذیرایی آن نقش شهری و فراشهری دارند. 22 درصد واحدهای تجاری (عمده و خرده فروشی)، 2/22 درصد کارگاه‏ها، 10 درصد انبارها و 8/4 درصد فضاها و بناهای اداری- حکومتی تهران بزرگ در منطقه 12 قرار دارند. 27 درصد از سطح منطقه (داخل باروی اول) بیش از 400 سال و 73 درصد از بافت بیش از 200 سال قدمت دارد. بیش از 34 درصد محدودة منطقه، فرسوده (اعم از ارزشمند یا غیر آن) محسوب می‏شود. به عبارت دیگر، مرکز تاریخی تهران بزرگ در منطقه 12 قرار دارند. این منطقه از شمال به مناطق 6-7 (خیابان انقلاب)، از شرق به مناطق 13 و 14 (خیابان 17 شهریور)، از جنوب به مناطق 15 و 16 (خیابان شوش) و از غرب به منطقه 11 (خیابان حافظ و وحدت اسلامی) محدود می‏شود. منطقه 12 شهرداری تهران در حال حاضر از 13 محله تشکیل شده است (حاتمی‏نژاد و همکاران، 1390: 34-35). هر چند بسیاری از عناصر و فضاهای شاخص و با کیفیت بافت قدیمی در منطقه 12 تهران در گذر زمان از بین رفته است، اما استخوان‏بندی موجود بافت کمابیش با استخوان بندی تاریخی بخش مرکزی شهر انطباق دارد. بازار بزرگ تهران در حد فاصل چهار خیابان 15 خرداد، مصطفی خمینی، شوش و خیام، مرکز ثقل و ستون فقرات منطقه 12 را تشکیل می‏دهد، و امتدادهای منشعب از آن- به خصوص به سمت جنوب و شمال- با پذیرش فعالیت‏های اصلی، استخوان‏بندی منطقه را تعیین می‏کنند. محورهای خیام جنوبی و صاحب جمع با پذیرش فعالیت‏های تجاری- تولیدی با مقیاس فرامنطقه‏ای دارای پیوندهای قوی با بازار هستند و بخش جنوبی این استخوان‏بندی را تشکیل می‏دهند و با امتداد از طریق محورهای شهید رجایی و فدائیان اسلام به بزرگراه آزادگان می‏رسند. در بخش شمالی بازار، فعالیت‏های عمده تجاری- اداری منشعب از بازار از طریق خیابان‏های خیام، ناصر خسرو و پامنار به سمت خیابان امیرکبیر و میدان توپخانه تداوم می‏یابند. میدان توپخانه یکی از نقاط عطف تمرکز فعالیت‏های فرامنطقه‏ای است و خیابان‏های سعدی، لاله‏زار، فردوسی و قوام‏السلطنه امتدادهای اصلی و مکان استقرار فعالیت‏های مهم منطقه (از نوع تجاری- تولیدی و اداری- حکومتی) است که به خیابان انقلاب منتهی می‏گردد. بنابراین، می‏توان گفت استخوان‏بندی اصلی منطقه 12، شمالی- جنوبی است و از جنوب به شمال بر حجم فعالیت‏های اداری- تجاری در کنار فعالیت‏های تجاری فرامنطقه‏ای، اضافه شده است (منزوی و همکاران، 1389: 3-4).

