بررسی رابطه مدیریت سود و سودآوری شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران

در سال­های اخیر در حوزه تحقیقات حسابداری، موضوع مدیریت سود مورد توجه محققان قرار گرفته است. مدیریت سود عبارت از مداخلة هدفمند در فرایند گزارشگری مالی با توجه به محدودیت­های اصول پذیرفته شدة حسابداری برای به‌دست آوردن سطح مورد انتظار سود است. با توجه به مقاصد مدیریت، مدیریت سود می­تواند به‌صورت افزایش، کاهش یا هموارکردن سود گزارش شده باشد.

دلایل احتمالی زیادی برای مدیریت سود وجود دارد. برای مثال، اگر شرکتی سود باثباتی گزارش کند، سهامداران احساس اطمینان بیشتری خواهند کرد، مدیریت سود تاثیر مطلوبی بر ارزش سهام و هزینة سرمایه دارد، یا سهامداران اطلاعات بیشتری از اعلام سود به‌دست خواهند آورد [19]. بنابراین، با توجه به اهمیّت سود و محتوای اطلاعاتی بالایی که سود دارد مدیران همواره در تلاشند که در راستای اهداف خاصی که دنبال می­کنند، مبلغ سود گزارش شده را دستکاری نمایند. مسأله اصلی در رابطه با این مطلب، این است که چرا مدیران به دنبال دستکاری سود هستند، چگونه سود را مدیریت می­کنند و پیامدهای این گونه رفتار چیست؟

بیشترتحقیقات صورت گرفته در مورد مدیریت سود در کشورهای غربی صورت گرفته است. نتایج تحقیقات قبلی با هم در تناقض است، زیرا هر کدام از آنها برای بررسی مدیریت سود از معیارهای متفاوت استفاده کرده­اند. در ایران نیز با توجه به وجود چندین روش قابل قبول حسابداری و آزادی عمل در انتخاب این روش­ها (مثل برآورد عمر مفید و ارزش اسقاط دارایی دراجرای روش خط مستقیم) امکان دستکاری سود توسط مدیریت وجود دارد. بنابراین، تحقیق در مورد مدیریت سود از این لحاظ که می تواند موجب درک بهتر مفهوم سود و کیفیت آن شود، ضروری به نظر می­رسد.

این تحقیق به بررسی رابطه مدیریت سود و سودآوری شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می­پردازد و هدف آن بررسی وجود پدیده مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. هدف دیگر این تحقیق، شناسایی عواملی است که ممکن است بر رفتار مدیریت تاثیر بگذارد.

مبانی نظری وپیشینه تحقیق

مبانی نظری

فرضیه مدیریت سود، در ابتدا با عنوان هموارسازی سود توسط هپ­ورث( 1953) ارائه و بعداً توسط گوردن( 1964) معرفی شد. برای اولین بار توسط مک نیچلسون (1988)عبارت "مدیریت سود" جایگزین عبارت "هموارسازی سود" شد. از این جهت، مدیریت سود در کانون توجه قرار گرفت؛ بر این اساس که می­تواند در تهیه خلاصه­ای از عملکرد شرکت اعمال نفوذ کند و نتایج مورد نظر خود را منعکس کند [4].

اسکیپرز (1989) مفهوم مدیریت سود را به این صورت تعریف می­کند: «مداخلة عمدی در فرایند گزارشگری مالی برای به‌دست آوردن سطح مورد انتظار سود » [24]؛ یعنی با توجه به مقاصد و اهداف مختلف مدیریت، ممکن است سود افزایش و یا کاهش یابد یا هموار شود. مقاصد و انگیزه­هایی که باعث مدیریت سود شده، در ادبیات حسابداری بسیار زیاد بوده، که برخی از آنها به شرح زیر است:

1.دریافت پاداش­های مدیریتی

این فرضیه پیش­بینی می­کند که اگر بر اساس یکی از معیارهای عملکرد (نظیر سود حسابداری) به مدیر پاداش داده می­شود، وی تلاش خواهد کرد تا از روش­های حسابداری استفاده کند که سود و در نتیجه پاداش خود را افزایش دهد. اگر مبالغ پرداختی به مدیر به طور مستقیم براساس ارقام حسابداری (مانند سود، فروش، دارایی­ها) محاسبه شود، هر گونه تغییر در روش­های حسابداری، می­تواند بر پاداش پرداختی به مدیر تأثیرگذار باشد [24].

