مدیریت سود، چگونه کیفیت سود شرکت‏ها را تحت تاثیر قرار می‏دهد؟

اعتمادی, حسین; مومنی, منصور; فرج‌زاده دهکردی, حسن

تعداد نشریات	42
تعداد شماره‌ها	1,514
تعداد مقالات	12,477
تعداد مشاهده مقاله	24,725,160
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	10,430,846

مدیریت سود، چگونه کیفیت سود شرکت‏ها را تحت تاثیر قرار می‏دهد؟

نشریه پژوهش های حسابداری مالی

مقاله 7، دوره 4، شماره 2، مهر 1391، صفحه 101-122 اصل مقاله (350.11 K)

نویسندگان

حسین اعتمادی^* ¹؛ منصور مومنی²؛ حسن فرج‌زاده دهکردی³

¹دانشیار گروه حسابداری دانشگاه تربیت مدرس

²دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه تهران

³دانشجوی دکتری حسابداری دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در این تحقیق، تاثیر مدیریت سود بر چهار ویژگی سود، شامل کیفیت اقلام تعهدی، پایداری، قابلیت پیش‏بینی و هموار بودن، بررسی می‏شود. به طور خاص، فرضیه فرصت‏طلبانه بودن مدیریت سود آزمون می‏شود که بر اساس آن، مدیریت سود، کیفیت سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد. به منظور آزمون فرضیه‏ها، مقادیر چهار ویژگی سود و اقلام تعهدی اختیاری (به عنوان نماینده مدیریت سود)، برای 303 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، در طی دوره زمانی 1387-1381 اندازه‏گیری شده است. شرکت‏های نمونه با استفاده از روش نمونه‏گیری حذفی انتخاب شدهاند و در برآورد مدل‏های رگرسیونی چند متغیره، از داده‏های ترکیبی استفاده شده‏است. نتایج به دست آمده نشان می‏دهد که با افزایش میزان اقلام تعهدی اختیاری، از مقادیر مطلوب ویژگی‏های سود کاسته می‏شود. در این میان، کیفیت اقلام تعهدی بیش از سایر ویژگی‏ها، تحت تاثیر مدیریت سود قرار می‏گیرد. همچنین، افزایش در مقادیر اقلام تعهدی اختیاری با کاهش در امتیاز کیفیت سود شرکت‏ها در ارتباط است. این نتایج از نظریه فرصت‏طلبانه بودن مدیریت سود حمایت کرده، نشان می‏دهد که مدیریت سود بر محتوای اطلاعاتی حسابداری خدشه وارد می‏کند.

کلیدواژه‌ها

اقلام تعهدی اختیاری؛ کیفیت سود؛ مدیریت سود؛ ویژگی‏های سود؛ هزینه حقوق صاحبان سهام

اصل مقاله

هدف گزارشگری مالی، فراهم آوردن اطلاعاتی است که سرمایه‏گذاران، بستانکاران و سایر استفاده‏کنندگان را در اتخاذ تصمیمات اقتصادی یاری رساند. بر اساس مبانی نظری گزارشگری مالی ایران، اطلاعات ارائه شده توسط سیستم حسابداری، تنها هنگامی می‏تواند در فرایند تصمیم‏گیری‏های اقتصادی استفاده‏کنندگان مفید واقع شده، مورد استفاده قرارگیرد که از حداقل استانداردهای لازم برخوردار باشد. این استانداردهای دستوری، "ویژگی‏های کیفی" اطلاعات حسابداری نامیده شده، می‏توانند بر میزان سودمندی اطلاعات بیفزایند [6].

اصول‏پذیرفته‏شده و مبنای تعهدی حسابداری به مدیران اجازه می‏دهد که در گزارشگری مالی به منظور انتقال اطلاعات، تشخیص و قضاوت خود را اعمال کنند. اعمال قضاوت توسط مدیران و اختیارات آنان در فرایند گزارشگری مالی، به "مدیریت سود" شهرت یافته است. سال‏هاست که تحقیقات حسابداری به مدیریت سود و پیامدهای آن توجه ویژه‏ای داشته‏است. با وجود این ، همواره این سوال مطرح شده‏است که آیا مدیریت سود موجب بهبود خصوصیات کیفی اطلاعات حسابداری می‏شود و یا از محتوای اطلاعاتی آن می‏کاهد؟ ادبیات تحقیق مدیریت سود، به قضاوت در مورد تاثیر مطلوب یا نامطلوب مدیریت سود بر سودمندی اطلاعات حسابداری کمک چندانی نمی‏کند و پاسخ صریحی به این پرسش ارائه نمی‏دهد. در واقع، شواهد ارائه شده تا حدود زیادی متناقض و غیر قطعی است. یکی از دلایل اصلی آن، بی توجهی تحقیقات به ابعاد مختلف کیفیت اطلاعات حسابداری است. ارائه شواهدی مستدل مبنی بر وجود رابطه نظامند بین مدیریت سود و کیفیت سود، از جمله اهداف اساسی این تحقیق است؛ موضوعی که در اغلب تحقیقات گذشته نادیده گرفته شده‏است.

در این پژوهش، رابطه بین تصمیمات گزارشگری مدیریت که از طریق میزان اقلام تعهدی اختیاری سود (به نمایندگی از به مدیریت سود) اندازه‏گیری می‏شود و کیفیت اطلاعات حسابداری، بررسی می‏شود. در تحقیق حاضر، تمرکز بر آن دسته عوامل تعیین کننده‏ کیفیت اطلاعات حسابداری است که مستقیماً و در کوتاه‏مدت به وسیله مدیریت واحد تجاری تعیین و دیکته می‏شود. هدف این پژوهش، تعیین تاثیر اقلام تعهدی اختیاری، به عنوان یکی از پذیرفته‏شده‏ترین شاخص‏های دخالت مدیریت در فرایند گزارشگری، بر چهار بعد متفاوت کیفیت سود است. علاوه بر آن، تاثیر مدیریت سود بر امتیاز کیفیت سود که با توجه به این چهار ویژگی محاسبه می‏شود نیز آزمون می‏شود. برای محاسبه امتیاز کیفیت سود، از هزینه سرمایه به عنوان شاخص اهمیت ویژگی‏های سود از دید سرمایه‏گذاران استفاده شده است. به عبارت دیگر، اهمیت هر یک از ابعاد کیفیت سود در تخصیص منابع از سوی سرمایه‏گذاران، از طریق رابطه هر ویژگی با هزینه سرمایه سنجیده شده‏است.

2- مبانی نظری پژوهش

تحقیق حاضر بر این فرض استوار است که کیفیت اطلاعات حسابداری، از یک سو بر اساس تصمیمات گزارشگری مدیریت و از سوی دیگر، بر اساس ویژگی‏های محیط عملیاتی و تجاری بنگاه اقتصادی تعیین می‏شود. هرچند خصوصیات عملیاتی و محیط تجاری بنگاه نیز تحت تاثیر تصمیمات اجرایی مدیریت قرار دارند، با این حال، مدیران در کوتاه‏مدت توانایی تغییرات بنیادین در این خصوصیات را نداشته، در نتیجه خصوصیات عملیاتی و محیط تجاری شرکت تا حدود زیادی مستقل از تصمیمات مدیران شکل میگیرند [15].

در ادبیات مالی، این فرض وجود دارد که بین تصمیمات گزارشگری مدیریت و خصوصیات اطلاعات شرکت رابطه وجود دارد و فرض می‏کند که سود، نخستین منبع اطلاعات خاص شرکت است [16 ،11]. برای مثال، تحقیقات پیشین نشان داده است که سرمایه‏گذاران به سود، بیش از هر معیار دیگری به عنوان معیار سنجش عملکرد، تکیه می‏کنند. علاوه بر آن، مدیران نیز سود را به عنوان یک معیار کلیدی در نظر می‏گیرند، زیرا سرمایهگذاران و تحلیلگران در ارزیابی‏های خود از آن استفاده می‏کنند [8، 18].

تحقیقات انجام شده نشان داده‏است که از نظر سرمایه‏گذاران، چهار نماینده کیفیت سود دارای اهمیت است و با مطلوبتر شدن آنها، ریسک اطلاعاتی کاهش یافته، در بازار سرمایه مزیت‏های مشخصی را برای شرکت فراهم می‏آورند. این مزایا با استفاده از معیار "هزینه حقوق صاحبان سهام" اندازه‏گیری می‏شوند. با در نظر گرفتن سود به عنوان منبع اصلی اطلاعات خاص شرکت و با توجه به اینکه تصمیمات گزارشگری مدیریت، منبع اصلی اطلاعات خاص شرکت را تحت تاثیر قرار می‏دهد، انتظار می‏رود مدیریت سود بر مقادیر مطلوب ویژگی‏های کیفی سود تاثیرگذار باشد.