شکل 1- منطقه 12 و موقعیت آن در شهر تهران

مبانی نظری

جرم و جنایت موجب تحمیل هزینه­های بسیار گزافی در سطوح فردی، اجتماع و ملی می­گردد.(Mc Collster et al. 2010:104) از این رو در زمینه پیدایش و افزایش ناهنجاری­های اجتماعی در محیط­های شهری بزرگ، سیستم­های تئوریک مختلف در چارچوب بررسی­های اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و حتی روان‏شناسی به تحلیل و ارزیابی این موضوع پرداخته و کوشیده­اند، با ارایة فرضیات، الگوهای تبیین و مدل­های عملی مؤثر جوانب گوناگون آن را مورد بررسی قرار دهند. “جاکوبز”^[7] (1961) در کتاب زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکا به این مسأله پرداخته است که بین جرم و محیط کالبدی ارتباط نزدیکی وجود داشته که قابل سنجش و کنترل می­باشد. وی شهرهای مدرن را که براساس الگوی منطقه­بندی و تفکیک عملکردی شکل گرفته نقد کرده و کاربری مختلط را پیشنهاد می‏کند و با تمجید از خیابان‏های سرزنده و شلوغ، تأمین امنیت و ایجاد صلح عمومی را به وسیله نظارت بهره‏برداران از فضا مناسب می‏داند و معتقد است که به تقویت ارتباطات اجتماعی آنان می‏انجامد. یکی از راهکارهای ایجاد نظارت بر فضاها، قرارگیری پنجره‏ها و بالکن‏ها رو به خیابان‏ها و فضاهای عمومی است که بدین ترتیب چشمان بیشتری ناظر بر فعالیت‏ها بوده و بدین وسیله امکان وقوع فرصت‏های جرم کاهش می‏یابد (رضازاده و خبیر، 1389: 59). پس از آن جامعه­شناسان مکتب شیکاگو مبادرت به ترسیم موقعیت بزهکاران نمودند. با این وجود در دهه‏های 1960 و 1970 پژوهش­های لینچ، جاکوبز، آنجل و جفری بر این امر صحه گذاشت که طراحی شهری به طور قطع می­تواند بر وقوع بزهکاری تأثیر داشته باشد (Cozens, 2008:429-444). علاوه بر این، طی دو دهه اخیر در نگرش و سیاست‌های پیشگیرانه جرم‏شناسان برای مقابله با بزهکاری شهری تغییرات مهمی به وقوع پیوسته است. مطابق این نگرش برای پیشگیری از جرم علاوه بر "بزهکار" بایستی مکان وقوع بزه نیز مورد تأکید قرار گیرد تا با حذف فرصت‌های مجرمانه در محیط جغرافیایی، امکان به حداقل رساندن نرخ بزهکاری فراهم گردد (کلانتری و همکاران، 1389: 42).

مطالعة بزهکاری و مکان‏های بزه در سال 1993 به وسیله پل و پاتریشا برانتینگهام برای کشف عمل متقابل مجرمان و محیط‏های کالبدی و اجتماعی که به عنوان هدف جرم آنها  انتخاب می‏شود،  ارائه شد. نظریة  آنها این  است که  جرم  نتیجه عمل متقابل مردم و حرکت در  چشم‏انداز شهری در فضا و زمان می‏باشد. (بزهکاران و قربانیان) همچنین، برای وقوع جرم در یک مکان بایستی چهار عنصر اصلی وجود داشته باشد: 1)قانون، 2) بزهکار،3) هدف، 4) مکان.(Chi pun Chung, 2005:10) جرم‏شناسی محیطی^[8]، مطالعةجرم، جنایت، آزار و اذیت است به گونه‏ای که علت وقوع آنها در وهلة اول، مربوط به مکان‏های ویژه و در وهلة دوم، مربوط به شیوه‏ای است که اشخاص و سازمان‏ها به فعالیت‏هایشان به وسیلة فاکتورهای فضایی یا مکان محور شکل می‏دهند.(Bottoms and Wiles, 1997: 305) پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیط^[9] (CPTED) مشتمل بر طراحی و مدیریت محیط کالبدی به منظور کاهش فرصت‏های جرم، جنایت و بزهکاری می‏باشد. افزون براین، این نگرش براساس این فرض استوار است که مجرمان و بزهکاران قبل از آنکه مرتکب جرم شوند، وارد یک فرایند تصمیم‏سازی منطقی می‏شوند. در واقع، مجموعه نظریه‏های CPTED پیشنهاد روش‏شناسی برنامه‏ریزی و طراحی مجدد محیطی است که بر آن اساس، معماران و شهرسازان می‏توانند مجال ترس از جرم و تبهکاری را کاهش داده و کیفیت زندگی را بهبود بخشد .(Atlas, 1999:11) عموماً  CPTEDبر روی زمینه‏هایی که در آن جرم اتفاق می‏افتد و تکنیک‏هایی که آسیب‏پذیری محیط را کاهش می‏دهند، تأکید می‏کند (صالحی، 1388: 129-130). این دیدگاه همواره در معرض اصلاح و ارزیابی است و بر مبنای چهار استراتژی کلیدی مشتمل بر تملک قلمرو، نظارت طبیعی، حمایت فعالیت‏ها و کنترل دسترسی‏ها بنا نهاده شده است .(Cozens, 2002:132) تئوری بسیار تأثیرگذار "پنجره­های شکسته شده^[10]" ویلسون و کلینگ به مقولة پیشگیری از جرم با تمرکز بر روی آگاهی ساکنان از رفتارهای مشکوک، حفاظت از محیط و پیامدهای آن می‏پردازد .(Wilson & Kelling, 1982: 29–38)

