شناسایی و اولویت بندی موانع توسعه گردشگری روستایی در حوزه امنیت با استفاده از تکنیک دلفی (مورد مطالعه: استان چهارمحال و بختیاری)

مقدمه

به استناد تعاریف سازمان جهانی جهانگردی، پیش نیاز توسعه پایدار گردشگری، تلفیق و هماهنگی اهداف اقتصادی، زیست - محیطی، اجتماعی و فرهنگی است. این امر متضمن تأمین منافع درازمدت جامعه میزبان، گردشگران مهمان و حفاظت از منابع طبیعی و میراث فرهنگی است. از این نظر، برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری یک فعالیت فرابخشی است که رویکردی جامع‌نگر و به هماهنگی بخش‌های مختلف مرتبط نیاز دارد (حاجیلویی و قدیر معصوم، 1387: 22). در سال 2005 گردشگران و کسانی که به منظور گذراندن تعطیلات و تفریح به مسافرت رفتند، 604 میلیون نفر و درآمد حاصل از آنها (منهای هزینه حمل و نقل)، به بیش از 800 میلیارد دلار رسید (برگرفته از سایت جهانی گردشگری، 2009: 9). به نقل از مدهوشی و ناصرپور در سال 1382،  با توجه به  اطلاعات ارائه شده و پیش بینی‌های سازمان جهانی جهانگردی،  انتظار می‌رفته که در سال ٢٠١٠ بیش از ٢٣٠ میلیون نفر از منطقه آسیا و اقیانوسیه دیدن نمایند. حال اگر کشور ایران با توجه به قابلیت‌ها و پتانسیل‌‌های فراوان خویش می‌توانست تنها 5% از این مسافران را جذب نماید، درآمد حاصل از آن به 8/12 میلیارد دلار  می‌رسید، که این مبلغ چیزی در حدود درآمد حاصل از فروش نفت در طول ١ سال در سال 1382 می‌بود (مدهوشی و ناصرپور، 1382: 32) [1] . شاید چنین تصور شود که با پایان یافتن سال 2010، تدوین برنامه در این حوزه بسیار درآمدزا (گردشگری) مشکل باشد، ولی بر اساس پیش‌بینی سازمان جهانی گردشگری برای سال 2020 تعداد گردشگران 1561 میلیون نفر پیش بینی شده است )  Tourism Vision, 2020: 9، برگرفته از سایت جهانی گردشگری (. با توجه به آمار و ارقام مذکور و همچنین، پیش‌بینی‌هایی که در خصوص افزایش تعداد گردشگر  بر اساس پیش بینی‌های سازمان جهانی گردشگری تا سال 2020 وجود دارد، این روند روبه افزایش است.  این در حالی است که در سال ١٩٩٩ تنها نزدیک به 008/1 میلیون جهانگرد از  ایران دیدن نموده‌اند و در این میان کمتر از 1% جهانگردان ایران از استان چهارمحال و بختیاری که یکی استان‌هایی با قابلیت‌ها و پتانسیل‌های فوق‌العاده زیاد است و ظرفیت‌های لازم را برای توسعه صنعت گردشگری را در اختیار دارد، دیدن کرده‌اند [2]. توجه به آمار و ارقام مذکور بسیار قابل تأمل است و وظیفه محققان و پژوهشگران، کنکاش و مطالعه در حوزه توریسم و گردشگری است تا سهم زیادی از جمعیت و درآمد حاصل از حوزه مربوطه را در ایران و منطقه پر پتانسیل چهارمحال و بختیاری،  شاهد باشیم. لذا پژوهش و تحقیق در این حوزه بیش از پیش ضرورت می‌یابد، چرا که گردشگری یک فعالیت اقتصادی ( بونی فیس، 1380: 163) اجتماعی (Hardin, 1968) است که می توان گفت میراث فرهنگی و طبیعی کشورها را خرید و فروش می کند ( موحد، 1386) و سبب ایجاد اشتغال فراوان خواهد بود (دیبایی، 1371).به همین علت توجه به این مقوله مهم بسیار حائز اهمیت بوده، تحقیق در این راستا ضرورت می‌یابد. در ادامه، به منظور شناسایی و مشخص شدن ابعاد مختلف گردشگری (با تکیه بر بحث امنیت) و تأثیرات آن از ابعاد مختلف، در ابتدا به مبحث امنیت در گردشگری و سپس به دلیل اینکه بسیاری از کانون‌های گردشگری در روستاهای هدف گردشگری قرار دارند، به اهمیت بحث گردشگری روستایی از ابعاد مختلف پرداخته می‌شود.