1-2- مدیریت سود

ادبیات تحقیق مدیریت سود فاقد تعریفی پذیرفته شده از مدیریت سود است. آرتور لویت، رئیس پیشین کمیسیون بورس و اوراق بهادار امریکا، مدیریت سود را این گونه تعریف می‏کند: "مدیریت سود عملی است که موجب می‏شود، سود گزارش شده بیشتر منعکس‏کننده خواستههای مدیریت باشد تا عملکرد مالی بنیادی شرکت". اسکیپر (1989) مدیریت سود را به عنوان مداخله هدفمند در فرایند گزارشگری مالی با قصد تحصیل برخی منافع شخصی، تعریف می‏کند [21]. این دو تعریف بر جنبه فرصت‏طلبانه مدیریت تمرکز دارند؛ یعنی، مدیریت با انگیزه‏های سودجویانه اقدام به مدیریت سود می‏کند و به طور ضمنی بیان می‏کنند که مدیریت سود موجب کاهش محتوای اطلاعاتی اعداد حسابداری خواهد شد. از سوی دیگر، برخی محققان نگاهی آگاهی‏دهنده به مدیریت سود دارند و آن را به عنوان دستکاری اعداد سود توسط مدیران تعریف می‏کنند که به واسطه آن اطلاعات خصوصی و محرمانه مدیریت در مورد عملکرد آتی شرکت به سرمایه‏گذاران منتقل می‏شود. با پذیرش این تعریف، باید انتظار داشت مدیریت سود نه تنها موجب کاهش محتوای اطلاعاتی سود نخواهد شد، بلکه این عمل، سرمایه‏گذاران را در تفسیر بهتر ارقام گزارش شده یاری می‏رساند. به هر حال، فرصتطلبانه بودن مدیریت سود در ادبیات تحقیق از مقبولیت بیشتری برخوردار است [19].

برای چندین دهه، مدیریت سود موضوعی اصلی بسیاری تحقیقات حسابداری بوده‏است. در این رابطه، در دهه‏های 1970 و 1980 بیشتر پژوهشگران بر تعیین انتخاب‏های حسابداری تمرکز داشتند. شواهد با این فرضیه که مدیران به دلیل انگیزه‏های اقتصادی عمداً قواعد حسابداری را به منظور تغییر سود انتخاب می‏کردند، مطابقت داشت. با این حال، به دلیل وجود اصل ثبات رویه و اعمال فشار از سوی حسابرسان برای رعایت این اصل، شرکت‏ها به صورت مستمر نمی‏توانند قواعد حسابداری را تغییر دهند، زیرا این اصل موجب می‏شود که انتخاب رویه حسابداری، روشی پرهزینه برای دستکاری سود شود. از این‏رو، از اواسط دهه 1980 مطالعات مدیریت سود، بر استفاده مدیران از اقلام تعهدی برای تاثیر بر سود گزارش‏شده، تمرکز یافت. مبنای حسابداری تعهدی در مقایسه با مبنای نقدی، انعطاف‏پذیری بالاتری را برای مدیران جهت تغییر اعداد حسابداری فراهم میآورد. استفاده از اقلام تعهدی در مقایسه با تغییر رویههای حسابداری، برای مدیریت سود، ساده‌تر بوده، کشف سود مدیریت شده را نیز دشوارتر می‏کند [20].

2-2- ویژگی‏های سود

چهار بعد کیفیت سود، ویژگی‏هایی از سود است که در ارزیابی مطلوبیت رویههای حسابداری استفاده می‏شوند. چهار ویژگی سود عبارتند از: کیفیت اقلام تعهدی، پایداری سود، قابلیت پیشبینی سود و هموار بودن سود. در اندازه‏گیری این ویژگی‏ها، وجه نقد و سود به عنوان ساختار مرجع در نظر گرفته میشوند و در نتیجه، تنها با استفاده از اطلاعات حسابداری اندازه‏گیری میشوند. هر یک از این ویژگی‏ها بعد متفاوتی از کیفیت اطلاعات حسابداری را بیان می‏کنند.

کیفیت اقلام تعهدی: در سالهای اخیر، اقلام تعهدی حسابداری به عنوان یکی از مهمترین معیارهای کیفیت سود معرفی شده‏است. بسیاری از روشهای ارزیابی کیفیت سود بر این نکته تمرکز دارندکه سودی مطلوبتر است که به وجه نقد نزدیکتر باشد [14]. هرچه زمان بین شناسایی درآمد و دریافت وجه نقد آن فاصله بیشتری وجود داشته باشد، سود از کیفیت پایینتری برخوردار است [13].

پیش‏بینیپذیری: این ویژگی به عنوان توانایی سود در پیش‏بینی خود تعریف میشود [10]. قابلیت پیش‏بینی یکی از عناصر مربوط بودن است و بنابراین، از دید استانداردگذاران ویژگی مطلوبی است. همچنین، این ویژگی از دید تحلیلگران با اهمیت بوده، جزو ضروری ارزشگذاری است. این بعد از کیفیت سود بر ویژگی‏های سریهای زمانی سود تمرکز دارد و بیان می‏کند که سود سال آتی بر اساس تغییرات در سود سال جاری قابل پیشبینی است [17].

پایداری: این ویژگی بیانگر ثبات و دوام سود است. از دیدگاه سرمایه‌گذاران، سودهای با دوام و با ثبات به‌دلیل استمرار آنها مطلوب هستند. صرفنظر از میــزان و جهت تغییرات سود، پایـــداری بیانگر آن است که تغییرات ســـود دوره جـــاری تا چـــه حــدی در سری‌های زمانی ســود با ثبات است. ارقــام سود بـا پایـداری بالا از منظر سرمایــه‌گذاران به‌ عنوان ســود بــادوام درنظــر گرفته می‌شود، تـا جایـی کـه ایـن‌گونــه سودها بـه‌ عنـوان مبنایـی بـرای اعمـال یک روش میـان‌بـر بـرای ارزش‌گـذاری (نظیر ضریب قیمت به سود) استفاده می‌شوند [17].

هموار بودن: این ویژگی به معنی نبود نوسانهای موقت در سود است؛ به گونهای که سود هموار رابطه نزدیکتری با جریانهای نقدی واقعی دارد. بنابراین، در اندازه‏گیری هموار بودن از وجه نقد به عنوان ساختار مرجع استفاده می‏شود [17]. این نوع از هموار بودن سود، متفاوت با سودی است که توسط رویههای حسابداری مورد انتخاب مدیریت، هموار می‏شود. معمولاً، سرمایه‏گذاران خواستار سودی با حداقل نوسانهای هستند. به صورتی که اندازه نوسان در سود را مستقیما به عنوان معیاری از ریسک شرکت استفاده میکنند [2].

3-2- تحقیقات پیشین

1-3-2- تحقیقات انجام گرفته در سایر کشورها

بنیش و وارگو (2002)، تاثیر مدیریت سود را بر پایداری سود بررسی کردند. این محققان دریافتند که تعهدی های سود در زمانی که مدیریت سود افزایشی (کاهشی) است و مدیران اقدام به فروش (خرید) سهام کردهاند، سود از پایداری کمتری (بیشتری) برخوردار است. همچنین، قیمتگذاری مقادیر تعهدی به صورت نادرستی انجام می‏شود و این قیمتگذاری نادرست را میتوان به مدیریت سود افزایشی منتسب کرد [9].

فرانسیس و دیگران(2004) در تحقیقی به آزمون رابطه هفت ویـژگی سود شامل کیفیت اقلام تعهدی، پایداری، قابلیت پیش‏بینی، هموار بودن، مربوط بودن، بموقع بودن و محافظه‏کارانهبودن با هزینه حقوق صاحبان سهام پرداخته اند. بر اساس نتیجه این تحقیق، به جز قابلیت پیش‏بینی و محافظه‏کارانه بودن، میان سایر ویژگیهای سود و هزینه حقوق صاحبان سهام رابطه معکوس و معناداری وجود دارد؛ یعنی هرچه این ویژگیها مطلوبتر باشد، هزینه حقوق صاحبان سهام کاهش مییابد و برعکس. همچنین، در بین تمام ویژگیهای سود، کیفیت اقلام تعهدی تاثیر بیشتری بر هزینه حقوق صاحبان سهام دارد. این نتایج بر سودمندی ویژگی‏های کیفی اطلاعات حسابداری صحه میگذارد [15].

تیان (2007) تاثیر مدیریت سود بر مربوطبودن سود در ارزشگذاری شرکت‏ها را آزمون کرد، زیرا سود یکی از مهمترین ورودیها در مدلهای حسابداری ارزشگذاری شرکت‏هاست. توانایی سود در انعکاس عملکرد دورههای جاری و آتی شرکت‏ها، عاملی اساسی در تعیین ارزش ذاتی شرکت است. نتایج نشان داد که مدیریت سود تاثیر زیانباری بر سودمندی سود در ارزشگذاری شرکت دارد، زیرا از محتوای اطلاعاتی سود میکاهد [22].