مطابق نظریة فضای قابل دفاع نوع طراحی شهری هم در انتخاب مکان جرم و هم در ارتکاب به جرم به تبهکار کمک می‏کند .(Newman, 1973:3) نکته حائز اهمیت دیگر؛ اینکه توزیع جغرافیایی جرایم تحت تأثیر متغیرهای محل و زمان وقوع بزه، مرتکب جرم و قربانی بزه قرار دارد. تحقیقات نشان می‌دهد در برخی مکان‌های شهر به علت ساختار کالبدی ویژه و مشخصه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ساکنیان و استفاده‏کنندگان این مکان‌ها، امکان و فرصت بزهکاری بیشتر است به عکس در برخی محدوده‌های شهری به علت وجود موانع و شرایط باز دارنده، نرخ بزهکاری اندک است. درحقیقت، به طور قطع جرم به طور یکسان در سراسر شهر پخش نمی‏شود و عقیدة کانون‏های جرم‏خیز در سالیان اخیر توجه روزافزونی را به خود جلب کرده است (پرهیز، 1389: 41). 

بسیاری از صاحبنظران و از جمله طرفداران نظریه فعالیت روزمره[11] علت توزیع تمرکز بزهکاری در محدوده‌های خاص جغرافیایی را همگرایی و ترکیب سه عامل زیر دانسته‌اند که موجب شکل‌گیری کانون‌های جرم‌خیز می‌شود:

الف) وجود اهداف مجرمانه.

ب) وجود بزهکارانی که دارای انگیزه، توان و مهارت کافی برای انجام عمل مجرمانه هستند.

ج) نبود مراقبت و کنترل مناسب برای مقابله با اقدامات مجرمانه از سوی مردم و مسؤولان (فلسون، کلارک، 1387: 11).

عده‌ای از پژوهشگران وجود برخی کاربری‌ها را در شکل‌گیری کانون‌های جرم‌خیز شهری مؤثر دانسته‌اند."شرمن، گارتین و برگر" از جمله کسانی هستند که به ارتباط نوع کاربری و شکل‌گیری کانون‌ها اشاره نموده‌اند (Sherman et al. 1989: 27-55).

در این میان "ویزبرد" و "اک"^[12] چهار مفهوم اساسی زیر را در شکل‌گیری کانون‌های جرم‌خیز مؤثر دانسته‌اند:

الف)وجود امکانات و تسهیلات مناسب بزهکاری.

ب) ویژگی‌های مکانی^[13] چون دسترسی راحت، نبود گشت و نگهبان، نبود مدیریت صحیح بر مکان و در کنار آن وجود برخی امکانات مجرمان را ترغیب به جنایت در برخی مکان‌های خاص می‌نماید.

ج) اهداف مجرمانه^[14] یا وجود اموال یا اشیایی که مطلوب بزهکاران است.

د) بزهکار^[15] وجود تعداد بیشتر بزهکاران و داشتن توانایی و انگیزه کافی برای عمل مجرمانه از دیگر عوامل مؤثر در شکل‌گیری کانون‌های جرم‌خیز است (اک و همکاران، 1388: 160).