تعریف امنیت

مفهوم امنیت همچون بسیاری از مفاهیم دیگر، در طول تاریخ تغییر یافته و روندی رو به رشد داشته است. شک نیست که مفهوم امنیت همسان و موازی با مفهوم بشر تعالی یافته، تا امروزه ما تعریفی بسیار متفاوت از تعریف اولیه آن داشته باشیم (ویکی پدیا، 1389)، چنانکه در دوران ماقبل از تاریخ، امنیت، تنها مربوط به حفظ بقا بود و بس و بعد‌تر امنیت را نبود تهدید نظامی تعریف کردند، اما امروزه کارشناسان فن،‌ مؤلفه‌های امنیت را در تمامی ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی پی‌گیری می‌کنند و حتی بیش از آنها، می‌بینیم که عباراتی همچون امنیت در رسانه‌، امنیت در فضای مجازی، امنیت داده‌ها، امنیت در گردشگری و ... به وجود آمده‌اند (نورآقایی، 1390).

به طور کلی، هنگامی که در جامعه‌ای بستر مناسبی فراهم است، به گونه‌ای که فعالیت‌های مختلف در ابعاد گوناگون، به طور عادی و بدون مشکلی خاص جریان پیدا کنند، آن جامعه را امن فرض می‌کنیم و اما، وقتی با وجود بسیاری از تمهیدات دستیابی به امنیت، افراد جامعه بازهم احساس ناامنی می‌کنند، باید این نکته را به یاد آورد که مردم خود را در امان نخواهند دید، مگر اینکه به گونه‌ای، احساس امنیت به ایشان القا شود.  در این میان، وجود نظم اجتماعی و اجرای عادلانه قانون از مواردی هستند که احساس امنیت را در جامعه به وجود می‌آورند و نهایتاً باید دانست و به این موضوع اعتقاد داشت که ملاک امنیت، احساس امنیت در میان اقشار مختلف مردم است (نورآقایی، 1390).

امنیت در گردشگری

اصولا تا امنیت برقرار نباشد، سفری شکل نخواهد گرفت و سخن گفتن از گردشگری، بیهوده خواهد بود.  هرگاه در سطح جامعه جهانی بستر مناسبی فراهم باشد، افراد سفر می‌کنند و در پی آن، فعالیت‌های مربوط به گردشگری رونق می‌یابد و اگر گردشگران نسبت به مقصدی احساس ناامنی داشته باشند، هرگز به آنجا سفر نمی‌کنند (برگرفته شده از سایت، www.iranhotelonline.com)
امنیت و گردشگری، پارامترهای یک معادله هستند که نسبتی مستقیم با هم دارند. در واقع، همان‌طور که یکی از عوامل مهم توسعه گردشگری وجود امنیت است، رونق گردشگری در یک منطقه و تردّد گردشگران در یک مقصد، موجب به وجود آمدن امنیت می‌شود. البته، نباید فراموش کرد که این قضیه همیشه هم صادق نیست، زیرا در برخی مواقع، وجود پدیده گردشگری و رفت و آمد گردشگران باعث ناامنی شده است. با این وصف، صنعت گردشگری و مقوله امنیت ارتباط تنگاتنگی با هم دارند.

در این مورد هم باید دانست و اعتقاد داشت که ملاک امنیت در گردشگری، احساس امنیت توسط گردشگران است. از طرفی، این مسأله بسیار حائز اهمیت است که بدانیم امنیت را در چه مقوله‌هایی باید به وجود بیاوریم، مسأله‌ای که برای حل آن نیازمند شناخت تهدیدها و موانع هستیم. هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و اولویت‌بندی موانع توسعه گردشگری  روستایی در حوزه امنیت در استان چهارمحال و بختیاری است.

امنیت در گردشگری ایران

کارشناسان معتقدند که امنیت با احساس امنیت متفاوت است؛ به گونه‌ای که ممکن است در جامعه‌ای امنیت باشد، ولی احساس نشود. بنابراین، در ابتدا باید بدانیم که آیا ما در کشورمان امنیت نداریم و یا احساس امنیت نمی کنیم و اصولاً در صورت وجود، این عدم امنیت و یا احساس عدم امنیت، به چه مقولاتی مربوط می‌شوند و چقدر واقعی هستند (خسروی، 1389: 41)

یکی از عواقب مثبت سفر این است که گردشگر متوجه می‌شود، چقدر از نگرانی‌ها و ترس‌هایش قابل اعتنا هستند و چه مقدار تحت تأثیر تبلیغات و پیش‌فرض‌های ذهنی خود قرار دارد.  تجربه متولّیان صنعت گردشگری در ایران حاکی از این است که بیشتر گردشگرانی که به ایران سفر می‌کنند، در ابتدای ورود احساس عدم امنیت دارند، ولی در انتهای سفر، ایران را امن تلقی می‌کنند (اصفهانی، 1387 ). اینکه چرا آنها قبل از دیدار، ایران را کشوری امن نمی‌دانند، دلایل بسیاری دارد. برای مثال، برای هر کشوری که به عنوان مقصد گردشگری مطرح می‌شود، توصیه‌هایی وجود دارد. بد نیست بدانیم که برخی از توصیه‌های سفر به ایران، از نگاه دفتر کشورهای مشترک‌المنافع با انگلستان آن‌چنان که در سایت راهنمای گردشگران جهانی آمده، چیست:

به گردشگران قویا توصیه می‌شود که فاصله چندصد کیلومتری خود را با مرز ایران و افغانستان و مرز ایران و عراق، حفظ کنند. مرز ایران و پاکستان ناامن است. همچنین بهتر است گردشگران در جاده کرمان به بندرعباس و بم تردد نکنند.