چانگ و شیوا (2010) تاثیر مدیریت سود بر ویژگی قابلیت پیشبینی سود را بررسی کردند. این محققان بیان می‏کنند که به صورت کلی مدیریت سود سبب می‏شود، قدرت پیشبینی کنندگی سود کاهش یابد. با این حال، هنگامی که در دهکهای مختلف اندازه مدیریت سود، قابلیت پیشبینی اندازه‏گیری می‏شود، نتایج نشان می‏دهد که در دهک با بالاترین میزان مدیریت سود، نه تنها قابلیت پیش‌بینی سود کاهش نمی‌یابد، بلکه نتایج این گروه را می‌توان حاکی از رفتار آگاهی دهنده بودن مدیریت سود دانست. در نهایت، این محققان بیان می‏کنند که نتایج تحقیق آنها به طور قاطع از مدیریت سود فرصت طلبانه پشتیبانی نمی‏کند [10].

2-3-2- تحقیقات انجام گرفته در ایران

کردستانی و مجدی (1386) رابطه بین پنج ویژگی سود، شامل: پایداری سود، قابلیت پیش‌بینی سود، مربوط بودن سود، بموقع بودن سود و محافظه‏کاری سود را با هزینه سرمایه سهام عادی بررسی کردند. یافته های تحقیق از تاثیر ویژگی های کیفی سود بر هزینه سرمایه سهام عادی خبر می‏دهد. با کنترل متغیرهای اندازه شرکت، نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار و ضریب تغییرات سود به عنوان ریسک عملیاتی، نتایج تحقیق وجود رابطه معکوس بین ویژگی‏های سود شامل پایداری، قابلیت پیش‌بینی، مربوط بودن، بموقع بودن با هزینه سرمایه را نشان می‏دهد. با وجود این، رابطه‌ای بین محافظه‏کاری سود و هزینه حقوق صاحبان سهام عادی یافت نشد [5].

رسائیان و حسینی (1387) رابطه میان کیفیت اقلام تعهدی و هزینه سرمایه شرکت‏های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار را آزمون کردند. در این تحقیق، کیفیت اقلام تعهدی در دو دسته اقلام تعهدی اختیاری و ذاتی بررسی شد. نتایج این تحقیق نشان داد که بین کیفیت اقلام تعهدی و هزینه سرمایه شرکت‏ها رابطه وجود ندارد. به عبارت دیگر، نمی‌توان پذیرفت که بین هزینه سرمایه شرکت های با کیفیت ضعیف اقلام تعهدی، در مقایسه با شرکت های با کیفیت مطلوب اقلام تعهدی، اختلاف معنی داری وجود دارد [4].

ثقفی و بلو (1388) به بررسی چهار ویژگی سود با هزینه حقوق صاحبان سهام پرداخته‌اند. در این تحقیق ارتباط چهار ویژگی سود (کیفیت اقلام تعهدی، پایداری، قابلیت پیش‏بینی یا هموار بودن) با هزینه حقوق صاحبان سهام (مدل گوردون) بررسی شد. نتایج تحقیق نشان می‏دهد که رابطه منفی معنی‌دار بین هزینه حقوق صاحبان سهام و کیفیت اقلام تعهدی، قابلیت پیش‌بینی سود وجود ندارد و در مقابل، وجود رابطه منفی معنی‎دار بین هزینه حقوق صاحبان سهام و پایداری سود و هموار بودن سود تایید شد[2].

نوروش و حسینی (1388)، رابطه بین کیفیت افشای شرکتی (شامل قابلیت اتکا و بموقع بودن) و مدیریت سود را بررسی کردند. در این تحقیق برای اندازه گیری کیفیت افشا از دو معیار بموقع بودن و قابلیت اتکا استفاده شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که بین کیفیت افشای شرکتی و مدیریت سود رابطه منفی معنی‌داری وجود دارد. همچنین، رابطه منفی معنی‌داری بین بموقع بودن افشای شرکتی و مدیریتی سود وجود دارد. این محققان در تشریح یافتههای خود بیان می‌کنند که بهبود کیفیت افشای شرکتی باعث کاهش عدم تقارن اطلاعاتی میگردد و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، مدیریت سود کمتر را به همراه دارد [7].

آهنگری و شاکری (1388) رابطه بین مدیریت سود و فرایند ارزش‌گذاری شرکت را از راه ارزیابی تاثیر مدیریت سود بر میزان مربوط بودن سود و ارزش دفتری با ارزش بازار سهام، بررسی کردهاند. نتایج این تحقیق نشان داد که قابلیت اتکای ضعیف سود، مربوط بودن سود را کاهش می دهد. همچنین، مدیریت سود مربوط بودن سود را کاهش و مربوط بودن ارزش دفتری را افزایش می دهد [1].

خدادی و همکاران (1389) به بررسی تاثیر مدیریت سود بر مربوط بودن سود هر سهم و ارزش دفتری هر سهم با تفکیک اقلام تعهدی اختیاری کوتاه مدت، اقلام تعهدی اختیاری بلندمدت و کل اقلام تعهدی اختیاری پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش نشان داد، مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی اختیاری کوتاه مدت و بلند مدت موجب کاهش مربوط بودن سود هر سهم و ارزش دفتری هر سهم میشود. همچنین، تاثیر مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی اختیاری بلندمدت در مقایسه با اقلام تعهدی اختیاری کوتاهمدت بر مربوط بودن سود و ارزش دفتری بیشتر است [3].

3- فرضیههای تحقیق

1-3- فرضیه اصلی

· مدیریت سود کیفیت سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد.

2-3- فرضیههای فرعی

1- مدیریت سود ویژگی کیفیت اقلام تعهدی سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد.

2- مدیریت سود ویژگی پایداری سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد.

3- مدیریت سود ویژگی قابلیت پیش‌بینی سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد.

4- مدیریت سود ویژگی هموار بودن سود شرکت‏ها را کاهش می‏دهد.

4- روششناسی پژوهش

1-4- جامعه و نمونه آماری و دوره زمانی تحقیق

جامعه آماری تحقیق شامل کلیه شرکت‏های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، طی دوره زمانی هفت ساله، 1381 تا 1387 است. نمونه‌گیری به صورت حذفی انجام شده و نمونه منتخب شامل کلیه شرکت‏های جامعه آماری است که حائز معیارهای زیر باشند:

1- سال مالی شرکت منتهی به پایان اسفند ماه بوده و در طول سال‌های 1377 تا 1388 تغییر نکرده باشد.

2- جزو شرکت‏های واسطه‌گری مالی (سرمایه‏گذاری‌ها بانک‌ها، بیمه و لیزینگ) نباشد.

3- اطلاعات مورد نیاز برای محاسبه پارامترها طی سالهای 1377 تا 1388 در دسترس باشد.

4- سهام شرکت‏ها درطول تمامی دوره تحقیق (1381 تا 1387) حداقل هر سه ماه یکبار معامله شده شدند.

درنهایت، با درنظر گرفتن شرایط فوق، تعداد 303 شرکت به عنوان نمونه مورد مطالعه این تحقیق انتخاب شدند. حداکثر پارامترهای قابل محاسبه مربوط به سال 1386 با 303 شرکت و حداقل پارامترهای قابل محاسبه مربوط به سال 1381 با 185 شرکت بوده است. در مجموع، طی دوره 1387-1381، کلیه پارامترهای مورد نیاز برای برآورد مدل‌های رگرسیونی برای 1530 مشاهده شرکت-سال قابل محاسبه بودهاست.

2-4- متغیرها

· کیفیت اقلام تعهدی (AQ)، به میزان نقدشوندگی اقلام تعهدی سود اشاره دارد. مشابه [14] از مدل رگرسیون (1) برای اندازه‏گیری AQ استفاده شده‏است:

(1)

که در آن،TCA_j,t کل اقلام تعهدی جاری شرکت j در سالt، Assets میانگین کل دارایی‌ها، CFO جریان های نقدی عملیاتی،∆Rev تغییرات درآمد فروش در سال t نسبت به سال قبل، PPE ارزش ناخالص دارایی‌های ثابت مشهود است. معادله فوق با استفاده از داده‏های پنج ساله (رگرسیون غلتان پنج ساله) برآورد می‏شود. به این ترتیب، برای هر شرکت در هر سال مقدار خطا (مقادیر باقیمانده) اندازه‏گیری می‏شود که برابر با تفاوت بین اندازه واقعی اقلام تعهدی جاری و اندازه پیش‌بینی شده با استفاده از مدل رگرسیونی (1) است. کیفیت اقلام تعهدی با انحراف معیار مقادیر باقیمانده طی سال‌های t-4تاt اندازه‏گیری می‏شود. مقادیر بزرگتر AQ بیانگر کیفیت پایینتر اقلام تعهدی است:

(2)

· پایداری سود (Persist)، برحسب ضریب زاویه برآوردی، ، از مدل اتو رگرسیون مرتبه اول (AR1) سود به شرح زیر استخراج می‏شود:

(3)

که در آن سود قبل از اقلام غیر مترقبه است. ضریب زاویه، ، نسبت تغییرات سود سال t به تغییرات سود سال t-1 را نشان می‏دهد. هرچه مقدار بزرگتر باشد، بیانگر پایداری بالاتر سود است، درحالیکه هرچه میزان به صفر نزدیک باشد، بیانگر ناپایداری (موقتی و گذار بودن) سود است.