مرکز کاهش بزهکاری متعلق به وزارت کشور انگلستان، "کانون‌های جرم‌خیز" را به شرح زیر تعریف است:

یک ناحیة جغرافیایی که در آن وقوع بزه از حد متوسط بالاتر است. یا ناحیه‏ای که وقوع بزهکاری در آن نسبت به توزیع جرم در کل ناحیه متمرکزتر است. مطابق این تعریف مکان جرم‏خیز محدوده‏ای مشخص و معین است که سهم زیادی از کل جرایم در کل محدودة مورد مطالعه را در خود جای داده است (پرهیز، 1389: 42).

بنابر تعریف فوق کانون جرم‏خیز محدوده‏ای است که متوسط وقوع بزهکاری در آن بیش از مناطق پیرامون است. این مکان می‏تواند به صورت یک خانه، گوشة خیابان، مغازه یا هر مکان دیگری باشد (Sherman et al. 1989: 27-55).

یافته­ها

داده­های این پژوهش بر پایة آمار موجود در سیستم 110 نیروی انتظامی اخذ گردیده است، بر این اساس افرادی که از تاریخ 1/1/87 تا 30/11/87 در محدودة قانونی شهر تهران مرتکب جرم شده و در کلانتری­های تهران و واحدهای اجرایی (پلیس آگاهی، پلیس مبارزه با مواد مخدر) برای آنها پرونده تشکیل شده است، مورد بررسی قرار گرفته­اند. مصادیق جرایم مرتبط با مواد مخدر شامل خرید و فروش تریاک، خرید و فروش حشیش، خرید و فروش مواد مخدر صنعتی، خرید و فروش هروئین، خرید و فروش سایر مواد و سوء مصرف[16] و اعتیاد به مواد مخدر بوده است. به منظور تحلیل فضایی و جغرافیایی جرایم ارتکابی ابتدا محل وقوع این جرایم به صورت نقاط منفرد در پایگاه داده مکانی ذخیره و با استفاده از مدل‌های تحلیلی (آماری و گرافیکی) الگوی فضایی این جرایم در سطح شهر و منطقة مورد مطالعه استخراج و بر این اساس شکل‌گیری کانون‌های جرم‌خیز جرایم مرتبط با مواد مخدر مورد سنجش قرار گرفت.

تحلیل زمانی وقوع جرایم مرتبط با مواد مخدر

تحلیل زمانی بزهکاری بر پایه تغییرات نوع و میزان بزهکاری در بستر زمان براساس مقاطع زمانی فصل­های سال یا ماه­های مختلف سال، روزهای هفته و ساعات شبانه روز انجام می‏گیرد. این تحلیل می­تواند به دست‏اندرکاران قضایی و انتظامی در شناسایی بهتر کانون­های جرم‏خیز، الگوهای بزهکاری و پیشگیری از بزهکاری کمک نماید.

تحلیل زمانی روزهای هفته و ساعات شبانه روز کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقه 12 نشان می‏دهد زمان اوج و مرکز ثقل زمانی وقوع جرایم ارتکابی در ساعت 13 و در روز چهارشنبه با فراوانی 10-8 رویداد بزه در این ساعت و روز می­باشد. همچنین، در همین روز در ساعت 30/12 تا 30/13 تعداد 8-6 فقره بزه روی داده است. البته جرایم مرتبط با مواد مخدر دارای پراکندگی زمانی در روزهای سه‏شنبه تا پنج‏شنبه با تعداد 6-4 مورد بزه می­باشد. بنابراین مجرمان جرایم مرتبط با مواد مخدر، بیشتر، ساعات ظهر را برای ارتکاب جرم انتخاب می­کنند.

