بررسی و تحلیل یادگارنویسی در بقعه پیربکران اصفهان از دوره ایلخانی تا عصر قاجار(1343 – 682 هـ .ق/1924- /1283م)

مقدمه

انسان از آغاز زندگی همیشه در صدد بوده تا به گونه‌ای احساسات و عواطف درونی خود را بیان کند و برای نیل به این هدف از امکانات و پیرامونش یاری جسته است. زمانی بستر هنر نمایی و جاودانگی‌اش دیواره غارها و صخره‌ها با ابزاری مثل سنگ ها، رنگ‌های معدنی و روغن های گیاهی بوده است  که حاصل آن انواع نقاشی‌های دیواری و حجّاری‌های صخره‌ای موجود در جهان می‌باشد. انسان همانطور که در مسیر تکامل و پیشرفت قرار گرفت، ابزار و نحوه بیان و احساس او نیز تغییرکرد. پیدایش خط، فرآیند آفرینش هنری و تاریخ سازی را سرعت بخشید و به بشریت این امکان را داد تا با مواد و ابزار بهتری خود را در تاریخ جاودانه سازد. در مسیر این تحوّل سنگهای تیز جای خود را به قلم و مرکب و حجاری‌های برجسته ظریف و هنرمندانه می‌دهند.

در واقع یادگار نویسی پدیده‌ای نو ظهور نیست و در برخی از بناهای مهم ایران و جهان یادگار نوشته‌هایی را مشاهده می‌کنیم که قدمت نگارش آن با تاریخ بنا برابری می‌کند. می‌توان گفت از زمانی که انسان غارنشین نقش دست‌های خود را بر دیواره غار گذاشت، سنت یادگار نویسی آغاز گردید (تصویر1). این عادت که در جوامع مختلف به انحای گوناکون رواج و تداوم یافت در واقع اشاره‌ای به میل جاودانگی آدمی است و از ضمیر ناخود آگاه وی سرچشمه می‌گیرد. یادگار نویس می پندارد که اگر پس از سالها به آن مکان باز گردد، احساس خوبی خواهد داشت گویی که با این کار خود را در یک تجربه تاریخی کاملاً شخصی و ناب قرار می‌دهد.

تصویر1- آثار دست انسان، غار شووه، فرانسه

ماندگار شدن نام و خط یادگارنویس که در برابر چشمان هزاران رهگذر و بیننده قرار می‌گیرد از وی یک تشخّص و حضور تاریخی در مکان می سازد که از خود او پایدارتر و ماندگارتر است.

گرچه به عقیده بسیاری، یادگار نویسی بر دیواره بناهای تاریخی و مذهبی نوعی بی احترامی و موجب تخریب بنا (وندالیسم¹) است اما باید پذیرفت که این یادگار نویسی‌ها اغلب حاوی اطلاعات مهم تاریخی در ابعاد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هنری است که همچون اسنادی ارزشمند ناگفته‌هایی در مورد زمان تاریخی خود دارند. در میان یادگار نوشته‌ها، همواره نمونه‌هایی از دستخط های شخصیت‌های مذهبی، فرهنگی و سیاسی وجود دارد که از لحاظ نفاست خط نیز اغلب در درجه بالایی قرار دارند. حضور این امر بویژه در ابنیه مذهبی مساجد، تکایا  و مقبره‌ها  قابل رویت است .

به نظر می‌رسد که سنّت یادگارنویسی از عصر صفوی شتاب بیشتری داشته و در دوره قاجار به فراوانی نوشته شده است. البته نباید نسبت به حذف و تخریب(به عمد یا غیرعمد)  یادگار نویسی‌های قبل از صفویه بی اعتنا بود. این امر آگاهی ما را درباره دوره‌های قبل از صفویه کمرنگ کرده است. بهر حال یادگار نویسی‌هایی که از این دو دوره برجا مانده بسیار بیشتر از سایر دوره‌ها) به استثنای عصر حاضر( است. یادگار نویسی‌ها به واسطه شخصی بودن و نیز دوری از دروغ و مصلحت اندیشی ازرشمند هستند. آنها از اعماق جان آدمی برخاسته و نیازها و دردهای انسان‌ها را در دوره‌های مختلف بازگو می‌نمایند. از این رو زیبا نگاشتن این اظهارات شخصی کاملا طبیعی و قابل احترام است.

همچنین یادگارنویسی گاه با یادگار نگاره همراه می‌شود؛ تصاویری گاه ساده و گاه هنری از دوره‌های زمانی مختلف و اغلب همسان با طرح های بنا. برخی از یادگار نویسی و یادگار نگاری‌ها به معماری و فضای آن ارزش و مفهوم خاصی را می بخشند در حدی که می توان گفت بدون این آثار، تزئینات بنا ناکامل است و این البته در تقابل با یادگار نویسی‌های دوران معاصر است که کاملا جنبه تخریبی دارد.