2.کاهش هزینة سیاسی

این فرضیه، پیش­بینی می­کند که شرکت‌های بزرگ در مقایسه با شرکت‌های کوچک، به احتمال زیاد از رویه­های حسابداری استفاده می­کنند که سود را کمتر نشان می­دهند. اندازه و بزرگی شرکت، شاخصی برای توجه و مدنظر بودن وجهه سیاسی آن است. بر این اساس، فرض بر آن است که اگر اشخاص طرف قرارداد شرکت بدانند که سود حسابداری نشان­دهندة تملک انحصاری مالک نسبت به سود است، در آن صورت ممکن است این آگاهی برای شرکت گران تمام شود. از این رو، اگر مدیران شرکت‌ها حس کنند که در کانون توجهات قرار گرفته­اند، این انگیزه را دارند تا از روش­های حسابداری استفاده کنند که سود را کمتر نشان می­دهد. آنها با این گونه رفتار سعی دارند تا احتمال اقدامات سیاسی علیه شرکت و در نتیجه هزینه­های مورد انتظار سیاسی را کاهش دهند. هزینه­هایی که در پی افزایش سود از سوی اتحادیه‌های کارگری به منظور افزایش دستمزد از شرکت‌ها درخواست می­گردد، از جمله هزینه­های سیاسی است [24].

3. افزایش ارزش شرکت

یک جریان ثابت سود می­تواند سطح بالاتری از سود تقسیمی (در مقایسه با جریان سود متغیر) را تضمین کند که حاصل آن افزایش ارزش شرکت است، زیرا میزان ریسک کل شرکت را کاهش می دهد. از آنجا که تغییر­پذیری روند سودهای خالص شرکت می­تواند بر انتظارهای ذهنی سرمایه­گذاران (در رابطه با دستاوردهای محتمل آینده، از نظر سود خالص و سود تقسیمی) اثر بگذارد، این امکان وجود دارد که مدیر بتواند از طریق هموارسازی سود (یکی از ابزارهای مدیریت سود) اثری مطلوب بر ارزش سهام شرکت بگذارد [4].

4. جذب سرمایه

جریان ثابت سود و در نتیجه، سطح بالاتر سود تقسیمی، سبب افزایش تقاضا برای اوراق بهادار شرکت شده، در نتیجه قیمت اوراق بهادارآن افزایش و ریسک سرمایه­گذاری در شرکت کاهش می یابد. بنابراین، سرمایه­گذاران و اعتباردهندگان چنین شرکتی را محل امن­تری برای سرمایه­گذاری و اعطای اعتبار می­دانند و شرکت توانایی بیشتری برای جذب سرمایه خواهد داشت [14].

پیشینه تحقیق مربوط

 برگستالر و دیچو(1997) عقیده دارند که بیشتر شرکت‌ها تغییرات سود کمتری نسبت به آنچه که انتظار می­رود، گزارش می­کنند و این شواهد نشان دهندة مدیریت فرصت طلبانه سود است. شواهد نشان می­دهد که شرکت‌ها انگیزة زیادی برای فرار از زیان و کاهش سود دارند [12].

کژینک (1999) معتقد است شرکت‌هایی که داوطلبانه اطلاعات مربوط به سود­های خالص پیش­بینی شده را گزارش می­کنند، سعی می­کنند با کاهش دادن تعهدات اختیاری سود خالص را افزایش دهندتا به سود پیش­بینی شده برسند[18].

نلسان، الیوت و تارپ­لی (2002) در تحقیق خود، پنج مؤسسه بزرگ حسابرسی را در مورد مدیریت سود توسط مدیران شرکت‌های مورد حسابرسی مورد پرسش قرار دادند. نتایج تحقیق نشان داد که مدیران در مواردی که برای رویدادهای مالی استانداردهای مشخص وجود نداشت و نیز در صورت اختیار­عمل داشتن مدیریت در زمینه استانداردی خاص(برای مثال، تغییرات نرخ بهره، ذخیره مطالبات مشکوک الوصول، تضمین کالای فروش رفته و هزینه تجدید ساختار) بیشترین مدیریت سود را انجام داده­اند [22].

میچلسون و دیگران (1995) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که شرکت‌های هموار کننده سود، شرکت‌های بزرگ با ریسک کمتر و بازده پایین­تر هستند [20].

چنی و جیتر (1997) درتحقیق خود تاثیر اندازه شرکت، نسبت بدهی، نسبت سودآوری، بازده، اقلام تعهدی اختیاری و رشد را بر هموارسازی سود بررسی کرده، نشان دادند که شرکت‌های هموارساز نسبت به سایر شرکت‌ها بزرگتر هستند و نسبت بدهی بالاتر، بازده بیشتر و اقلام تعهدی اختیاری بزرگتری نیز دارند. همچنین شرکت‌هایی که عملکرد ضعیفی دارند، کمتر به هموارسازی می­پردازند.آنان همچنین رابطه منفی بین هموار سازی و رشد مشاهده کردند [13].

نتایج تحقیق میچلسون و دیگران (2000) نشان داد که شرکت‌های هموارساز نسبت به شرکت‌های غیر هموارساز بزرگتر هستند و متوسط بازده غیر عادی تجمعی بالاتری دارند [21].

بدری (1381) وجود هموارسازی و عوامل موثر بر آن را بررسی نمود. نتایج تحقیق او نشان داد که مالکیت، انداره، نوع قیمت­گذاری وصنعت عوامل موثری در هموارسازی سود نیستند، اما نسبت سودآوری عامل مؤثری بر هموارسازی سود است و رابطه منفی بین سودآوری و هموارسازی وجود دارد؛ یعنی با کاهش میزان سودآوری نسبی شرکت، احتمال هموار سازی افزایش می‌یابد [2].