نمودار 1- توزیع زمانی وقوع تمامی جرایم مرتبط با مواد مخدر در روزهای هفته و ساعات شبانه روز در منطقة 12 شهر تهران

                                                                                                                             مأخذ: محاسبات نگارندگان

تحلیل زمانی روزهای هفته و ساعات شبانه روز بزه خرید و فروش تریاک در منطقة 12 نشان می‏دهد که زمان اوج این جرم روزهای سه‏شنبه ساعت 13 با فراوانی 8-6 فقره بزه می­باشد. همچنین، در همین روز و در ساعات 30/12 تا 30/13، 6-4 مورد جرم به وقوع پیوسته است. این نشان می‏دهد که مجرمان بزه خرید و فروش مواد مخدر بیشتر ساعات ظهر را برای ارتکاب جرم انتخاب می­کنند. بنابراین، گرایش کلی این جرم در روزهای میانی هفته و بیشتر سه‏شنبه و در ساعات 30/12 تا 30/13 ظهر می‏باشد.

نمودار2- توزیع زمانی وقوع جرم مربوط به خرید و فروش تریاک در روزهای هفته و ساعات شبانه روز در منطقة 12

                                                                                                                  مأخذ: محاسبات نگارندگان

تحلیل زمانی بزه خرید و فروش مواد­ مخدر صنعتی در منطقة 12 نشان می­دهد که زمان اوج این جرم روزهای دوشنبه ساعت­های 30/16 تا 30/17 با فراوانی 5/1 تا 2 رویداد بزه در این ساعت و روز می­باشد. گرایش کلی این جرم در روزهای میانی هفته و در ساعات بعد از ظهر و اولیه شب می­باشد.

نمودار 3- توزیع زمانی وقوع جرم مربوط به خرید و فروش مواد مخدر صنعتی در روزهای هفته و ساعات شبانه روز در منطقة 12

                                                                                                                                         مأخذ: محاسبات نگارندگان

مرکز متوسط و بیضی انحراف معیار جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 کلانشهر تهران

برای سنجش توزیع فضایی و مرکز ثقل جرایم مورد بررسی، مدل‌های آماری گرافیک مبنا شامل آزمون مرکز میانگین و بیضی انحراف معیار مورد استفاده قرار گرفته است. مرکز میانگین، مکان مرکزی را به صورت میانگین مبنایی تمام مکان‌های بزهکاری مشخص می‌کند. بیضی انحراف معیار، با استفاده از انحراف معیار فاصله مکان هر جرم تا مرکز میانگین، پراکندگی، جهت و موقعیت آن را مشخص می‌کند. در شکل‌ 2 مرکز میانگین و بیضی انحراف معیار مکان‌های جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقه 12 کلانشهر تهران نشان داده شده است. تفاوت میان بیضی‌ها بیانگر تفاوت‌های نسبی در الگوهای پراکندگی و جهت آن در داده‌های مختلف جرم است. براساس نقشه‌های حاصل از آزمون‌های آماری یاد شده، الگوهای فضایی بزهکاری در منطقة 12 به شرح زیر است:

کل جرایم مرتبط با مواد مخدر: مرکز متوسط جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 شهر تهران تا حدود زیادی بر مرکز جغرافیایی این منطقه یعنی؛ بر خیابان ناصر خسرو منتهی به خیابان 15 خرداد منطبق است. بیضی انحراف معیار این نوع جرایم حالت دایره دارد که از توزیع جرایم در جهت­های مختلف جغرافیایی خبر می دهد. به نظر می­رسد قرارگیری ایستگاه­های مترو سعدی، مولوی و ایستگاه راه­آهن در چگونگی امتداد این بیضی تأثیر گذار بوده است. زیرا بیشترین تمرکز ارتکاب این جرایم به سوی این ایستگاه­ها بوده است.

به نظر می­رسد علت بالا بودن میزان این جرایم در این محدوده­ها، از ویژگی های حاکم بر ایستگاه­های مترو و نواحی مجاور آن (شلوغی، رفت و آمد زیاد، کنترل نظارتی اندک و گمنامی) تأثیر پذیرفته است. در این میان میدان محمدیه (اعدام) و میدان استقلال وضعیت بسیار حادی نسبت به سایر میادین و معابر دارند، زیرا که میزان جرایم ارتکابی در این مکان­ها بسیار زیاد است.