یادگارنویسی‌ها را بسته به مکان آنها می توان به یادگار نویسی‌هایی که در کاخ ها و منازل (اغلب بزرگ و مهم) حک شده اند و یادگار نویسی‌هایی که متعلّق به بناهای مذهبی است طبقه بندی کرد. مورد اخیر نیز می‌تواند به مساجد، مقبره‌ها، چله خانه‌ها، تکایا، امامزاده‌ها و حتی کوه‌ها و صخره‌های تاریخی و مقدّس تقسیم شود(تصویر2). یادگار نویسی در بناهای غیر دینی، نشانه حضور، میل به جاودانگی(همراه با اشعار و گفته‌ای نغز) و گاه حس تفاخر انسان است و اما در بناهای دینی این امر به طلب مغفرت و بخشش، دعا و احساس نیاز، تواضع، در خواست گشایش در امور است. از این رو حجم بسیاری از آیات و احادیث، تکریم بزرگان دین و لعنت به ملحدان و دشمنان دین، اشعارعرفانی، مذمّت دنیا و ناپایداری آن محتوای این آثار را شامل می‌شود. در اینجا مقام فنا بر جاودانگی غلبه دارد اما با این حال وجوه گرافیکی خاص، تنوّع سبک ها و شیوه‌های متعدّد خوشنویسی در این آثار نیز بسیار مهم و ارزشمند است.

گرچه به خاطر ضرورت حفظ و مرمت این بناهای تاریخی، بسیاری از این دل نوشته‌های تاریخی و ارزشمند از سطح دیوارها پاک شده اند اما همان مقداری هم که باقی مانده خود حدیث مفصلی را از دل مشغولی‌ها، تفکرات و نگاه زیبا شناسانه مردمان زمانه خود حکایت می‌کنند.

الف-یادگار نویسی در بقاع متبرکه و آرامگاه‌ها

در یک نگاه کلی می‌توان گفت که یادگارنویسی در بناهای غیر دینی همچون کاخ ها، اغلب شامل اعلام حضور و میل به جاودانگی و گاه عظمت طلبی است و حال آنکه در بناهای مذهبی(که روح در آنجا آرامش می یابد) این امر شامل طلب مغفرت و بخشش، دعا و احساس عجز و نیاز، تواضع، طلب رحمت و گشودگی موانع دنیوی و معنوی است(مخلصی،1384: 12).

تصویر2- یادگار نویسی بر صخره‌های کوه اُحد،1388شمسی 

آرامگاه‌ها و بقاع متبرکه همواره مورد توجه و احترام ایرانیان بوده است و زائران بسیاری از راه‌های دور و نزدیک برای زیارت به آنجا می‌رفته‌اند.

 اصولا پیروان ادیان تربت پیامبران و پیشوایان مذهبی و نیکان را مرکز نزول انوار رحمت خداوندی دانسته و به زیارت آن می رفتند و درباره پیران صوفی گفته شده بود که گور آنان برای زندگان مزار متبرک و در رفع حوائج اثری فراوان دارد و لذا از گذشته‌ها، قبور مشایخ و بزرگان محل ارادت و احترام مسلمانان بوده است (کیانی، 1369 :88).

«حافظ حسین کربلایی» که کتاب وی در باب مزارات از اهمیت خاصی برخوردار است در صفحات آغازین کتاب به ارزش و اهمیت زیارت قبور با استناد به احادیث و روایات اشاره می‌کند، در واقع آداب زیارت قبور و احترام به آنها به ویژه بزرگان دین و اولیاء به گونه‌ای مفصل بیان شده است تا آن حد که" چون به مقبره اولیاء دین و کبراء اهل یقین رسند نعلین از پا بیرون آورند" (کربلایی تبریزی،1383: 7).

برطبق احادیث، مردگان زیارت، تحیت و سلام زائران بر ایشان را بی پاسخ نمی‌گذارند و" ارواح در برزخ و محال خود همواره در جولان می باشند و احوال اهل خود را مطالعه می‌کنند و از عوالم قدس نیز استفاضه می‌نمایند"(کربلایی تبریزی،1383: 13). لذا نگارش در بقاع متبرکه جدای از اعتقادات مذهبی عامه مسلمانان نبوده است و از سوی دیگر این امر فارغ از خود ستایی و بزرگ اندیشی و در واقع نوعی احترام قلبی به مرگ و زندگی است.

از آنجا که عده‌ای از پیران خانقاه دار هم پس از مرگشان، در همان خانقاه خویش به خاک سپرده می‌شدند آن بنا تا مدتها مورد توجه و اقبال طالبان و سالکان بود (کیانی، 1369: 90). این بقاع متبرکه گاه به صورت مهمانخانه‌ای رایگان در خدمت مردم بود و در آنجا از مسافران و فقرا پذیرایی می‌شد از این رو بسیاری از زائران، مسافران و انسان‌های گرفتار و نیازمندی بودند که خاطرات، درخواست ها و دل نوشته‌های خود را بر در و دیوار این اماکن مقدسه گذاشته‌اند به امیدی که با توسل به بزرگان و صالحان هم گره‌ای از مشکلات ایشان باز شود و هم با شفاعت آنان مورد رحمت و مغفرت قرار گیرند.