 قائمی و دیگران (1382) تاثیر هموار سازی سود بر بازده سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را بررسی نمودند. نتایج تحقیق آنها نشان می­دهد که بین بازده غیر عادی شرکت‌های هموارساز و غیر هموارساز تفاوت معنی­داری وجود ندارد [6].

سمایی (1382) رابطه بین هموارسازی سود و بازده تعدیل شده بر اساس ریسک را بررسی کرد. او در تحقیق خود نشان داد شرکت‌هایی که اقدام به هموارسازی سود کرده­اند، بازده غیر عادی بیشتری نسبت به شرکت‌های غیر هموارساز کسب نکرده­اند [5].

مشایخی و دیگران (1384) نقش اقلام اختیاری در مدیریت سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را بررسی کردند. نتایج آنها نشان دادکه در شرکت‌های مورد مطالعه، مدیریت سود اعمال شده است و مدیران شرکت‌ها به هنگام کاهش وجه نقد حاصل از عملیات که بیانگر عملکرد ضعیف واحد تجاری بوده است، به منظور جبران این موضوع، اقدام به افزایش اقلام تعهدی اختیاری کرده اند [7].

نوروش و دیگران (1386) در بررسی ویژگی شرکت‌های هموارساز به این نتیجه رسیدند که شرکت‌های هموارساز سود، سن بیشتر، عملکرد ضعبف­تر و نسبت بدهی بالاتری نسبت به شرکت‌های غیر هموارساز دارند [9].

فرضیه‌های تحقیق

تحقیقات انجام شده نشان می­دهد شرکت‌هایی که نرخ بازده حقوق صاحبان سهام آنها پایین و نسبت بدهی بالایی دارند، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند. تحقیقات انجام شده همچنین نشان می­دهد که تمایل شرکت‌های بزرگتر برای مدیریت سود بیش از شرکت‌های کوچک بوده، نیز نرخ سود تقسیمی و نرخ رشد، از جمله عوامل موثر بر مدیریت سود هستند [14] [19].

با توجه به تحقیقات و تئوری­های موجود در زمینة انگیزه­ها و عوامل موثر بر مدیریت سود، در این تحقیق نیز از طریق فرضیه­های زیر عوامل مزبور آزمون شده است:

1. شرکت‌های با بازده حقوق صاحبان سهام کمتر، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند؛
2. شرکت‌های با نرخ بدهی بیشتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند؛
3. شرکت‌های با نرخ سود تقسیمی بیشتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند؛
4. شرکت‌های بزرگتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند؛
5. شرکت‌هایی که نرخ رشد کمتری دارند، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند؛
6. شرکت‌های با بازده سهام کمتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند.

روش تحقیق

روش آماری

در این تحقیق، ابتدا تعداد و درصد شرکت‌های مدیریت شده مشخص شده­ و سپس از آمار توصیفی، مدل­های تک متغیره و مدل لوجستیک برای آزمون فرضیه­ها استفاده شده است و کلیه آزمون­ها به وسیله نرم­افزار SPSS انجام گرفته و برای اعتبار نتایج، همزمان از نرم­افزار iews EVهم استفاده شده است.

متغیر وابسته

متغیر وابسته برای هر شش فرضیة تحقیق، مدیریت سود است. از آنجایی که مدیریت سود یک مقیاس اسمی دو ارزشی است، در صورت وجود مدیریت سود، به آن ارزش یک و در غیر این صورت ارزش صفر داده می شود.

طبقه بندی شرکت‌ها به مدیریت شده و غیر مدیریت شده

در این تحقیق، برای طبقه­بندی شرکت‌های مدیریت شده و غیر مدیریت شده، از نسبت ضریب تغییر تغییرات سود به ضریب تغییر تغییرات فروش (شاخص ایکل) استفاده شده است. شاخص ایکل به صورت رابطة شماره­(1) است:

 رابطة ­(1) CV_∆I / CV_∆S = شاخص ایکل

∆I : تغییرات سود که برابر است با سود امسال، منهای سود سال قبل؛

∆S : تغییرات فروش که برابر است با فروش امسال، منهای فروش سال قبل؛

CV : ضریب تغییر که برابر است با انحراف معیار تقسیم بر میانگین؛

اگرCV_∆I / CV_∆S ≥1 آن گاه شرکت مدیریت سود ندارد، در غیر این صورت شرکت مدیریت سود دارد.

در تحقیقات گذشته از سود خالص [16]، سودقبل از مالیات [23]، سود عملیاتی [11] و سودهر سهم [25] استفاده شده است. برخی محققان نیز از سود خالص، سودقبل از مالیات، سود عملیاتی و سودهر سهم به طور همزمان استفاده کرده­اند [19]. در این تحقیق، علاوه بر سطوح سود مزبور، سود ناخالص نیز بررسی می گردد و شاخص ایکل با استفاده از تمام سطوح سودهای مزبور تهیه می­شود.