جرایم خیابانی در تهران و شهرهای دیگر کم است و حوادث دزدی از خارجیان گزارش نشده است، اما تعدادی دزدی توسط مردان جوان با اتومبیل‌های متفرقه و کیف قاپی با موتورسیکلت دیده شده است.

تاکسی‌ها از اتومبیل‌های متفرقه مطمئن‌ترند. برخی از افراد با لباس شخصی و غیرنظامی خود را پلیس معرفی می‌کنند، از این جهت گردشگران باید از کسانی که خودشان را پلیس معرفی می‌کنند، کارت شناسایی درخواست کنند یا این‌که اتومبیل‌های دولتی ویژه ماموریت آنها را تشخیص دهند.

از آنجا که تنش‌های سیاسی میان ایران و جوامع بین‌المللی وجود دارد، به گردشگران توصیه می‌شود که برای برنامه‌ریزی سفر به ایران، اخبار رسانه‌ها و توصیه‌های سفر را جدی بگیرند. گردشگران باید از اجتماعات بزرگ دوری کنند. عکس‌برداری از مناطق نظامی و دولتی ممنوع است. ایران کشوری زلزله‌خیز است، از کارت اعتباری نمی‌توان استفاده کرد، قوانین اسلامی در این کشور به شدت رعایت می‌شود، نوشیدنی‌های الکل‌دار ممنوع است، و خانم‌های بالای چند سال باید حجاب اسلامی را رعایت کنند، گردشگران باید در تمام مدت، کارت‌های شناسایی خود را به همراه داشته باشند ( برگرفته شده از سایت www.worldtravelguide.net).

اکنون متوجه شدیم که از دیدگاه توصیه‌های سفر به ایران به چه موضوع‌هایی اشاره شده است، بنابراین، برای رونق گردشگری باید بتوانیم در حل مشکل عدم «احساس امنیت در ایران» بکوشیم.

موارد ذکر شده به عنوان توصیه‌های سفر به ایران، برخی واقعیت دارند و برخی نه، برخی به قوانین کشورمان مربوط می‌شوند و جزو اصول هستند و تغییر ناپذیر، ولی برخی را می‌توان تغییر داد. در این میان، وظیفه‌ ما تغییر اندیشه‌های ناصحیح، پژوهش بیشتر در این زمینه و تغییر مواردی است که امکان تغییرشان وجود دارد. برای تغییر اندیشه‌های ناصحیح، دانستن داشته‌ها و توانایی‌هاست.
مرزهای کشور ما چنانکه ذکر شده، ناامن نیستند، ولی به خاطر دوری شهرها (که روستاها هم شامل حال آنها خواهد بود) از هم و مناطق وسیع بدون سکنه، و البته، چند مورد گروگان‌گیری و حمله مسلحانه، ناخودآگاه این شبهه ایجاد می‌شود که شهرها و مسیرهای مرزی از امنیت لازم برخوردار نیستند، اما این موضوع، مشکلی نیست که قابل حل نباشد، از طرفی دیگر، به علت آنکه بسیاری از گردشگاه های ایران در مناطق روستایی است، یکی از جنبه های بسیار مهم گردشگری " گردشگری روستایی"  بوده، توجه به آن بیش از پیش محرز می‌نماید، لذا ضرورت مطالعه در این زمینه یکی از عناصر بسیار مهم است، که هدف از این پژوهش نیز بررسی موانع امنیتی در گردشگری روستایی است.

گردشگری فعالیتی است که غیر از مزایای اقتصادی و اشتغال زایی، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بسیاری دارد.  با توسعه گردشگری می توان باعث افزایش سطح رفاه زندگی اجتماعات بومی شد، اما جذب توریست نیازمند مکانیزم های گوناگونی است که یکی از آنها جلب اعتماد و فراهم کردن امنیت گردشگران است (هزارجریبی و نجفی، 1389: 55).  به همین علت، در ادامه ابتدا به بحث امنیت و بررسی آن از دیدگاه‌های متعدد و سپس به تجارب و پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه پرداخته می‌شود.