· قابلیت پیش‏بینی سود (Predict)، به عنوان توان سود در پیش‏بینی خود تعریف شده است. انحراف معیار مقادیر باقیمانده مدل اتورگرسیو (3) طی دوره t-4 تا t، مقدار قابلیت پیش‌بینی سود را برای سال t اندازه‏گیری می‏کند:

(4)

· هموار بودن سود (Smooth)، به معنی یکنواخت بودن سود در سالهای مختلف است که در تحقیق حاضر به صورت زیر و با استفاده از دادههای t-4 تا t اندازه‏گیری می‏شود:

(5)

· هزینه حقوق صاحبان سهام (CofC)، به منظور اندازه‏گیری هزینه حقوق صاحبان سرمایه در این تحقیق از مدل ارزش‌گذاری گوردون استفاده شده است:

(6)

به طوری که، قیمت سهم در ابتدای سال؛ سود سهام مورد انتظار سال آتی؛ ، نرخ بازده مورد انتظار سهامداران و ، نرخ رشد مورد انتظار است. به منظور اندازه‏گیری نرخ رشد مورد انتظار از میانگین هندسی رشد فروش پنج ساله استفاده شده است، زیرا رشد فروش در مقایسه با رشد سود پایدارتر و قابل پیش‌بینی‌تر است. این امر ناشی از تاثیرپذیری اندک فروش از رویه‌های حسابداری در مقایسه با سود است[12].

· اقلام تعهدی اختیاری (DAC)، استفاده مدیریت از اقلام تعهدی (کمتر یا بیشتر از حد معمول) در گزارشگری سود را اندازه‏گیری می‏کند؛ یعنی، سودی مدیریت شده‏است که اقلام تعهدی اختیاری بیشتری دارد:

(7)

کل تعهدی ها، A، کل دارایی‌های شرکت در ابتدای سال، ، تغییر در درآمد فروش؛ ، تغییر در حساب‌های دریافتنی؛ ، داراییهای ثابت مشهود است. بازده دارایی‌هاست. در این مدل فرض می‏شود در هر صنعت میزان مشخصی اقلام تعهدی وجود دارد که این مقدار طبیعی محسوب می‏شود. همچنین، میانگین تعهدی‏های اختیاری در هر سال- صنعت صفر است. بنابراین، مقایسه میزان واقعی اقلام تعهدی یک شرکت خاص با میزان برآوردی حاصل از رگرسیون فوق، بیانگر تعهدی‏های اختیاری آن شرکت است.

(8)

مدل رگرسیونی (7) در سطح سال-صنعت[1] برآورد می‏شود. مقادیر باقیمانده ( ) نشان دهنده میزان اقلام تعهدی غیر عادی است که به صورت زیر اندازه‏گیری می‏شود:

(9)

، اقلام تعهدی اختیاری، اقلام تعهدی واقعی و اقلام تعهدی برآوردی با استفاده از مدل (7) است.

متغیرهای کنترلی، در برگیرنده عوامل ذاتی موثر بر کیفیت سود است. در این پژوهش از سه متغیر کنترلی اندازه شرکت (Size)، نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار (BM) و عملکرد (ROA) استفاده شده است. اندازه شرکت از طریق لگاریتم کل دارایی‌های شرکت، نسبت BM از طریق تقسیم ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام به ارزش بازار پایان سال حقوق صاحبان سهام[2] و سرانجام بازده دارایی‌ها (ROA) از طریق تقسیم سود قبل از اقلام غیرعادی و غیر مترقبه بر کل داراییها در ابتدای سال اندازه‏گیری می‌شوند.

3-4- مدلهای رگرسیونی چند متغیره

به منظور بررسی تاثیر مدیریت سود بر چهار ویژگی سود، از مدل‏های رگرسیونی (10) تا (13) استفاده می‏شود:

(10)

(11)

(12)

(13)

که در این مدل‏ها، متغیر وابسته به ترتیب نشان دهنده مقدار کیفیت اقلام تعهدی (AQ)، پایداری (Persist)، توان پیش‏بینی (Predict) و هموار بودن (Smooth) سود است که بر اساس مدل‌های (1) تا (5) اندازه‏گیری شده‌اند.

به منظور تعیین اهمیت هر یک از ویژگی‏ها از دید سرمایه گذاران از مدل رگرسیونی (14) استفاده می‏شود. آن ویژگی از سود دارای بیشترین اهمیت است که بیشترین تاثیر را بر هزینه حقوق صاحبان سهام ( ) داشته باشد:

(14)

مدل (14) برای تمامی چهار ویژگی سود به صورت مجزا برآورد می‌گردد. ضریب تعیین تعدیل شده مدل‌ها نشان دهنده توان تببین هزینه سرمایه توسط هر ویژگی است. بنابراین، از این ضریب به عنوان وزن هر ویژگی برای محاسبه امتیاز کیفیت سود شرکت استفاده می‏شود. همچنین، به منظور از میان بردن اریب‌های ناشی از مقیاس‌های متفاوت ویژگی‏های مختلف، با استفاده از رابطه (15) ویژگی‏ها، بی بعد و استاندارد می‌شوند:

(15)

که در آن ، مقدار استاندار شده و بی بعد ویژگی kام برای شرکت j در زمان t است. امتیاز کیفیت سود (EQ) از طریق ضرب وزن ویژگی در مقدار استاندارد شده ویژگی و جمع این مقادیر برای چهار ویژگی یک شرکت به دست میآید:

(16)

که در آن وزن به دست آمده بر اساس مدل (14) برای هر ویژگی است. تاثیر نهایی مدیریت سود بر کیفیت سود با استفاده از مدل (17) آزمون خواهد شد:

(17)

نتایج

1-5- آمار توصیفی

آماره‌های توصیفی متغیرهای تحقیق در نگاره (1) ارائه شده‏است. میانگین قدر مطلق اقلام تعهدی اختیاری[3] (به عنوان نماینده مدیریت سود) 105/0 است. مقایسه اندازه‌های اقلام تعهدی اختیاری در دهک و چارک اول به ترتیب با دهک نهم و چارک سوم، نشان می‏دهد که شرکت‏ها تمایل مشابهی در استفاده از رویه‌های مدیریت سود کاهشی و مدیریت سود افزایشی دارند. همچنین، توزیع این متغیر در نمونه مورد بررسی نرمال به نظر می‌رسد.

کیفیت اقلام تعهدی دارای میانگین 083/0 و انحراف معیار 084/0 است. میانگین پایداری سود 408/0-، میانگین پیش‌بینی‌پذیری 112/0 و میانگین هموار بودن 640/0 است. ثقفی و بلو (1388) 06/0را به عنوان میانگین کیفیت اقلام تعهدی، 41/0 میانگین پایداری سود، 08/0میانگین پیش‌بینی‌پذیری و 97/0 میانگین هموار بودن را برای نمونه 40 شرکتی تحقیق خود گزارش کرده‌اند [2].

نگاره (1): آمارههای توصیفی تحقیق

متغیر	میانگین	انحراف معیار	دهک اول	چارک اول	میانه	چارک سوم	دهک نهم
DAC	000/0	147/0	162/0-	074/0-	000/0	078/0	161/0
Abs DAS	105/0	102/0	013/0	036/0	096/0	140/0	234/0
AQ	083/0	084/0	010/0	008/0	024/0	059/0	114/0
Persist	408/0-	821/0	32/1-	897/-	403/-	103/0	526/0
Predict	112/0	133/0	027/0	046/0	077/0	138/0	225/0
Smooth	640/0	769/0	249/-	156/0	558/0	064/1	583/1
EQ	067/0	039/0	025/0	039/0	060/0	087/0	116/0
CofC	248/0	186/0	093/0	124/0	221/0	331/0	448/0
Size	280/5	573/0	600/4	906/4	258/5	598/5	988/5
Log BM	305/0	616/0	268/0-	063/0	333/0	644/0	924/0
ROA	111/0	219/0	102/0-	022/0	099/0	207/0	364/0

هزینه حقوق صاحبان سهام عادی که با استفاده از مدل گوردن اندازه‏گیری شده است، دارای میانگین 24.8% است؛ به این معنی که در طول دوره تحقیق سرمایه‏گذاران به طور متوسط بازدهی نزدیک به 25% را بابت سرمایه‏گذاری خود مطالبه کرده‌اند. ثقفی و بلو (1388) رقم 32% (31%) را به عنوان میانگین (میانه) و 26% (38%) برای چارک اول (سوم) هزینه حقوق صاحبان سهام خود گزارش کرده‌اند [2]. به نظر می‌رسد مهمترین دلایل وجود تفاوت در اندازه ویژگی‌های سود و هزینه حقوق صاحبان سهام این دو تحقیق، تفاوت در دوره زمانی تحقیق و اندازه نمونه باشد[4].