متغیرهای مستقل

نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه (ROE): برابر است با سود خالص شرکت تقسیم بر میانگین حقوق صاحبان سرمایه؛

نسبت بدهی (DR): برابر است با کل بدهی تقسیم بر کل دارایی؛

نرخ سود تقسیمی (DIVIR): برابر است با کل سود تقسیمی، تقسیم بر سود خالص؛

اندازه: لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام در ابتدای سال (LNSMV)؛

رشد (GROW): نسبت ارزش بازار سهام به ارزش دفتری حقوق صاحبان سرمایه است؛

بازده (RETURN): برابر با قیمت انتهای دوره سهام، منهای قیمت ابتدای دوره آن،بعلاوه سود تقسیمی تقسیم بر قیمت ابتدای سهام است.

قلمرو تحقیق، جامعه مورد مطالعه و نمونه آماری

قلمرو تحقیق شامل یک دوره زمانی هفت ساله از سال 1379 تا 1385 است، ولی برای محاسبه تغییرات سود و تغییرات فروش از اطلاعات سال 78 نیز بهره‌گیری شده است. جامعه آماری مورد نظردر تحقیق حاضر شامل کلیة شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. نمونة آماری به‌صورت حذفی و هدفمند انتخاب شده است؛ بدین صورت که شرکت‌هایی که واجد شرایط زیر نبوده­اند، از تحقیق حذف شده­اند:

1. طی سال­های 1379 تا 1385 سود تقسیمی داشته­اند؛
2. طی سال­های 1379 تا 1385 سود خالص گزارش کرده­اند؛
3. سال مالی آنها منتهی به 29/12 باشد.

مدل­های پژوهش

برای آزمون­های تک متغیره که فقط با حضور یک متغیر مستقل انجام می‌شود که شامل تفاوت میانگین دو جامعه است، از مدل­های شماره 1 تا 6 استفاده می­شود.

S_j =α₀ + α₁ROE+ε  (1)

S_j =α₀ + α₁ DR +ε  (2)

 Sj =α₀ + α₁ DIVIR +ε (3)

S_j =α₀ + α₁ LNSMV +ε  (4)

 S_j =α₀ + α₁ GROW +ε (5)

S_j =α₀ + α₁ RETURN +ε  (6)

برای آزمون فرضیات  ر روی مدیریت سود از مدل7 استفاده می­شود:

(7)

S_j =α₀ + α₁ROE + α₂ DR + α₃ DIVIR+ α₄ LNSMV + α₅ GROW+ α₆ RETURN +ε

که:

S_j : متغیر مجازی است که مقدار آن برای شرکت مدیریت شده برابر یک وبرای شرکت مدیریت نشده برابر صفر است.

ROE: نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه است که برابر با سود خالص شرکت تقسیم بر میانگین حقوق صاحبان سرمایه است.

DR: نسبت بدهیاستکه ازتقسیم کل بدهی بر کل دارایی به‌دست آمده است.

DIVIR: نرخ سود تقسیمی است که برابر با سود تقسیمی کل تقسیم بر سود خالص است.

:LNSMV اندازه شرکت است که برابر لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام در ابتدای سال است.

GROW: رشد است که برابر نسبت ارزش بازار سهام به ارزش دفتری حقوق صاحبان سرمایه است.

RETURN: بازده سهام است که برابر با قیمت انتهای دوره سهام منهای قیمت ابتدای دوره آن، بعلاوه سود تقسیمی، بعلاوه آورده نقدی تقسیم بر قیمت ابتدای سهام است.

یافته­های پژوهش

بررسی فروض کلاسیک

با توجه به اینکه در مدل­های تک متغیره برای آزمودن فرضیات از تفاضل میانگین دو جامعه استفاده شده است، لذا فروض کلاسیک رگرسیون در این آزمون­ها مصداق ندارد. در مدل لوجستیک فروض کلاسیک به شرح زیر بررسی گردیده است:

1. میانگین خطاها برابر صفر است. در واقع، اگر یک جمله ثابت در رگرسیون داشته باشیم، این فرض هرگز نقض نخواهد شد[1]. با توجه به اینکه در مدل­ این تحقیق عرض از مبدأ وجود دارد، میانگین خطاها برابر صفر خواهد بود.

2. واریانس خطاها مقداری ثابت و متناهی است. این فرض به همسانی واریانس[1] معروف است. اگر خطاها واریانس ثابت نداشته باشند، گفته می­شود آنها ناهمسان هستند[1]. برای بررسی ناهمسانی واریانس از آزمون وایت استفاده شده است. در آزمون­هایی که آماره F آزمون وایت در سطح 5% معنادار بود، ناهمسانی واریانس وجود داشت که با استفاده از روش وایت برطرف شد.