براساس نگرش‌های جدید امنیت، به همان اندازه که امنیت مقوله‌ای فیزیکی است، مقوله‌ای روانی نیز محسوب می‌شود. به عبارتی امنیت هم مسأله‌ای عینی و هم ذهنی است. در بعد عینی آن گونه که ولفرز[1] معتقد است، امنیت یعنی نبود تهدید برای ارزش‌های کسب شده و در بعد ذهنی عبارت است از فقدان هراس از حمله به ارزش‌های مزبور ) این نگرش ذهنی و عینی به امنیت نه تنها در ارتباط با ابعاد غیر‌نظامی و ابعاد داخلی امنیت، بلکه حتی در ارتباط با امنیت نظامی و تهدیدهای خارجی نیز معنادار است؛ چنانکه رابرت ماندل معتقد است، امنیت شامل تعقیب روانی و مادی ایمنی است و اصولاً جزو مسؤولیت حکومت ماست تا از تهدیدات مستقیم ناشی از خارج نسبت به بقای رژیم‌ها، نظام شهروندی و شیوه زندگی شهروندان خود ممانعت به عمل آورند (هزارجریبی، 1390، 124).

هزار جریبی به نقل از رتیرز[2] (1997) امنیت  را اصولاً امری نسبی می‌داند . در این زمینه "آزگود[3]" معتقد است که امنیت همانند خطر کیفیتی نامشخص است، امری نسبی است نه مطلق. نسبی بودن مفهوم امنیت بخشی به علت انتزاعی بودن و نبود تعریف مشخصی از این مفهوم و بخشی دیگر حاصل پیوند با مفاهیم نسبی دیگری نظیر منافع و بحران بوده است. لارونی مارتین[4] نیز می‌گوید: " امنیت عبارت است از تضمین رفاه آتی ". همین طور جان ئی مورز[5]  می‌گوید " : امنیت یعنی رهایی نسبی از تهدیدهای زیان بخش ". احساس امنیت پدیده‌ای روان شناختی و دارای ابعاد گوناگون است.  این احساس ناشی از تجربه‌های عینی و اکتسابی افراد از شرایط و اوضاع پیرامونی است. بنابراین، افراد به شکل‌های گوناگون آن را تجربه می کنند. باید توجه داشت آنچه مد نظر است، احساس امنیت در معنای واقعی آن است و لازم است بین این مسأله و ناامنی مرضی که جنبه کاملاً شخصی دارد، تفکیک قایل شویم. از دیدگاه جامعه‌شناسی، احساس امنیت در واقع یک تولید اجتماعی است؛ یعنی همه نهادهای اجتماعی در شکل‌گیری آن نقش ایفا می‌کنند.  با این دید، طبیعتاً همه ارکان جامعه از جمله مردم-  حاکمیت-  پلیس و  ... در تولید و ارتقای سطح آن نقش کلیدی و لاینفک دارند. احساس امنیت حالتی است که همه افراد جامعه هراس و بیمی نسبت به ضایع شدن حقوق و آزادی‌های مشروع خود نداشته باشند و به هیچ وجه حقوق آنان به مخاطره نیفتد . احساس امنیت در یک جامعه به احساس روانی شهروندان به میزان وجود یا عدم جرم و شرایط جرم خیز در آن جامعه باز می‌گردد و هر مقدار فراوانی جرم و شرایط جرم خیز بالاتر باشد، احساس امنیت شهروندان پایین تر است (رتیزر، 1989: 15).

پیر بوردیو[6] به رابطه بین ساختارهای عینی (امنیت) و ساختارها یا پدیده های ذهنی (احساس امنیت) تأکید کرده، اعتقاد دارد که از یک‌سو ساختارهای عینی مبنای صورت های ذهنی را تشکیل می دهند و الزام‌های ساختاری را که بر کنش‌های متقابل وارد  می‌شوند، تعیین  می‌کنند و از سوی دیگر، اگر کسی خواسته باشد تلاش‌های روزانه فردی و جمعی را که درجهت تغییر یا حفظ این ساختارهای عمل می‌کنند، بررسی کند، باید این صورت‌های ذهنی را در نظر بگیرد (تقوایی و مبارکی، 1389: 63).

امنیت مسأله مهمی است که به مشخصه‌های روابط اجتماعی مربوط می شود. امنیت همچنین برای حل مؤثر مشکلات اجتماعی ضروری بوده، مبادله اطلاعات مناسب را تسهیل می‌کند و از این طریق اعضای گروه‌ها را وادار می‌سازد که مشتاقانه اجازه دهند تصمیمات و کنش‌های همدیگر را مورد تأثیر قرار دهند (هزار جریبی و صفری شالی، 1388: 14).