امتیاز کیفیت سود که با استفاده از اندازه هر یک از ویژگی‏های سود در یک شرکت و ضریب تعیین تعدیل شده آن ویژگی در توضیح هزینه حقوق صاحبان سهام به عنوان وزن کیفیت، محاسبه شده است، دارای میانگین 067/0 و انحراف معیار 039/0 است. این امتیاز، در ارزیابی نهایی تاثیر مدیریت سود بر کیفیت سود استفاده می‏شود.

نگاره (2) نتایج همبستگی میان متغیرهای مستقل تحقیق را نشان می‏دهد. همبستگی‌های بالای قطر اصلی پیرسون و همبستگی‌های پایین قطر اصلی اسپیرمن (ناپارامتریک) است. هزینه حقوق مالکانه با سه ویژگی سود (کیفیت اقلام تعهدی، پایداری و هموار بودن سود) و امتیاز کیفیت سود رابطه مثبت و معنی‌داری دارد؛ به این معنی که با کاهش در کیفیت سود، هزینه مطالبه شده از سوی سرمایه‏گذاران افزایش مییابد.

تمامی چهار ویژگی سود دارای رابطه مثبت و معناداری (در سطح 01/0) با یکدیگر هستند. به این ترتیب، بهبود (کاهش) در مقادیر مطلوب، یکی از ویژگی‏های سود با بهبود (کاهش) در مقادیر مطلوب سایر ویژگی‏های سود همراه است. همبستگی بسیار قوی امتیاز کیفیت سود با ویژگی‏های سود ناشی از این حقیقت است که کیفیت سود ترکیبی از چهار ویژگی سود است.

اندازه شرکت رابطه معکوسی با ویژگی‏های سود دارد که برخی از این همبستگی‌ها از نظر آماری معنادار است. وجود رابطه معکوس به این معنی است که شرکت‏های بزرگتر در مقایسه با شرکت‏های کوچکتر، سود با کیفیت بالاتری گزارش می‏کنند. همچنین، لگاریتم نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار که نماینده فرصت رشد شرکت‏هاست همبستگی منفی و معناداری با چهار ویژگی سود و همچنین، امتیاز کیفیت سود شرکت‏ها دارد. آخرین متغیر کنترلی، بازده دارایی‌هاست که فاقد همبستگی معنی‌دار با ویژگی‏های سود است.

نگاره (2): همبستگی میان متغیرهای تحقیق

	CofC	AQ	Persist	Predict	Smooth	EQ	Size	Log BM	ROA
CofC		^(**)19/0	^(**)18/0	05/0	^(**)17/0	^(**)20/0	^(**)15/0	01/0	^(**)33/0
AQ	^(**)20/0		^(**)53/0	^(**)51/0	^(**)59/0	^(**)91/0	^(**)16/0-	^(**)12/0-	02/0
Persist	^(**)19/0	^(**)77/0		^(**)44/0	^(**)43/0	^(**)80/0	03/0-	^(**)25/0-	01/0
Predict	^(**)19/0	^(**)53/0	^(**)46/0		^(**)47/0	^(**)38/0	03/0-	^(**)22/0-	00/0
Smooth	^(**)18/0	^(**)59/0	^(**)46/0	^(**)50/0		^(**)80/0	^(**)14/0-	^(**)11/0-	03/0
EQ	^(**)22/0	^(**)90/0	^(**)82/0	^(**)40/0	^(**)82/0		^(**)14/0-	^(**)19/0-	02/0
Size	^(**)15/0	^(**)19/0	^(**)11/0	^(**)20/0-	^(**)27/0-	^(**)20/0-		^(**)60/0-	^(**)23/0
Log BM	02/0	^(**)13/0-	^(**)18/0-	^(**)24/0-	^(**)15/0-	^(**)16/0-	^(**)60/0-		^(**)32/0-
ROA	^(**)43/0	^(**)11/0	^(**)13/0	^(**)11/0	^(**)13/0	^(**)12/0	^(**)21/0	^(**)49/0-

ارقام بالای قطر اصلی، همبستگی پیرسون (پارامتریک) و ارقام پایین نگاره همبستگی‌های اسپیرمن (ناپارامتریک)

** همبستگی در سطح 01/0 معنادار است.

نکته قابل توجه همبستگی‌های نگاره (2)، وجود رابطه مثبت و معنی‌دار (در سطح 01/0) بین میزان اقلام تعهدی اختیاری (مدیریت سود) و ویژگی‏های سود و امتیاز کیفیت سود است. این همبستگی مثبت نشان می‏دهد که با افزایش مدیریت سود (قدر مطلق اقلام تعهدی اختیاری) از مقادیر مطلوب ویژگی‏های سود و همچنین، امتیاز کیفیت سود کاسته می‏شود. آزمون دقیق‌تر این یافته‌ها با استفاده از مدل‌های رگرسیونی امکانپذیر است.

2-5- برآورد مدل‌ها و آزمون فرضیه‌ها

همان طور که قبلاً بیان شد، نمونه مورد بررسی متشکل از 303 شرکت مجزا برای سال‌های 1381-1387 (1530 مشاهده سال- شرکت) است. در نتیجه، ساختار دادهها، ترکیبی از سری‌های زمانی و مقطعی است. از این رو، استفاده از رگرسیون ساده (مقطعی) یا رگرسیون سری‌های زمانی به تنهایی مناسب نیست. بنابراین، در این تحقیق نیز از روش داده‌های ترکیبی استفاده شده است که سبب می‏شود درجه آزادی افزایش یافته و ناهمسانی واریانس و همخطی بین متغیرها کاهش یابد. تخمین مدل‌های رگرسیونی با داده‌های ترکیبی مستلزم تعیین وضعیت عرض از مبدا (تأثیرات ثابت) در مدل است. به طور کلی، سه حالت زیر را برای عرض از مبدا می‌توان آزمون نمود: (1) مدل تأثیرات مشترک، (2) مدل تأثیرات ثابت و (3) مدل تأثیرات تصادفی.

در ابتدا باید مشخص شود که عرض از مبدا برای همه مقاطع برابر است یا خیر. برای بررسی این موضوع از آزمون F لیمر استفاده می‏شود. فرض صفر این آزمون که به آزمون ترکیب‌پذیری نیز شهرت دارد، به صورت زیر است:

H0 : μi = 0, i = 1, . . .,N.

نتایج آزمون F برای مدل‌های (10) الی (13) و (17) در نگاره (3) ارائه شده است. همان طور که مشاهده می‏شود Prob کلیه مدل‌های برآوردی، کوچکتر از 05/0 است که این به معنی رد فرض صفر و متغیر بودن تأثیرات عرض از مبدا در این مدل‌هاست. در نتیجه، برای تعیین وضعیت عرض از مبدا، از آزمون هاسمن استفاده می‏شود.

نگاره (3): آزمون ترکیب‌پذیری(F)

آزمون F	t-statistic	d.f	Prob.
کیفیت اقلام تعهدی(مدل 10)	49031/3	(1219،302)	0000/0
پایداری (مدل 11)	46375/3	(1208،302)	0000/0
پیش بینیپذیری(مدل 12)	49283/3	(1173،302)	0000/0
هموار بودن(مدل 13)	47563/3	(1198،302)	0000/0
کیفیت سود(مدل 17)	48214/3	(1530،302)	0000/0

نتایج آزمون هاسمن در نگاره (4) نشان داده شده است. بر این اساس، به جز مدلی که از ویژگی پیش‌بینی‌پذیری به عنوان متغیر وابسته استفاده می‌کند، در سایر مدل‌ها تأثیرات عرض از مبدا، تصادفی است.

نگاره (4): نتایج آزمون هاسمن

آزمون هاسمن	Chi-Sq. Statistic	Chi-Sq. d.f.	Prob.	نوع اثر
کیفیت اقلام تعهدی(مدل 10)	6/83741	4	1447/0	تصادفی
پایداری (مدل 11)	22305/8	4	0837/0	تصادفی
پیش بینیپذیری(مدل 12)	56524/9	4	0484/0	ثابت
هموار بودن(مدل 13)	61784/2	4	6237/0	تصادفی
کیفیت سود(مدل 17)	55881/5	4	2346/0	تصادفی

برای بررسی همبستگی بین خطاهای مدل‌ها از آماره دوربین- واتسن استفاده می‏شود. برای آزمون نرمال بودن داده‌ها از آزمون کلموگروف– اسمیرنف استفاده شده است. نگاره (5) نتایج حاصل از این آزمون را نشان می‏دهد.

نگاره (5): نتایج آزمون کلموگروف-اسمیرنف

	Kolmogorove -Smirnov Z	Prob.
کیفیت اقلام تعهدی(مدل 10)	923/0	362/0
پایداری (مدل 11)	986/0	285/0
پیش بینی‌پذیری(مدل 12)	938/0	343/0
هموار بودن(مدل 13)	965/0	309/0
کیفیت سود(مدل 17)	088/1	187/0

در این آزمون، فرضیه این گونه تعریف می‏شود که داده‌ها نرمال هستند. همان‌طور که ملاحظه می‏شود، آماره‌های Z در این نگاره بیانگر نرمال بودن توزیع داده‌هاست.