3. کواریانس بین اجزای اخلال در طول زمان صفر است. به عبارت دیگر، خطاها با یکدیگر همبستگی ندارند. اگر خطاها با یکدیگر همبستگی داشته باشند، گفته می­شود دچار "خود همبستگی­اند" یا "همبستگی سریالی" دارند[1]. با توجه به­ اینکه این تحقیق به‌صورت مقطعی انجام شده و بعد صنعت در نظر گرفته شده است، بنابراین، خودهمبستگی وجود ندارد.

4. متغیرهای مستقل از یکدیگر استقلال دارند[1]. برای بررسی هم­خطی بین متغیرهای مستقل ازضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج ضریب همبستگی در نگاره 1 آمده است. با توجه به اینکه ضریب همبستگی پیرسون بین تمامی متغیرهای مستقل از 90% کمتر است، بنابراین، مشکل هم­خطی شدید بین متغیرهای مستقل وجود ندارد.

5. جملات اخلال از توزیع نرمال برخوردارند[1].بر اساس قضیه حد مرکزی، چنانچه تعداد مشاهدات یا نمونه­های آماری افزایش یابد و به سمت بی نهایت میل کند(30<n)، توزیع آنها به سمت توزیع نرمال میل خواهد کرد[10]. لذا از آنجا که تعداد شرکت‌های عضو نمونه آماری پژوهش 98 عدد است، می‌توان برقرار بودن این فرض را پذیرفت.

نگاره 1. ضریب همبستگی پیرسون بین متغیرهای مستقل

در این پژوهش، برای بررسی مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، ابتدا باید تعداد و درصد شرکت‌هایی که در آنها مدیریت سود صورت گرفته، از سایر شرکت‌ها تفکیک شود. برای این منظور از شاخص ایکل استفاده شده است. شرکت‌هایی که مقدار این شاخص برای آنها بزرگتر یا مساوی یک باشد، در آنها مدیریت سود صورت نگرفته و شرکت‌هایی که مقدار این شاخص برای آنها کوچکتر از یک باشد، درآنها مدیریت سود صورت گرفته است. نتایج در نگاره 2 آمده است. بر اساس اطلاعات این جدول، میزان مدیریت سود در سطوح سود نا­خالص، سود عملیاتی و سود خالص دارای نتایج یکسانی است، اما بررسی در سطح سود قبل از مالیات بیانگر بیشترین تعداد شرکت و در سطح سود هر سهم بیانگر کمترین تعداد شرکت است، در حالی که در تحقیق تسنگ و لی (2007) درصد شرکت های مدیریت شده (ازکل نمونه 142 شرکت) برای سود عملیاتی، سود قبل از مالیات، سود خالص و سود هر سهم به ترتیب 28.9%، 27.5%، 26.8% و 28.2% است، به طوری که بیشترین مدیریت سود در سطح سود عملیاتی و کمترین آن در سطح خالص است[19].

نگاره 2. تعداد و درصد شرکت‌های مدیریت شده

آمار توصیفی

نتایج آمار توصیفی در نگاره 3 آمده است. همان‌طور که در جدول 3 مشاهده می­شود، میانگین نسبت کل بدهی به کل دارایی (DR) بیش از 50% است و این بدان معناست که عموماً شرکت‌ها بیش از نصف دارایی­هایشان بدهی دارند. همچنین با توجه به اینکه میانگین نرخ سود تقسیمی (DIVIR) 0.909 است، مشخص می­شود که شرکت‌ها تقریباً 90% از سود خالص خود را بین سهامداران توزیع می­کنند. همچنین، با توجه به میانگین رشد (GROW)؛ یعنی 4.453، می­توان نتیجه گرفت که طی سال­های 1379-1385 ارزش روز خالص دارایی­های شرکت‌ها تقریباً 4.5 برابر ارزش دفتری خالص دارایی­های است. در نهایت، با توجه به میانگین بازده مشخص می­شود که عموماً شرکت‌ها کمتر از50% بازده کسب کرده­اند.

نگاره3. آمار توصیفی متغیرهای مستقل

1. آزمون­های تک متغیره

برای بررسی اولیه فرضیه­های این پژوهش از آزمون­های تک متغیره شامل تفاوت میانگین دو جامعه استفاده می­شود. در این مدل، به دلیل اینکه تنها یک متغیر مستقل بررسی می گردد، لذا از اعتبار کمتری نسبت به مدل لوجستیک که تمام متغیر­های مستقل همزمان بررسی می گردد، برخوردار است. آزمون F برای برابری یا عدم برابری ناهمسانی واریانس و آزمونT برای رد یا پذیرش فرضH₀استفاده شده است. برایهمة فرضیه­ها فرضH₀بیانگر فرض برابری میانگین دو جامعه مدیریت شده و مدیریت نشده است. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سودناخالص در نگاره (4)، در سطح سودعملیاتی در نگاره (5)، در سطح سود قبل از مالیات در نگاره (6)، در سطح سودخالص درنگاره (7) و در سطح سود هر سهم در نگاره (8) نشان داده شده است.