از این رو، وجود امنیت و اعتماد بالا در بین گردشگران خارجی نسبت به ایرانیان می‌تواند در گسترش روابط، و در نهایت، در تمایل مجدد گردشگران برای مسافرت به ایران و توسعه گردشگری مهم باشد.

حسین ملکی (1380) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان بررسی جامعه شناسی عوامل مؤثر بر رضایتمندی توریسم (مطالعه موردی گردشگران خارجی جزیره کیش) به بررسی فاکتورهای مؤثر بر توریسم پرداخته است که نتایج این تحقیق نشان می‌دهد بین عوامل جمعیتی – اقتصادی، آگاهی های توریست، تجربیات توریست، موقعیت سیاسی ایران، جاذبه های توریستی، ملیت، مذهب و اعتماد، امنیت و رضایتمندی، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد (ملکی، 1380). همچنین، موردوچ[7] در تحقیقی با عنوان،  توسعه توریست در استونی: جاذبه ها، پایداری و  عوامل مؤثر در توسعه توریسم در، توسعه روستایی کشور استونی را از زمان استقلال این کشور بررسی می‌کند و در این بررسی، توسعه یکپارچه و شکل سمبولیک توریسم در دوران معاصر و پایداری آن (توریست پایدار) و همچنین مزایا و منافع اقتصادی توسعه توریست و تأثیر اجتماعی، اقتصادی و محیطی آن را به تصویر می‌کشد و بیان می‌کند که اعتماد و امنیت گردشگران جایگاه ویژه‌ای در توسعه توریسم و جلب گردشگران از کشورهای مختلف دنیا دارد (Michael hall, 1999:15).

همچنین، لی (1997)، در پژوهشی با عنوان "ظرفیت اجتماعی برنامه توریسم و جنبه‌های مختلف توریسم " انجام داده که در آن اعتماد، رضایتمندی و رفتار شهروندان با گردشگران مدنظر قرار گرفته و هدف آن ارائه راهکارهایی برای گسترش مفهوم ظرفیت اجتماعی از جنبه‌های مختلف توریسم بوده است (Lea, 1997).

گردشگری روستایی و اهمیت آن

یکی از کانون‌های مهم برای مقصد گردشگران، روستاهای هدف گردشگری در هر منطقه است. لذا توجه به این مهم و اهمیت روستاها در خصوص توسعه گردشگری یکی از عناصر است. به همین جهت، در ادامه به گردشگری روستایی و مطالعاتی در این خصوص پرداخته می‌شود.

گردشگری روستایی یکی از گزینه‌های مناسب برای کسب درآمد و ایجاد شغل و ایجاد تغییرات مثبت در درآمد روستایی تلقی می شود (Augustin, 1998: 3) و توسعه گردشگری روستایی به عنوان بخشی ارزشمند و در حال رشد در زمینه رهیافت اقتصادی مطرح  است ( ریچارد شارپلی، 1380: 262). ایران از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ده کشور اول جهان قرار دارد و از نظر جاذبه‌های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی نیز جزو پنج کشور اول دنیاست، ولی با کمال تأسف از این موهبت الهی به نحو مناسبی در راستای سودآوری و توسعه  کشور استفاده نشده است. این در حالی است که در کشور مناطقی وجود دارد که مانند استان چهارمحال و بختیاری به لحاظ زیبایی و جاذبه‌های توریستی در حد بسیار بالایی قرار گرفته‌اند ( زاهدی، 1387: 56).

 حال با توجه به اهمیت گردشگری  در زمینه‌های متعدد،  زمان پرسیدن این سؤال‌ها فرا رسیده است که آیا در استان چهارمحال و بختیاری  مطالعه‌ای در خصوص عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری  صورت گرفته است؟ آیا دیدگاه متخصصان و افرادی که از نزدیک با مسأله گردشگری روبه‌رو هستند،  بررسی شده است؟ آیا موانع گردشگری از ابعاد متعدد بررسی شده است؟ سؤال‌های مذکور بسیار مهم بوده، پاسخگویی به آنها گامی اساسی در راستای بهبود گردشگری  استان چهارمحال و بختیاری و همچنین منطقه خواهد بود.  لذا تحلیل اطلاعات گردآوری شده از دیدگاه افرادی که به طور مستقیم با گردشگری  روستایی در ارتباط هستند، برای شناسایی و استخراج موانع موجود در توسعه گردشگری  استان چهارمحال و بختیاری ضرورت می‌یابد.  در ادامه، به منظور شناسایی و مشخص شدن ابعاد مختلف گردشگری و تأثیرات آن بر جامعه، به  بررسی تجربیات متعدد در زمینه گردشگری در ایران و سایر نقاط جهان پرداخته خواهد شد.