1-2-5- مدلهای در بردارنده یک بعد کیفیت سود

جداول (6) تا (9) نتایج برآورد مدل‏های رگرسیونی (10) الی (13) را برای هر یک از ویژگی‏های سود نمایش می‏دهد. در این مدل‏ها، متغیر وابسته ویژگی‏های سود و متغیر مستقل، تعهدی‏های اختیاری است. همچنین، سه متغیر اندازه شرکت، ارزش بازار به ارزش دفتری و بازده دارایی‌ها به عنوان متغیر کنترلی در مدل حضور دارند. تمامی چهار مدل برآوردی در در سطح 01/0 از نظر آماری معنی‌دار هستند. همچنین، ضریب تعیین تعدیل شده این مدل‌ها در دامنه %5/34 تا %5/48 قرار دارد که بالاترین ضریب تعیین مربوط به مدل ویژگی اقلام تعهدی و پایین ترین ضریب مربوط به ویژگی پیش‌بینی‌پذیری سود است.

نگاره (6) نتایج برآورد رگرسیون اقلام تعهدی اختیاری را بر کیفیت اقلام تعهدی به همراه سه متغیر کنترلی اندازه شرکت، ارزش بازار به ارزش دفتری و بازده دارایی‏ها نمایش می‏دهد. همان گونه مشاهده می‏دهد، ضریب متناظر با اقلام تعهدی اختیاری برابر با 240/0 واحد و در سطح 01/0 معنادار است؛ به این معنی که اقلام تعهدی اختیاری رابطه مثبت و معناداری با کیفیت اقلام تعهدی دارد. اندازه‏گیری کیفیت اقلام تعهدی به گونه‏ای است که مقادیر بزرگتر AQ به معنی کیفیت پایین‏تر اقلام تعهدی است. در نتیجه، هر چه بر میزان تعهدی‏های اختیاری افزوده شود، از کیفیت اقلام تعهدی کاسته می‏شود. بنابراین، فرضیه فرعی اول تحقیق تایید می‏شود.

نگاره (6): رگرسیون اقلام تعهدی اختیاری بر کیفیت اقلام تعهدی

	ضریب	آماره t	احتمال
عرض از مبدا	025/0	769/0	442/0
اقلام تعهدی اختیاری (DAC)	240/0	351/5	000/0
اندازه شرکت (Size)	001/0-	985/2-	003/0
ارزش دفتری به ارزش بازار (BM)	017/0-	671/2-	007/0
بازده دارایی‌ها (ROA)	067/0	234/1	217/0
:adj R² 485/0 آماره F: 041/359 آماره دوربین واتسون 014/2

ضریب متناظر با دو متغیر کنترلی اندازه شرکت و نسبت BM نیز در سطح 01/0 اطمینان معنادار هستند. اندازه شرکت با کیفیت اقلام تعهدی رابطه منفی دارد؛ به این معنی که شرکت‏های بزرگتر در مقایسه با شرکت‏های کوچکتر، دارای کیفیت اقلام تعهدی بالاتری هستند. وجود محدودیت های ناشی از ساختار مالکیت و توجه و نظارت بیشتر فعالان بازار به شرکت‏های بزرگتر می‏تواند از جمله دلایل کیفیت بالاتر تعهدی‏های این شرکت‏ها باشد.

ارزش دفتری به ارزش بازار حقوق صاحبان سهام، منعکس کننده فرصت رشد پیش‏روی شرکت‏هاست. هر چه این نسبت بزرگتر باشد، نشان دهنده امکان رشد بیشتر شرکت در آینده است. رابطه منفی و معنادار به دست آمده بین این نسبت و کیفیت اقلام تعهدی به این معنی است که شرکت‏های در حال رشد از کیفیت اقلام تعهدی بالاتری برخوردارند. بازده دارایی‌ها به نمایندگی از عملکرد شرکت به عنوان سومین متغیر کنترلی در مدل وارد شده‏است. بر خلاف انتظار بازده دارایی‌ها فاقد رابطه معنی‌دار با کیفیت اقلام تعهدی است.

نگاره (7) نتایج برآورد مدل (11) را برای پایداری سود نمایش می‏دهد. همان‏طور که مشاهده می‏کنید، ضریب برآوردی برای تعهدی‏های اختیاری برابر با 191/0 و از نظر آماری در سطح 01/0 معنادار است. ضریب تعیین تعدیل شده مدل برابر 45% است. این نتایج نشان می دهد که تعهدی‏های اختیاری باعث کاهش پایداری سود می‏شود. بنابراین، فرضیه فرعی دوم تحقیق تایید می‏شود. نتایج به دست آمده برای متغیرهای کنترلی، مشابه با نتایج حاصل از مدل قبلی است.

نگاره (7): رگرسیون اقلام تعهدی اختیاری بر پایداری سود

	ضریب	آماره t	احتمال
عرض از مبدا	041/0	829/0	407/0
اقلام تعهدی اختیاری (DAC)	191/0	041/4	000/0
اندازه شرکت (Size)	002/0-	084/3-	002/0
ارزش دفتری به ارزش بازار (BM)	024/0-	884/2-	004/0
بازده دارایی‌ها (ROA)	071/0	252/1	210/0
:adj R2 450/0 آماره F: 931/311 آماره دوربین واتسون958/1

نگاره (8) نتایج برآورد مدل (12) را برای آزمون قابلیت پیشبینی سود نمایش می‏دهد. ضریب اقلام تعهدی اختیاری برابر با 132/0 است و از نظر آماری در سطح 01/0 معنی دار است. ضریب مثبت اقلام تعهدی اختیاری در این مدل رگرسیون برآوردی به این معناست که مدیریت سود موجب کاهش کیفیت پیش‏بینی‏پذیری سود می‏شود. بنابراین، فرضیه فرعی سوم تحقیق تایید می‏شود. ضریب تعیین تعدیل شده این مدل برابر با 5/34 و در مقایسه با دو مدل برآورد شده قبلی کوچکتر است؛ به این معنی که قابلیت پیش‏بینی سود کمتر از کیفیت اقلام تعهدی و پایداری، تحت تاثیر مدیریت سود قرار می‏گیرد.

نگاره (8): رگرسیون تعهدی‏های اختیاری بر قابلیت پیشبینی

	ضریب	آماره t	احتمال
عرض از مبدا	057/0-	223/1-	222/0
اقلام تعهدی اختیاری (DAC)	132/0	864/3	000/0
اندازه شرکت (Size)	053/0-	041/6-	000/0
ارزش دفتری به ارزش بازار (BM)	026/0-	155/3-	002/0
بازده دارایی‌ها (ROA)	313/0	715/10	000/0
:adj R2 345/0 آماره F : 811/200 آماره دوربین واتسون 965/1

نگاره (9) نتایج برآورد مدل (13) را برای هموار بودن سود نمایش می‏دهد. در این مدل رگرسیونی، ضریب برآوردی برای تعهدی‏های اختیاری برابر با 120/0 با آماره t، 225/3 است که از نظر آماری در سطح 01/0 معنادار است. ضریب تعیین تعدیل شده مدل، 408/0 است. به این ترتیب، نتایج نگاره (9) نشان می‏دهد که مدیریت سود به کاهش مقادیر مطلوب هموار بودن سود منجر می‏شود. بنابراین، فرضیه فرعی چهارم تحقیق تایید می‏شود.

نگاره (9): رگرسیون اقلام تعهدی بر هموار بودن

	ضریب	آماره t	احتمال
عرض از مبدا	045/0-	982/0-	326/0
اقلام تعهدی اختیاری (DAC)	120/0	225/3	001/0
اندازه شرکت (Size)	051/0	826/5	000/0
ارزش دفتری به ارزش بازار (BM)	023/0	830/2	005/0
بازده دارایی‌ها (ROA)	320/0	160/11	000/0
:adj R² 408/0 آماره F: 753/262 آماره دوربین واتسون 920/1

مقایسه ضرایب تعیین چهار مدل رگرسیونی بالا که تنها تفاوت آنها در متغیرهای وابسته بوده است، می‏تواند اندازه تاثیر‌پذیری هر یک را از مدیریت سود نشان دهد. به این ترتیب، کیفیت اقلام تعهدی با ضریب تعیین تعدیل شده 485/0، بیش از سایر ویژگی‏ها تحت تاثیر تأثیرات نامطلوب مدیریت سود قرار می‏گیرد. پس از آن، پایداری، هموار بودن و قابلیت پیشبینی، به ترتیب با ضرایب، 450/0، 408/0 و 345/0، در رتبههای بعدی قرار میگیرند.

2-2-5- برآورد مدل کامل

نتیجهگیری در رابطه با فرضیه اصلی تحقیق هنگامی امکان‌پذیر است که تاثیر مدیریت سود بر تمامی ابعاد کیفیت سود به صورت همزمان سنجیده شود. اهمیت موضوع از آنجاست که وجود روابط متقابل میان ویژگی‏های مختلف سود می‏تواند رابطه و تاثیر مدیریت سود را بر آنها دستخوش تغییر نماید. نگاره (10) نتایج برآورد مدل رگرسیونی (17) را نمایش می‏دهد که در آن امتیاز کیفیت سود، متغیر وابسته است.