شکل 2- مرکز متوسط و بیضی انحراف معیار کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقه 12 شهر تهران

                                                                                              مأخذ: محاسبات نگارندگان

بزه خرید و فروش تریاک: مرکز میانگین بزه خرید و فروش تریاک بر مرکز جغرافیایی منطقة 12 یعنی؛ خیابان ناصر خسرو نزدیک میدان 15 خرداد منطبق است. بیضی انحراف معیار این بزه دارای کشیدگی شمال غربی- جنوب غربی و این بیضی دارای کشیدگی زیادی بخصوص در قسمت جنوب غرب منطقة 12 می­باشد که از پراکندگی و توزیع فضایی این جرم در قسمت جنوب غرب منطقه خبر می­دهد. میزان وقوع جرم خرید و فروش تریاک در محدودة منطقة 12 زیاد است به گونه­ای که این تعداد قابل توجه بزه بر روی الگوی فضایی و شکل‏دهی توزیع کل جرایم در محدودة منطقة 12 تأثیرگذار بوده و به کشیدگی بیضی انحراف معیار در این جهت منجر شده است.

شکل 3- مرکز متوسط و بیضی انحراف معیار بزه خرید و فروش تریاک در منطقه 12 شهر تهران

                                                                                        مأخذ: محاسبات نگارندگان

خرید و فروش مواد مخدر صنعتی: محل تمرکز نقاط ارتکاب این نوع جرم به سمت شمال شرق منطقة 12 کشیده شده است و مرکز متوسط آن نیز در همین سمت و بر نزدیکی سه راه مجاهدین و خیابان ابن­سینا منطبق است. بیضی انحراف معیار تقریباً جهتی شرقی- غربی دارد و به سمت شمال شرق منطقه 12 کشیده شده است. می‏توان گفت تفاوت در ساختار اجتماعی اقتصادی این محدوده با محدوده­های جنوبی منطقة 12، باعث تغییر در عرضه و تقاضای مواد مخدر صنعتی می‏شود یعنی؛ با تغییر ویژگی­های اقتصادی و اجتماعی در بخش­های مختلف منطقة 12 نوع مصرف مواد در این محدوده­ها نیز تغییر می­یابد، بدین صورت که در محدوده های جنوبی منطقة 12 خرید و فروش هروئین و در محدوده­های شمالی منطقة 12 خرید و فروش مواد مخدر صنعتی بیشتر اتفاق افتاده است.

شکل4- مرکز متوسط و بیضی انحراف معیار خرید و فروش مواد مخدر صنعتی در منطقه 12 شهر تهران

                                                                                                 مأخذ: محاسبات نگارندگان

آزمون خوشه‌بندی

از دیگر شاخص­های آماری مورد استفاده برای تحلیل الگوهای فضایی بزهکاری در منطقة 12 کلانشهر تهران، آزمون خوشه‏بندی و شاخص نزدیک‌ترین همسایه^[17] بوده است. به کمک این آزمون، نحوة پراکنش الگوهای بزهکاری در محدودة مورد مطالعه بررسی شده است که آیا داده‌های مجرمانه توزیع خوشه‌ای^[18] دارند و آیا کانون جرم‌خیز در این محدوده شکل گرفته است؟

جدول 2- نتایج تحلیل شاخص نزدیک‏ترین همسایه جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 شهر تهران