نگاره 4. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سودناخالص

در نگاره (4)، p-value آزمون T برای میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه برابر 0.917، برای میانگین نسبت کل بدهی به کل دارایی برابر0.246، برای میانگین نرخ سود تقسیمی برابر 0.202، برای میانگین لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام برابردر ابتدای سال 0.217، برای میانگین رشد برابر 0.197 و برای میانگین بازده برابر0.537 است. همان‌طور که مشاهده می­شود p-value هیچ­یک از متغیرها از سطح 5% کمتر نیست. این بدان معناست که بین میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه، نسبت کل بدهی به کل دارایی، نرخ سودتقسیمی، اندازه، رشد و بازده بر اساس سود ناخالص شرکت‌های مدیریت شده و مدیریت نشده، تفاوت معناداری وجود ندارد؛ یعنی بر اساس سود ناخالص شرکت‌های با نرخ سود کمتر، نرخ بدهی بیشتر، نرخ سود تقسیمی بیشتر، نرخ رشد کمتر، بازده کمتر و سرانجام شرکت‌های بزرگتر، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود ندارد. به عبارت دیگر، بر اساس سود ناخالص هیچ یک از موارد بالا سبب انگیزش مدیریت در جهت مدیریت سود نبوده است. بنابراین، در سطح سود ناخالص هیچ­یک از فرضیات تایید نمی شود.

نگاره 5. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سودعملیاتی

 * درسطح 5% معنا دار است.                                                   

بر طبق نگاره (5) p-value آزمون T برای میانگین تمامی متغیرها، بجز میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه کهکمتر از 5% است (0.045)، از سطح معنادار 5% بیشتر است. این بدان معناست کهبین میانگین نسبت کل بدهی به کل دارایی، نرخ سود تقسیمی، اندازه، رشد و بازده، بر اساس سود عملیاتی شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود ندارد. بنابراین، بر اساس این معیارها هیچ انگیزه ای برای مدیریت سود وجود ندارد، ولی بین میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود دارد؛ یعنی بر اساس سود عملیاتی شرکت‌های مدیریت شده دارای عملکرد ضعیف­تری هستند. به عبارت دیگر، بر اساس سود عملیاتی، شرکت‌های با عملکرد ضعیف­تر اقدام به دستکاری سود یا همان مدیریت سود می­کنند.علت مدیریت سود در این مواقع می­تواند به وسیله تئوری نمایندگی بیان شود؛ یعنی مدیران علی­رغم عملکرد ضعیف، در جهت ماکزیمم کردن کردن تابع مطلوبیت خود (از جمله پاداش و حفظ موقعیت) اقدام به دستکاری سود می کنند تا عملکرد مطلوبی از خود نشان دهند، زیرا پاداش و حفظ موقعیت مدیران بر اساس عملکردشان تعیین می­شود. مهرانی و عارف­منش(1386) نیز در سطح سود عملیاتی نشان دادند که شرکت‌های هموار ساز دارای عملکرد ضعیف­تری نسبت به شرکت‌های غیر هموار ساز هستند ]8[ که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد.

نگاره 6. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سودقبل از مالیات

* درسطح 5% معنا دار است.

بر طبق نگاره (6) بین میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه، نسبت کل بدهی به کل دارایی، نرخ سود تقسیمی، اندازه، و بازده بر اساس سود قبل از مالیات شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود ندارد. بنابراین، بر اساس این معیارها هیچ انگیزه ای برای مدیریت سود وجود ندارد، ولی بین رشد شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود دارد. یعنی بر اساس سود قبل از مالیات شرکت‌های مدیریت شده دارای رشد بیشتری هستند.و این می­تواند به این دلیل باشد که شرکت‌هایی که اقدام به مدیریت سود کرده­اند، توانسته­اند ارزش سهام خود را افزایش دهند و در نتیجه، ارزش بازار حقوق صاحبان سهام نسبت به ارزش دفتری برای آنها نسبت به شرکت‌هایی که اقدام به مدیریت سود نکرده­اند، افزایش بیشتری داشته است. بنابراین، در سطح سود عملیاتی فرضیه پنجم تایید می­شود.

نگاره 7. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سودخالص

 ** درسطح 10% معنا دار است. *** درسطح 1% معنا دار است.

بر طبق نگاره (7) p-value آزمون T فقط برای میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه و میانگین لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام در ابتدای سالکمتر از 10% و برای میانگین رشد کمتر از 5% است. این بدان معناست که بین میانگین نرخ نسبت کل بدهی به کل دارایی، نرخ سود تقسیمی، و بازده بر اساس سود خالص شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود ندارد، ولی بین میانگین بازده حقوق صاحبان سرمایه، اندازه و رشد شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود دارد؛ یعنی بر اساس سود خالص، شرکت‌های با نرخ بدهی بیشتر، نرخ سود تقسیمی بیشتر، و سرانجام بازده کمتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود ندارند، ولی شرکت‌هایی با اندازه بزرگتر، نرخ سود کمتر (عملکرد ضعیف­تر) و رشد بیشتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند. به عبارت دیگر، بر اساس سودخالص، شرکت‌هایی که اقدام به همان مدیریت سود کرده­اند، دارای اندازه بزرگتر، عملکرد ضعیف­تر و رشد بیشتری هستند.