گردشگری دارای ابعاد مختلفی است که هر یک از ابعاد بر روی جوامع دارای تأثیر خاص خود است و در خصوص هر یک از آنها مطالعات متعددی صورت گرفته است. در ادامه به نتایج تحقیقات متعدد و پیشینه پژوهش در زمینه گردشگری پرداخته خواهد شد که از این طریق به نحوی می‌توان به اهمیت و ضرورت بحث گردشگری نیز پی برد. از طرفی دیگر، با توجه به اینکه بسیاری از کانون‌های گردشگری، مستقر در روستاها هستند، لذا گردشگری روستایی یکی از ابعاد بسیار مهم در بحث گردشگری بوده و مطالعات بسیار زیادی را در حوزه توریسم به خود اختصاص داده است. لذا بررسی این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است؛ ضمن اینکه در این مناطق به واسطه فاصله داشتن کانون‌های گردشگری روستایی و روستاهای هدف گردشگری از مراکز شهری، بحث امنیت پر رنگ تر شده، بیشتر جلوه می‌نماید. لذا شناسایی و اطلاعات در این زمینه بیانگر اهمیت و ضرورت موضوع است.

کدیور و سقایی ( 1386) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که در صورت عدم سازماندهی مناطق گردشگری، نه تنها پایداری محیط با خطر مواجه می‌شود، بلکه امنیت اجتماعی مکان مربوطه نیز دچار چالش می‌گردد (کدیور و سقایی، 1386: 6) همچنین، نتایج تحقیق تقدیسی و عنبرانی ( 1386) نشان داد که اگر منطقه‌ای از لحاظ جاذبه غنی باشد، ولی از لحاظ امکانات رفاهی مورد توجه قرار نگیرد، در ارتباط با پذیرش گردشگر با شکست مواجه خواهد شد (تقدیسی و عنبرانی، 1386: 182). نتایج پژوهشی دیگر، تعدد مراکز تصمیم‌گیری، ضعف بازاریابی، ضعف امکانات زیربنایی و خدمات گردشگری  و فقدان فرهنگ پذیرش گردشگر را از جمله موانع صنعت گردشگری بر شمرده است (مدهوشی و ناصرپور، 1382: 34). همچنین، نتیجه پژوهش رستمی و محمدی یگانه ( 1388) گردشگری روستایی را راه حلی کلی برای رفع  همه مشکلات نواحی روستایی نمی‌داند؛  اما آن را یکی از شیوه‌هایی که آثار اقتصادی مهمی داشته و می‌تواند به کند شدن روند تخلیه سکونتگاه‌های روستایی کمک کند، برشمرده است (رستمی و محمدی یگانه، 1388). نتایج حاصل از مطالعه‌ای دیگر، حاکی از آن است که روند کنونی بهره برداری از طبیعت علی‌رغم برخی فعالیت‌ها و تمهیدات محدود کننده، فراتر از ظرفیت تحمل محیط بوده و بیم آسیب‌های جدی و نابودی منابع طبیعی و اقتصادی منطقه می‌رود (علیزاده، 1382: 15). در تحقیقی دیگر تجلی برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری زیر ساخت ها و تشویق بخش خصوصی، از عوامل مهم در راستای توسعه و پیشرفت گردشگری بر شمرده شده است (تجلی، 1379). به عقیده مافی و سقایی، یکی از عوامل بسیار مهم سفر گردشگران به مناطق متعدد علاوه بر داشتن جاذبه‌های طبیعی مناسب، وجود مسیر دسترسی وسایل مناسب برای حمل و نقل است (مافی و سقایی، 1387: 31). همچنین، نتایج تحقیق مردانیان و کرمانی نشان داد که به علت مدیریت ضعیف و برنامه‌ریزی نادرست مسؤولان به توریسم توجه چندانی نشده و توریست‌ها از نظر مردم روستا افرادی غریبه محسوب می‌شوند که با آداب و رسوم و فرهنگ روستاییان کاملا بیگانه‌اند (مردانیان و کرمانی، 1388). ثبوتی (1385) در تحقیق خود تبلیغات و اطلاع رسانی، امکانات زیر بنایی و ساختاری، آموزش مسؤولان و کارگزاران و همچنین، امنیت را از مهمترین عوامل مؤثر در امر گردشگری معرفی کرده است (تبوتی، 1385). شهیدی اردستانی و گودرزی ( 1388، 103) در پژوهش خود بر مکمل بودن فعالیت‌های توریستی در کنار فعالیت‌های کشاورزی تأکید داشته‌اند. همچنین، توکلی و هدایتی ( 1387، 12) در پژوهش موردی خود عدم سرمایه‌گذاری مناسب و کافی در بخش های زیربنایی، کمبود زیرساخت‌های گردشگری، ضعف شدید تبلیغات و اطلاع رسانی، نبود نیروهای کار آزموده و مسلط به زبان‌های خارجی و عدم تابلوهای راهنمایی به زبان لاتین را جزو چالش‌های گردشگری برشمرده‌اند و موسایی در تحقیق خود عامل اصلی در عدم جذب گردشگر را متغییر احساس نا امنی برشمرده است (موسایی، 1383: 232)

تحقیق امیریان (1383) نشان می‌دهد که توسعه توریسم به بهبود توزیع درآمد و اشتغال زایی کمک شایانی می‌کند (امیریان، 1383).  و اینک، پژوهش حاضر با درک اهمیت مبحث گردشگری  قصد دارد تا به شناسایی و استخراج موانع مرتبط با عدم توسعه گردشگری در حوزه امنیت در استان چهارمحال و بختیاری  از دیدگاه متخصصان در این حوزه بپردازد.