                                                                                             مأخذ: محاسبات نگارندگان

میزان شاخص نزدیک‏ترین همسایه در پراکندگی کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 شهر تهران (88 فقره بزه) برابر 62/0 می­باشد. براساس این مقدار توزیع فضایی کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 خوشه­ای است، زیرا اگر نتیجة آزمون شاخص نزدیک‏ترین همسایه برابر یک باشد، داده­های بزهکاری به صورت تصادفی توزیع شده است. اگر نتیجة کوچک‏تر از یک باشد، بیانگر خوشه­ای بودن داده­های مجرمانه است و اگر شاخص نزدیک‏ترین همسایه بزرگ‏تر از یک باشد، نشانگر توزیع یکنواخت داده­های مجرمانه است. براساس مقدار Z این جرایم که معادل 62/7- می­باشد، تأییدکنندة خوشه­ای بودن توزیع فضایی نقاط مربوط به کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در محدودة مورد پژوهش؛ یعنی منطقة 12 شهر تهران می­باشد. نمرة Z را می‏توان برای اطمینان از صحت آزمون شاخص نزدیک‏ترین همسایه به کار گرفت. هر چه نمرة Z عدد منفی بزرگ‏تری باشد می­توان به درستی نتیجه آزمون شاخص نزدیک‏ترین همسایه اطمینان کرد. این نشان می­دهد محدودة خاصی از منطقة 12 محل تمرکز بزهکاری است و از الگوی متمرکز پیروی می­کند و در نقطة مقابل سایر بخش­های این محدوده از نظر ارتکاب بزهکاری محدوده­های پاک[19] محسوب می­شوند.

تحلیل فضایی جرایم مرتبط با مواد مخدر منطقة 12 کلانشهر تهران به روش تخمین تراکم کرنل

با بررسی الگوی فضایی جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقة 12 کلانشهر تهران به روش تراکم کرنل، نتایج آزمون قبلی در این آزمون نیز تأیید شده و نشان می­دهد که توزیع جرایم مورد بررسی در محدودة مورد مطالعه به صورت خوشه­ای، گرد آمده است. به عبارت دیگر، بخش­هایی از منطقة 12 با میزان بسیار بالای بزهکاری مواجه است و در دیگر مناطق شهر میزان بزهکاری اندک یا در حد صفر است. در شکل 5 کانون‏های جرایم مرتبط با مواد مخدر به روش تخمین تراکم کرنل در منطقة 12 نشان داده شده است.

کل جرایم مرتبط با مواد مخدر: بررسی پراکندگی مکان‏های وقوع کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در سطح منطقة 12 کلانشهر تهران نشان می­دهد، میدان محمدیه (اعدام) در جنوب غربی منطقة 12 و همچنین میدان استقلال در شمال غربی این منطقه کانون­های اصلی ارتکاب جرایم مرتبط با مواد مخدر می­باشد. وجود بازار مناسب عرضه و فروش مواد مخدر به علت مصرف زیاد آن در این محدوده­ها، توزیع آسان مواد در این میدان­ها، ناکافی بودن کنترل رسمی، وجود ایستگاه­های مترو در میدان محمدیه و استقلال پاتوق‏های مناسب و آشنایی برای ارتکاب جرایم مرتبط با مواد مخدر در این محدوده­ها به وجود آورده است.

در کنار این کانون­های اصلی، چندین کانون فرعی در اطراف میدان استقلال و خیابان جمهوری منتهی به میدان بهارستان، ایستگاه پل چوبی و خیابان مازندران منتهی به میدان ابن سینا، محلة خانی­آباد در جنوب غربی و میدان شوش در جنوب شرقی منطقة 12 وجود دارد.

به نظر می­رسد جرایم مرتبط با مواد مخدر در این کانون‏های جرم خیز به­راحتی امکان‏پذیر است و آن هم ناشی از احساس امنیتی است که توزیع‏کنندگان این مواد در این کانون­های جرم‏خیز دارند و نیز شاید به علت سطح پایین آموزش، بیکاری وسیع، عدم وجود نظارت اجتماعی و انتظامی، فقر، ویژگی­های اجتماعی، ویژگی­های کالبدی نامناسب، فقدان برنامه صحیح برای پر کردن اوقات فراغت، نابرابری­های اجتماعی و اقتصادی و برای رهایی یافتن مقطعی از برخی فشارهای روحی و... میل به استعمال مواد مخدر در این مکان­ها بیشتر است. از طرف دیگر، انزوای اجتماعی و نبود اعتماد سبب شده تا رفتارهای مشارکتی نیز در میان ساکنان منطقة 12 شکل نگیرد و امکان بهره­برداری از ابزارهای مشارکتی نظارت و کنترل اجتماعی فراهم نیاید.