نگاره 8. نتایج آزمون فرضیه­ها در سطح سود هر سهم

 * درسطح 5% معنا دار است.

بر طبق نگاره (8) بین میانگین نرخ بازده حقوق صاحبان سرمایه، نسبت کل بدهی به کل دارایی، اندازه و رشد بر اساس سود هر سهم شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود ندارد، ولی بین میانگین نرخ سود تقسیمی، و بازده شرکت‌های مدیریت شده و نشده تفاوت معنی­داری وجود دارد؛ یعنی بر اساس سود هر سهم شرکت‌های با نرخ سود کمتر، نرخ بدهی بیشتر، رشد کمتر و بزرگتر، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود ندارند، ولی شرکت‌های با سود تقسیمی بیشتر و نرخ بازده کمتر انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند. به عبارت دیگر، بر اساس سود هر سهم، شرکت‌هایی که اقدام به مدیریت سود کرده­اند سود تقسیمی بیشتر و نرخ بازده کمتری داشته­اند. خلاصه نتایج بر اساس آزمون­های تک متغیره در نگاره 9 آمده است:

نگاره 9. خلاصه نتایج بر اساس آزمون­های تک متغیره

تسنگ و لی (2007) معناداری متغیرهای سودآوری، نسبت بدهی، سود تقیسمی و اندازه را در سطح عملیاتی، سود قبل از مالیات، سود خالص و سود هر سهم را بررسی کردند. نتایج تحقیق آنان نشان داد که در تمامی سطوح سود بین سودآوری شرکت‌های هموارشده و هموار نشده اختلاف معناداری وجود دارد [19]. همچنین بدری (1378) رابطة منفی بین نسبت سودآوری و هموار سازی مشاهده و بیان کرد که شرکت‌های هموارساز دارای سودآوری پایین­تری هستند [2]. نتایج تحقیق مشایخی و همکاران (1384) نیز حاکی از این است که شرکت‌های با عملکرد پایین­تر بیشتر درگیر مدیریت سود هستند [7]. همچنین مهرانی و عارف­منش (1386) نشان دادند شرکت‌های هموارساز نسبت به شرکت‌های غیر هموارساز عملکرد ضعیف­تری دارند [8]. نتایج این پژوهش فقط در سود عملیاتی و سود خالص با نتایج تحقیقات پیشین مطابقت دارد. بنابراین، این تحقیق شواهدی برای تایید مبانی نظری در این زمینه ارائه می­کند.

این فرض که شرکت‌های با نسبت بدهی بالاتر، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند، توسط محققان زیادی آزمون شده است که نتایج متفاوت است. آیرز، سامی و ولش و چنی و جیتر (1997) و. همگی به این نتیجه دست یافتند شرکت هایی که دارای نسبت بدهی بیشتری هستند، انگیزه بیشتری برای مدیریت سود دارند [13]. نتایج مهرانی و عارف­منش (1386) ]8[ نیز این فرضیه را تایید کرد، اما بر اساس تحقیق تسنگ و لی (2007) در هیچ یک از سطوح سود بین میزان بدهی شرکت‌های هموارشده و هموار نشده اختلاف معناداری وجود ندارد[19]. نتایج این تحقیق دقیقا مطابق با نتایج تسنگ و لی (2007) و مغایر با تمام نتایج پیشین است، این بدان معناست که این پژوهش نتوانست شواهدی برای تایید مبانی نظری در این زمینه ارائه کند.

تسنگ و لی (2007) به این نتیجه رسیدند که در هیچ یک از سطوح سود، بین سود تقسیمی شرکت‌های هموارشده و هموار نشده اختلاف معناداری وجود ندارد[19]. نتایج این پژوهش در تمامی سطوح سود، بجز سود هر سهم با نتایج تسنگ و لی (2007) مطابقت دارد. این نتایج شواهد اندکی برای تایید تئوری­ها در این زمینه توانست فراهم کند.

زیمرمن و سیگفرید بیان کردند شرکت‌های بزرگتر انگیزه بیشتری برای هموارسازی سود دارند و به عقیده چنی و جیتر (1997) چون شرکت‌های بزرگتر درگیر فعالیت­های متنوعتری هستند، این تنوع به آن­ها فرصت بیشتری برای تهاتر سود و زیان در هر دوره می­دهد [13]. در نتایج مهرانی و عارف­منش (1386) ]8[و بدری(1378) ]2[ هیچ شواهدی دال بر تاثیر اندازه بر هموارسازی یافت نشد، اما تسنگ و لی (2007) در تمامی سطوح، بجز سود خالص دریافتند که شرکت‌های بزرگتر انگیزه بیشتری برای هموارسازی سود دارند [19]. یافته­های تحقیق حاضر از این جهت که فقط در سطح سود خالص این فرضیه را تایید می­کند، با نتایج تسنگ و لی (2007) در تضاد است. بنابراین شواهد اندکی دال بر تاثیر اندازه بر هموارسازی و پشتیبانی از تئور­ی­ها در این تحقیق یافت شد.