روش شناسی تحقیق

 پژوهش حاضر با استفاده از تکنیک دلفی انجام شد. هدف از این روش، شناسایی موانع حقیقی امنیتی در حوزه گردشگری استان چهارمحال و بختیاری بود. برای دسترسی به  مطمئن‌ترین و نزدیکترین موانع در این زمینه، از تکنیک دلفی در چهار مرحله استفاده شد. برای دسترسی به نتایج  معتبر، جامعه مورد مطالعه در این تحقیق از میان افرادی انتخاب شد که از نزدیک با مسائل گردشگری استان مواجه بوده و به عبارت دیگر، با مشکلات و ارائه راهکارهای مناسب در این بخش بخوبی آشنا بوده‌اند. جامعه مذکور شامل کلیه اعضای ستاد دائمی تسهیلات سفر استان (اعم از استاندار، شهردار، فرمانداران و .... و یا نمایندگان آنها) و متخصصان در حوزه گردشگری  بوده است. نمونه‌گیری به صورت کاملا هدفمند و  با استفاده از تکنیک گلوله برفی [3] و پس از رسیدن به اشباع تئوری[8] انجام شد که در نهایت 25 نفر به عنوان متخصص در این زمینه در کل استان انتخاب شدند.

برای گردآوری داده‌های مورد نیاز تحقیق از ابزار پرسشنامه در چهار مرحله استفاده شد: در مرحله اول پرسشنامه باز حاوی یک سؤال در رابطه با موانع موجود در امنیت حوزه گردشگری استان چهارمحال و بختیاری ( از دیدگاه متخصصان) در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. پس از دریافت پاسخ و بررسی دیدگاه‌های متخصصان در مرحله اول، گویه‌های مشابه یا نزدیک به هم، در یکدیگر ادغام و  به صورت پرسشنامه‌ای بسته در قالب 10گویه به طور مجدد در اختیار متخصصان قرار گرفت و از آنها خواسته شد با استفاده از طیف لیکرت به رتبه‌بندی بپردازند. در مرحله بعد پس از تحلیل نتایج به دست آمده از پرسشنامه دوم، مجدداً پرسشنامه با استفاده از نظرات پانل متخصصان اصلاح گردید و در اختیار متخصان قرار گرفت. هدف پرسشنامه سوم رسیدن به اجماع بود. در این پرسشنامه از پاسخگویان خواسته شد موافقت یا مخالفت خود را با هر کدام از این گویه‌ها نشان دهند. در این مرحله میزان موافقت متخصصان با هر یک از گویه‌ها سنجیده شد که تنها یک گویه، مقدار درصد آن کمتر از 50 درصد موافق بود. در مرحله چهارم نیز جهت رسیدن به اجماع در مورد آیتم‌های باقیمانده، پرسشنامه چهارم که حاوی گویه‌های تعدیل شده در پرسشنامه سوم است، در اختیار متخصصان قرار گرفت و از آنان خواسته شد تا موافقت یا مخالفت خود را با این گویه‌ها ابراز کنند تا در نهایت بتوان به اجماع نهایی در خصوص موانع امنیتی حوزه گردشگری در استان چهارمحال و بختیاری رسید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز آماره‌های توصیفی میانگین، انحراف معیار و ضریب پراکندگی وبا استفاده از نرم افزار SPSS₁₅ مد نظر قرار گرفتند.

نتایج و بحث

در این قسمت در ابتدا نتایج به دست آمده به صورت خلاصه و در قالب جداول مربوطه تدوین شده  و سپس بر اساس آنها پیشنهادهای متناسب که در تحقیق آمده است، ارائه می‌گردد.

  مرحله اول دلفی: تحلیل پاسخ‌های پرسشنامه اول

در مرحله اول، پرسشنامه‌ای باز در رابطه با شناسایی موانع امنیتی در حوزه گردشگری استان  در اختیار متخصصان قرار گرفت [4]. پس از دریافت پاسخ و بررسی دیدگاه‌های متخصصان، گویه‌های پیشنهادی  مشابه یا نزدیک به هم، در یکدیگر ادغام شدند، که نتایج حاصل از این مرحله در جدول (1) آورده شده است. شایان ذکر است که میزان بازگشت پرسشنامه‌های مرحله اول 88  درصد (22 نفر از 25 نفر) بود.