شکل 5- توزیع فضایی کانون‏های تمرکز کل جرایم مرتبط با مواد مخدر در منطقه 12 شهر تهران

                                                                                         مأخذ: محاسبات نگارندگان

بزه خرید و فروش تریاک: بررسی نحوة پراکندگی این جرم نشان می­دهد که در منطقة 12 دو کانون جرم‏خیز در ارتباط با این بزه شکل گرفته، کانون اولی در شمال غرب منطقه شکل گرفته که مرکز ثقل آن میدان استقلال و خیابان منتهی به آن؛ یعنی سعدی و جمهوری است. میدان محمدیه (اعدام) و خیابان منتهی به آن (مولوی) در جنوب غرب منطقه، دومین کانون بحرانی خرید و فروش این مواد به شمار می­رود. واقع شدن این محدوده در نزدیکی بازار تهران و وجود ایستگاه مترو، اندک بودن کنترل­های رسمی، رفت و آمد و تردد زیاد و شلوغی را می­توان از علت‏های شکل­گیری کانون جرم‏خیز خرید و فروش تریاک در این میدان و خیابان‏های منتهی به آن دانست.

شکل 6- توزیع فضایی کانون های بزه خرید و فروش تریاک در محدود 12

                                                             مأخذ: محاسبات نگارندگان

جرم خرید و فروش مواد مخدر صنعتی: بررسی توزیع فضایی این جرم از شکل‏گیری دو کانون جرم‏خیز در منطقة 12 شهر تهران خبر می­دهد: یک کانون جرم‏خیز در پل چوبی منتهی به خیابان انقلاب اسلامی که از تمرکز بالای جرم در این محدوده خبر می­دهد که علت آن را می­توان ایستگاه پل‏چوبی دانست که یکی از محدوده­های پر جمعیت شهر تهران محسوب می­شود و روزانه پذیرای جمعیت کثیری از مردم تهران می­باشد و در کنار این کانون چندین کانون فرعی تشکیل شده است از جمله: خیابان روشندلان منتهی به خیابان انقلاب اسلامی و میدان ابن سینا، خیابان احمدی و خیابان کفایی امانی منتهی به خیابان مازندران.

دومین کانون جرم‏خیز در خیابان باربد منتهی به خیابان فردوسی شکل گرفته است. در کنار این کانون اصلی چندین کانون فرعی با تراکم جرم کمتر در خیابان لاله‏زار نو منتهی به خیابان جمهوری، خیابان ارباب جمشید منتهی به خیابان منوچهری، میدان استقلال، خیابان جمهوری منتهی به میدان استقلال، خیابان مراغه­ای منتهی به خیابان جمهوری، سه راه نخشب منتهی به خیابان مصطفی خمینی و چهار راه سرچشمه شکل گرفته است.

وجود بازار مناسب خرید و فروش مواد مخدر صنعتی به علت مصرف بسیار زیاد آن و سود فراوان ناشی از فروش در این محدوده­ها، از جمله علت‏های بالا بودن میزان ارتکاب این جرم در منطقة 12 است. از سوی دیگر، توزیع مواد مخدر در این مناطق به راحتی امکان‏پذیر است و آن هم ناشی از احساس امنیتی است که توزیع‏کنندگان این مواد در منطقه 12 دارند و به لحاظ عدم آگاهی ساکنان این منطقه و بیکاری وسیع و برای رهایی یافتن مقطعی از برخی فشارهای روحی و غیره میل به استعمال مواد مخدر در این منطقه بیشتر می‌باشد. برخی از جوانان بیکار و حتی نوجوانان شغل و حرفه خود را خرید و فروش مواد مخدر قرار داده‌اند و یا مکان و وسایل استفاده از آن را در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند و از این راه به کسب سود نایل می‌آیند.

شکل7- توزیع فضایی کانون‏های بزه خرید و فروش مواد مخدر صنعتی در محدوده 12

                                                                           مأخذ: محاسبات نگارندگان