فاما و فرنچ (1996) از نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری به عنوان معیار رشد استفاده و بیان کردند شرکت‌هایی که رشد بالاتری دارند، دارای سود دایمی بیشتری هستند [15]. چنی و جیتر (1997) نیز رابطه منفی بین هموارسازی و رشد مشاهده کردند [13]. همچنین مهرانی و عارف­منش (1386) نشان دادند شرکت‌های هموار ساز نسبت به شرکت‌های غیر هموارساز دارای رشد کمتری هستند]8[. نتایج این پژوهش با یافته­های چنی و جیتر (1997)و مهرانی و عارف­منش (1386) مطابقت دارد؛ یعنی در سطح سود قبل از مالیات و سود خالص شواهدی یافت شد که شرکت‌های با رشد کمتر اقدام به مدیریت سود می­کنند.

قائمی و دیگران (1382) [6] و مهرانی و عارف­منش(1386) ] 8[ نشان دادند بین میانگین بازده شرکت‌های هموارساز و غیر هموارساز در بورس اوراق بهادار تهران تفاوت معناداری وجود ندارد. سمایی (1382) نشان داد که در سطح اطمینان 90% شرکت‌هایی که هموارسازی سود انجام می­دهند، به طور میانگین بازده غیر عادی بیشتری دارند[5]. چنی و جیتر (1997) نشان دادند که شرکت‌های هموار ساز دارای بازده بیشتری هستند [13] که با نتایج این تحقیق در سطح سود هر سهم مغایرت دارد.

2. مدل لوجستیک

پس از بررسی اثر تک­تک متغیر­های مستقل بر روی متغیر وابسته از طریق آزمون تک متغیره، تاثیر کلی متغیر­های مستقل بر روی متغیر وابسته از طریق مدل لوجستیک آزمون می­شود.

برای برازش مدل لوجستیک از روش والد: برگشتی (WALD :BACKWARD) استفاده شده است. در این روش، مدل ابتدا با مقدار ثابت شروع به‌کار می­کند وسپس تمام متغیرهای مستقل وارد مدل می­شود و اثرهمگی آنها بر متغیر وابسته بررسی می­شود اما متغیرهایی که p-value آماره والد آنها بالاتر از سطح معنی­داری است، از مدل خارج می­شود و کار تا جایی ادامه می­یابد که سطح معنی­داری به 10 درصد برسد. مقدار آماره کای دو در این مدل تاثیر متغیر­های مستقل بر متغیر وابسته را نشان می­دهد و p-value آن سطح معنی­دار مدل لوجستیک را بیان می­دارد وNegelkereke R²در این مدلمعادل R²در مدل رگرسیون خطی ساده و چندگانه است.در جدول (10) انواع سطح سود همراه آماره کای دو، p-value آن وNegelkereke R²ارائه شده است.

نگاره (10). خلاصه مدل لوجستیک

بر اساس نتایج مدل، در سطح سود ناخالص و سود عملیاتی فقط مقدار ثابت معنادار است. بر اساس نگاره (10) در سطح سود قبل از مالیات Negelkereke R² (0.064) است؛ یعنی4/6% از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر مستقل (مدل لوجستیک) توضیح داده می­شود. به عبارت دیگر، 4/6% از تغییرات متغیر وابسته قابل استناد (مربوط) به تغییرات متغیر مستقل است و بقیه تغییرات ناشی از عواملی غیر از متغیر مستقل است. در سطح سود خالصNegelkereke R² (0.169) است؛ یعنی9/16% از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل (مدل لوجستیک) توضیح داده می­شود. به عبارت دیگر 9/16% از تغییرات متغیر وابسته قابل استناد (مربوط) به تغییرات متغیر مستقل است و بقیه تغییرات ناشی از عواملی غیر از متغیرهای مستقل می­باشد. در سطح سود هر سهمNegelkereke R² (0.217) است یعنی7/21% از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل (مدل لوجستیک) توضیح داده می­شود. به عبارت دیگر7/21% از تغییرات متغیر وابسته قابل استناد (مربوط) به تغییرات متغیر مستقل است و بقیه تغییرات ناشی از عواملی غیر از متغیرهای مستقل است.در جدول (11) متغیرهایی که در هر سطح سود، معنادار است نشان داده شده است. در سطح سود ناخالص و سود عملیاتی هیچ یک از متغیرهای مستقل معنادار نیست و فقط مقدار ثابت معنادار است. در این جدول، ضریب هر متغیر مستقل که معنادار است، آماره والد وp-value آن­ها نشان داده شده است.

نگاره (11). متغیرهای مدل لوجستیک