جدول 1- ترتیب اهمیت موانع استخراج شده در مقوله امنیت در مرحله اول آزمون دلفی

منبع: یافته های تحقیق

مرحله دوم دلفی: سطح توافق با اولویت بندی گویه‌ها از دیدگاه متخصصان

پس از جمع‌آوری پرسشنامه مرحله اول، پاسخ‌ها دسته‌بندی شد و مبنای تنظیم پرسشنامه مرحله دوم قرار گرفت. پرسشنامه دوم  به صورت پرسشنامه بسته، در قالب 10 گویه برای اولویت بندی و تعیین میزان موافقت هر یک از متخصصان با مقوله مورد نظر با استفاده از طیف لیکرت (کاملا مخالفم= 1، مخالفم= 2، نظری ندارم= 3، موافقم= 4 ، کاملاً موافقم= 5 )  در اختیار آنها قرار گرفت. نتایج حاصل از آن در جدول (2) آمده است.

بر اساس جدول (2)، پاسخگویان با 9 مورد از گویه‌های شناسایی شده موافق بودند (میانگین بالاتر از 5/2 از 5). گویه‌هایی که متخصصان بر آنها به عنوان موانع امنیتی در حوزه گردشگری تأکید دارند، شامل: امنیت سرمایه‌گذار، به منظور سرمایه‌گذاری در توسعه گردشگری به حد کافی فراهم نگردیده است. عدم شناخت قانونمندی‌های عام و خاص به منظور انضباط‌پذیری و جامعه پذیری آحاد جامعه مرتبط با امنیت اجتماعی و توسعه گردشگری، علاوه بر عدم حضور فعال نیروی انتظامی در گردشگاه‌های طبیعی، عدم آموزش پرسنل این نیرو در نحوه برخورد با گردشگران از  موانع است. عدم شناسایی گسل‌های اجتماعی که با امنیت اجتماعی ارتباط مستقیم دارند، حاکمیت نگاه کوتاه نگر وقوم نگر موجب شده است تا سرمایه‌گذاری عام در بخش گردشگری  با عدم امنیت نسبی مواجه شود. با توجه به گستردگی جاذبه‌های استان (خصوصاً جاذبه‌های طبیعی)، نیروهای امنیتی نتوانسته‌اند به طور کامل آنها را تحت پوشش قرار دهند، تبلیغات مناسب برای کانون‌هایی که زیرساخت و جاذبه مناسبی دارند ولی به لحاظ فرهنگ منطقه و ... امنیت مناسبی برای حضور گردشگر ندارد، سرقت اموال گردشگران (عدم امنیت مالی) در برخی ار نقاط و کانون‌های گردشگری (دیمه، آتشگاه و موارد مشابه) و در کانون‌های گردشگری چون دیمه و آتشگاه، مواردی چون دریافت پول در ازای عدم ارائه خدمات وجود دارد. همچنین، پاسخگویان با گویه " بروز درگیری بین گردشگران و افراد بومی به دلیل وجود فضاهای فکری و فرهنگی حاکم در بین افراد بومی " آنچنان موافق نیستند.

جدول 2- ترتیب اهمیت موانع استخراج شده در مقوله امنیت در مرحله دوم آزمون دلفی

مقیاس:  بسیارکم = 1، کم = 2، متوسط = 3، زیاد = 4، بسیارزیاد = 5                                                                       منبع: یافته های تحقیق

مرحله سوم دلفی: سطح توافق با استانداردهای شناسایی شده از دیدگاه متخصصان

در مرحله سوم گویه های حاصل از ترتیب نتایج به دست آمده از پرسشنامه اول و دوم در قالب پرسشنامه‌ای در اختیار متخصصان حوزه گردشگری قرار گرفت و میزان موافقت آنها با اولویت‌های مشخص شده تعیین شد. هدف پرسشنامه سوم رسیدن به اجماع بود. نتایج حاصل از این مرحله در جدول (3) آمده است.

همان‌طور که جدول (3 ) نشان می دهد، میزان موافقت با 9 گویه بیش از میزان مخالفت با آنهاست. بنابراین، می‌توان گفت با این 9 مورد توافق نسبی وجود دارد. متخصصان گردشگری، گویه " بروز درگیری بین گردشگران و افراد بومی به علت وجود فضاهای فکری و فرهنگی حاکم در بین افراد بومی" را از موانع  اصلی در توسعه گردشگری استان نمی‌دانند.

جدول 3- سطح توافق متخصصان با موانع استخراج شده در مقوله امنیت در حوزه گردشگری در مرحله سوم آزمون دلفی

منبع: یافته های تحقیق