نگاره (10): رگرسیون اقلام تعهدی اختیاری بر امتیاز کیفیت سود

	ضریب	آماره t	احتمال
عرض از مبدا	045/0-	976/0-	329/0
اقلام تعهدی اختیاری (DAC)	396/0	02/20	000/0
اندازه شرکت (Size)	050/0	872/5	000/0
ارزش دفتری به ارزش بازار (BM)	023/0	849/2	004/0
بازده داراییها (ROA)	321/0	994/10	000/0
:adj R² 524/0 آماره F : 695/419 آماره دوربین واتسون 922/1

نتایج ارائه شده در نگاره (7) نشان می‏دهد که اقلام تعهدی اختیاری بیشترین تاثیر ممکن را بر امتیاز کیفیت سود می‌گذارد؛ به گونه‌ای که ضریب برآوردی برای اقلام تعهدی اختیاری برابر با 396/0 با آماره t، 02/20 است. این ضریب آماری در سطح 01/0 معنادار است. ضریب تعیین تعدیل شده این مدل برابر با 4/52 درصد است؛ به این معنی که 4/52 درصد از تغییرات در امتیاز کیفیت افشا در شرکت‏های نمونه مورد بررسی توسط چهار متغیر مستقل موجود در این مدل توضیح داده می‏شود. به این ترتیب، می‌توان بیان نمود که مدیریت سود موجب کاهش کیفیت سود گزارش شده توسط شرکت‏ها می‏شود. این نتیجه در حضور متغیرهای کنترلی که نشان دهنده برخی دیگر از عوامل مؤثر بر کیفیت سود شرکت‏هاست، به دست آمده است. بنابراین، فرضیه اصلی تحقیق تایید می‏شود.

6- خلاصه و نتیجه‌گیری

هدف این تحقیق بررسی تاثیر مدیریت سود بر کیفیت اطلاعات مالی گزارش شده توسط شرکت‏هاست. از آنجا که تحقیقات اخیر نشان داده‌اند کیفیت اطلاعات حسابداری پیامدهای اقتصادی با اهمیتی از خود بر جای می‌گذارد، عوامل تعیین‌کننده کیفیت اطلاعات از اهمیت بسزایی بر خوردارند. در این میان، تصمیمات گزارشگری مدیریت یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده کیفیت اطلاعات حسابداری است. در تحقیق حاضر تاثیر مدیریت سود، به عنوان شناخته شده‌ترین نوع مداخله مدیریت در گزارشگری مالی شرکت‏ها، بر چهار بعد متفاوت کیفیت سود حسابداری مطالعه شده‏است. ابعاد مختلف کیفیت سود (ویژگی‏های سود) عبارتند از: کیفیت اقلام تعهدی، پیش‌بینی پذیری سود، پایداری سود و هموار بودن سود.

به طور کلی، در رابطه با چگونگی تاثیرگذاری مدیریت سود بر کیفیت اطلاعات حسابداری، دو دیگاه متفاوت وجود دارد. در دیدگاه نخست، مدیریت با هدف انتقال اطلاعات خصوصی خود اقدام به دستکاری اطلاعات حسابداری می‏کند. در چنین موقعیتی، دخالت مدیریت در فرایند گزارشگری مالی باید سبب شود کیفیت اطلاعات گزارش شده افزایش یابد. در دیدگاه دوم که از مقبولیت عمومی بیشتری برخوردار است، مدیریت سود ماهیتی فرصتطلبانه داشته، در راستای انگیزهها و منافع شخصی مدیریت انجام می‏شود. بنابراین، باید انتظار داشت مدیریت سود باعث کاهش کیفیت اطلاعات حسابداری شود، زیرا اطلاعات مدیریت شده دیگر نشاندهنده محتوای اقتصادی رویداد‌ها نیست.

مطابق با رویه غالب در تعریف مدیریت سود، فرضیه‌های پژوهش بیان می‏کنند که مدیریت سود باعث کاهش مقادیر مطلوب هر یک از ویژگی‏های سود و همچنین، کاهش امتیاز کیفیت سود شرکت‏ها می‏شود. امتیاز کیفیت سود هر شرکت با استفاده از مقادیر به دست آمده برای هر یک از ویژگی‏ها برای آن شرکت و همچنین، تاثیر هر ویژگی بر هزینه حقوق صاحبان سهام (به عنوان وزن هر ویژگی از منظر سرمایه‏گذاران) محاسبه می‏شود. خصوصیت بارز امتیاز کیفیت سود، استفاده از هزینه سرمایه به عنوان مقیاسی عینی در تعیین اهمیت هر ویژگی است.

همان گونه که نتایج ارائه شده در جداول (6) تا (10) نشان می‏دهد، در تمامی مدل رگرسیون‌هایی که ابعاد کیفیت سود، متغیر وابسته بوده‌است، ضرایب برآوردی مربوط به متغیر اقلام تعهدی اختیاری مثبت و در سطح 01/0 معنادار است. ضرایب تعیین تعدیل شده این مدل‌ها در دامنه 50/34 تا 40/52 درصد قرار دارد. این یافته‌ها به این معنی است که با افزایش اندازه اقلام تعهدی اختیاری از مقادیر مطلوب ابعاد مختلف کیفیت سود کاسته می‏شود. به این ترتیب فرضیه اصلی تحقیق به همراه تمامی چهار فرضیه فرعی، تایید شد. در میان ابعاد مختلف کیفیت سود، اقلام تعهدی اختیاری بیشتر تاثیر نامطلوب را بر کیفیت اقلام تعهدی داشته است؛ به طوری که 50/48 درصد کاهش در این ویژگی سود از اقلام تعهدی اختیاری و سه متغیر کنترلی ناشی شده است. این نتایج همسو با فرضیه‌های تحقیق و مطابق با دیدگاه فرصتطلبانه بودن مدیریت سود است.

یافته‌های تحقیق حاضر با نتایج بخش عمده‌ای از تحقیقات خارجی و داخلی سازگار است. برای مثال، چانگ و شیوا (2010) نیز نشان دادند که به طور کلی مدیریت سود باعث کاهش قدرت پیش‌بینی کنندگی سود می‏شود؛ هرچند که با افزایش چشمگیر در مدیریت سود، بر قدرت پیش‌بینی کنندگی سود افزوده می‏شود. تیان (2007) نشان داد که مدیریت سود باعث کاهش توان ارقام حسابداری در ارزش‌گذاری شرکت می‏شود. نوروش و حسینی (1388) نیز نشان دادند مدیریت سود با کاهش امتیاز کیفیت افشا همراه است. آهنگری و شاکری (1388) و خدادای و همکاران (1389) که بررسی تاثیر مدیریت سود بر مربوط بودن سود و ارزش دفتری پرداختهاند، نتیجهگیری می‏کنند که مدیریت سود باعث کاهش ارزش مربوط بودن سود می‏شود. با وجود این، آهنگری و شاکری (1388) مدعی می‌شوند که مدیریت سود باعث افزایش مربوط بودن ارزش دفتری می‏شود. در تحقیق حاضر، تاثیر مدیریت سود بر محتوای اطلاعاتی ارزش‌های دفتری آزمون نشده‏است.

عدم شواهد تجربی قوی در تایید یا رد دیدگاه‌های مختلف نسبت به پیامدهای نهایی مدیریت سود، ارزشمندی یافتههای تحقیق حاضر را بیش از پیش نمایان میسازد. همانگونه که پیش از این بیان شد، تحقیق جامعی که به بررسی تاثیر مدیریت سود بر تمامی ابعاد کیفیت گزارشگری مالی پرداخته باشد، وجود ندارد. تحقیقات انجام گرفته بر یک بعد منحصر به فرد از کیفیت اطلاعات تمرکز داشته‌اند و در نتیجه، شواهد ارائه شده توسط تحقیقات مختلف، متناقض و فاقد صراحت لازم است. تحقیق حاضر با استفاده از چهار نماینده متفاوت برای کیفیت سود، سعی در بر طرف نمودن این ایراد داشته است.

7- پیشنهادهای تحقیق

1-7- پیشنهادهای حاصل از نتایج تحقیق

1- نتایج به دست آمده نشان داد که مدیریت سود باعث کاهش کیفیت اطلاعات حسابداری می‏شود. به منظور بهبود کیفیت اطلاعات و افزایش اعتماد سرمایه‏گذاران به گزارش‌های مالی شرکت‏ها، به سازمان بورس اوراق بهادار و سازمان حسابرسی پیشنهاد می‏شود، الزامات گزارشگری مالی و افشا به نحوی تدوین گردد که امکان استفاده مدیریت از ابزارهای گزارشگری مالی برای دستکاری ارقام حسابداری حداقل شود.

2- همان طور که نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد، بین قابلیت پیش‌بینی سود و هزینه حقوق صاحبان سهام رابطه معنی داری مشاهده نمی‏شود. به عبارت دیگر، سرمایه گذاران به قابلیت پیشبینی سود توجه نمی‏کنند، حال آنکه نتایج تحقیقات انجام شده در سایر کشورها نشان می‏دهد که قابلیت پیش‌بینی همـــواره توجه سرمایه‌‌گذاران را به خود معطــوف داشتـــه است. لذا، پیشنهاد می‏شود تمهیدات لازم برای تشریح نقش قابلیت پیشبینی سود بر تصمیمات اقتصادی مختلف و آشنا نمودن سرمایه‏گذاران با این نقش سود و کارکردهای مختلف آن اندیشیده شود.

3- با توجه به اهمیت ابعاد مختلف کیفیت سود از دیدگاه سرمایه‏گذاران به عنوان مهمترین استفاده کنندگان صورتهای مالی، پیشنهاد می شود موضوع کیفیت سود و کیفیت گزارشگری مالی به عنوان یکی از مباحث حسابداری مالی در متون درسی رشته حسابداری گنجانده شود.

2-7- پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی

1- به محققان پیشنهاد می‏شود با تفکیک مدیریت سود افزایشی و مدیریت سود کاهشی، تاثیرات این دو را بر کیفیت اطلاعات حسابداری به صورت جداگانه بررسی کنند.

2- علاوه بر چهار ویژگی سود بیان شده، ابعاد کیفی دیگری نیز برای سود (مانند، به موقع بودن ارزش مربوط بودن و محافظه‏کاری) تعریف شده‏است. با توجه به اینکه در اندازه‏گیری ویژگی‏های فوق از اطلاعات بازار نیز استفاده می‏شود، این امکان وجود دارد که مدیریت سود تاثیر متفاوتی بر آنها داشته باشد. پیشنهاد می‏شود در تحقیقات آتی تاثیر مدیریت سود بر این ویژگی‏ها بررسی شود.

8- محدودیت‏های تحقیق

1- در این تحقیق به منظور برآورد هزینه حقوق صاحبان سهام از مدل گوردون استفاده شده‏است. وجود محدودیت‏های تئوریک در این مدل، مانند ثابت فرض کردن نرخ رشد سود سهام، می‏تواند بر نتایج به دست آمده تاثیرگذار باشد.

2- با توجه به محدود بودن شرکت‏های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار قبل از سال 1377، شرکت‎هایی مطالعه شدندکه حداقل از سال 1377 اطلاعات مرتبط با سود جریانهای نقدی آنها در دسترس باشد. این محدودیت به حذف برخی شرکت‎ها از نمونه منجر شد.

3- به دلیل عدم رهنمودها و استانداردهای حسابداری مالی تا قبل از سال 1378، کیفیت اطلاعات مالی مورد استفاده و تأثیرات ناشی از تفاوت در روش‎های حسابداری، ممکن است برنتایج تحقیق تاثیرگذار باشد.

4- تعدیلات سنواتی و برخی از بندهای شرط مندرج در گزارش‎های حسابرسی، از جمله عوامل مؤثر بر اندازه‎گیری سود است، اما به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات لازم، تعدیل بابت این اقلام دشوار بود. لذا این موارد می‎تواند نتایج تحقیق را تحت تأثیر قرار دهد.

[1] برآورد مدل در سطح سال- صنعت، علاوه بر در نظر گرفتن نرم صنعت برای برآورد کیفیت اقلام تعهدی، به داده‌های سری‌های زمانی کمتری احتیاج دارد. این شیوه برازش مدل در تحقیقات معتبر متعددی، از جمله [14 و 16] استفاده شده‌است.

[2] وجود تفاوت‏های بزرگ بین ارزش دفتری و ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت‌ها سبب شد، اندازه به دست آمده برای نسبت BM با اندازه های سایر متغیرها تناسب نداشته باشد. تفاوت در اندازه متغیرها می‏تواند موجب اریب نتایج تحقیق شود. علاوه بر آن، استفاده از تابع لگاریتم برای تبدیل متغیرهای مستقل دارای پراکندگی زیاد، باعث کاهش تاثیرات نامطلوب داده‏های پرت بر روی نتایج تحقیق می‏شود.

[3] در حالی که میزان اقلام تعهدی اختیاری میتواند منفی یا مثبت (مدیریت سود کاهشی یا مدیریت سود افزایشی) باشد، در این تحقیق، از قدر مطلق میزان تعهدیهای اختیاری به عنوان اندازه مدیریت سود استفاده شده است.

[4] کردستانی و مجدی (1386) رقم 9% را به عنوان میانگین هزینه سرمایه گزارش کرده‌اند [5]. با توجه به اینکه نرخ سود بدون ریسک (نرخ سپرده‌های بانکی یک ساله) در طی سال‌های اخیر حدود 15% بوده است، رقم 9% به عنوان هزینه سرمایه چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.

مراجع

1- آهنگری عبدالمجید و امیر شاکری. (1388). «تاثیر مدیریت سود بر میزان مربوط بودن سود و ارزش دفتری با ارزش بازار سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران»، حسابداری مالی، ش1(3)، صص54-68.

2- ثقفی، علی و قاسم بلو. (1388). «هزینه حقوق صاحبان سهام و ویژگی‏های سود»، تحقیقات حسابداری، ش2، صص4-28.

3- خدادادی، ولی، رضا تاکر و محمدصادق زارعزاده مهریزی. (1389). « بررسی تاثیر مدیریت سود بر مربوطبودن سود و ارزش دفتری: مقایسه اقلام تعهدی اختیاری کوتاه مدت و بلند مدت»، حسابداری مالی، ش2(5)، صص57-75.

4- رسائیان، امیر و وحید حسینی. (1387). «رابطه کیفیت اقلام تعهدی و هزینه سرمایه در ایران»، بررسیهایحسابداریوحسابرسی، ش15 (53)، صص67-84.

5- کردستانی، غلامرضا و ضیاءالدین مجدی. (1386). «بررسی رابطه بین ویژگی‏های کیفی سود و هزینه سرمایه سهام عادی»، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، ش14 (48)، صص 85-104.

6- کمیته تدوین استانداردهای حسابداری. (1386). استانداردهای حسابداری: مفاهیم نظری گزارشگری مالی، تهران: سازمان حسابرسی.

7- نوروش، ایرج و سیدعلی میرحسینی. (1388). «بررسی رابطه بین کیفیت افشا (قابلیت اتکا و به موقع بودن) و مدیریت سود»، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، ش16 (55)، صص 117-134.

8- هاشمی، سید عباس، سعید صمدی و افسانه سروشیار. (1389). « ارزیابی توانمندی اجزای نقدی و تعهدی سود در پیشبینی سود غیرعادی و تعیین ارزش شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران»، پژوهشهایحسابداریمالی، ش 1 (3)، صص 93-112.

9- Beneish, M. D., and M. E., Vargus. (2002). Insider trading, earnings quality, and accrual mispricing. The Accounting Review, 77 (4), 755–791.

10- Chang A. and Shiva K. (2010), Earnings Management and Earnings Predictability, www.ssrn, working paper.

11- Christensen, P.O., Rosa, L.E., and Feltham, G.A. (2010). Information and the Cost of Capital: An Ex Ante Perspective. The Accounting Review, 85 (3), 817–848.

12- Damodaran, A. (2002). Investment Valuation. New York: John Wiley.

13- Dechow, P. and I. Dichev. (2002). The quality of accruals and earnings: The role of accrual estimation errors. The Accounting Review, 77 (supplement), 35-59.

14- Francis, J., Nanda, D.J., and Olsson, P. (2008). Voluntary disclosure, earnings quality and cost of capital. Journal of Accounting Research, 46 (1), 53-99.

15- Francis, J., R. LaFond, P. Olsson and K. Schipper. (2004). Costs of equity and earnings attributes. The Accounting Review, 79(4), 967-1010.

16- Francis, J., R. LaFond, P. Olsson and K. Schipper. (2005). The market pricing of accruals quality. Journal of Accounting and Economics. 39 (2), 295-327.

17- Francis, J., Olsson, P., and Schipper, K. (2008). Earnings Quality, Foundation and Trends in Accounting, 1 (4), 259–340.

18- Graham, I, C. Harvey, and S. Rajgopal. (2005). Financial reporting policies: Evidence from the field. Journal of Accounting and Economics 40 (2), 3–73.

19- Jiraporn, Pornsit, Gary Miller, Soon Suk Yoon, and Young Sang Kim. (2008). Is earnings management opportunistic or beneficial? An agency theory perspective. International Review of Financial Analysis, 17 (3), 622-634.

20- Ronen, J. (2008). Earnings Management: Emerging Insights in Theory, Practice, and Research. New York. Springer Science.

21- Schipper, Katherine. (1989). Commentary on earnings management. Accounting Horizons, 3 (4), 91–102.

22- Tian, Y. (2007). Does Expectations Management Impair Firm Valuation? SSRN.com, working paper.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 21,176

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 4,324

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

مدیریت سود، چگونه کیفیت سود شرکت‏ها را تحت تاثیر قرار می‏دهد؟