در واقع آن گونه که محققان دین پژوه گفته‌اند یکی از متداول ترین اعمال مسلمانان، زیارت قبور به ویژه مقابر افرادی است که به سبب تقوی و دانش مشهورند. زیارت کنندگان این مقابر معتقدند که دعا کردن در چنین مکان هایی به برکت یا قدرت روحانی فرد معنوی مدفون در آنجا مفید و به احتمال زیاد مقرون به اجابت خواهد بود. این امر در ارتباط با تمام مراکز و تکایا و حتی مقبره‌هایی که در باب اصالت مقام آنجا شک و تردیدی وجود دارد همچنان ادامه دارد (پ برکی، 1389: 183) چه رسد به اماکنی که از دیر باز و با توجه به اعتماد و یقین درباره ارزش‌های معنوی آن در نزد عام و خاص مورد احترام و تکریم قرار داشته است. لذا تکریم اولیا و مشایخ و اعتقاد به برکت آنها باعث شده است که مقابر آنها محل زیارت و تجمعات بزرگ مومنان باشد.

باور بر این است که برکت این بزرگان نه تنها در حیاتشان بلکه پس از مرگشان نیز از مقابرشان برکت منبعث می‌گردد (پاتی،1389: 109و110). در این حالت دیوار این ابنیه نیز محمل مقدسی برای نگارش خواسته‌های زوّار و مومنان است. شخصی ترین خواسته‌های آنها که اغلب در جای دیگری قابل بیان نیست. البته یادگار نوشته‌های بقاع، فقط محدود به‌این موضوعات نمی‌شود چنانچه برخی از زائران علاوه بر شرح احوالات شخصی خویش از اوضاع روزگار، از همراهان خود در بقاع و علّت حضور در آن مکان هم سخن ها رانده اند که خود جنبه‌های مهم تاریخی را در بر دارد.

بی شک به اعتبار مقام والایی که قرآن برای قلم و کلام مکتوب قائل است کاربرد انواع کلمات و عبارات مقدس بر سطح درونی و بیرونی بناها از دیرباز در کشورهای اسلامی متداول بوده است. در کنار آیات که بیشترین عناصر بصری را در بر دارند، مخصوصا از دوره صفویه به بعد و رسمی شدن مذهب تشیع، احادیثی از پیامبر و دیگر امامان، نام ائمه اطهار بویژه مولا علی (ع) و اشعاری در مدح و توجه و ابراز محبت به ایشان سطح وسیعی از اماکن مذهبی ایران را پوشانده که این امر در مورد یادگار نوشته‌ها نیز صادق است. بسیاری از یادگار نوشته‌های آرامگاه‌ها و بقاع متبرکه در مدح و ستایش امامان بویژه حضرت علی (ع) نوشته شده و از ایشان به عنوان واسطه رحمت و مغفرت یاد شده است.

ذکر نام علی(ع) و اولاد او بعد از نام الله و محمد(ص) نشانگر عشق، ارادت و اطاعت هنرمند مسلمان و شیعه به خاندان امامت به عنوان ادامه دهنده مسیر هدایت و روشنی و مدد جویی از ایشان در تمامی امور است لذا زائر خوش ذوق برای اثبات این ارادت و اخلاص خود در هیچ کجا نسبت به استفاده از نام خداوند، رسول و جانشینانش کوتاهی نکرده است. کاربرد عباراتی همچون «لااله‌الاالله محمد رسول الله علی ولی الله» که در بر گیرنده سه اصل توحید، نبوت و امامت است و جملاتی همچون«ناد علی مظهر العجائب، انا مدینه العلم علی بابها و ولایه علی ابن ابی طالب حصنی» همگی نشان از جایگاه رفیع و الهی پیامبر و امامان در نزد زائران و مسافران اماکن مقدسه دارد(شایسته فر،1386: 26-22).

در این میان باید به این نکته نیز اشاره کرد که نویسنده شرح حال خود یا جامعه را به صورت مختصر و مفید ابراز کرده است. او نمی خواسته یا نمی توانسته مانند یک نویسنده ذهنیت خود را بسط دهد و لذا آنچه را می خواسته در قالبی کوتاه و مختصر نگاشته است. در واقع می توان گفت که یادگار نویس، این جمله پر مفهوم را همیشه در ذهن خود داشته است که: «کم گوی و گزیده گوی چون دُرّ» و به همین دلیل سعی کرده از گونه‌ای نوشتاری استفاده کند که ضمن وضوح بیان، کوتاه بوده و به راحتی حال او را وصف کند.(سیمره،1378: 186)

این نوع بیان و این شکل از تاریخ نگاری و هنرپردازی را در بسیاری از آثار معماری کهن ایران و اصفهان می‌توان مشاهده کرد و در همین راستا هرچه یک بنای معماری در نزد عوام از ارزش دینی و تقدس بالاتری برخوردار بوده، دل نوشته‌های بیشتر و متنوع تری نیز بر دیوارهای آن نقش بسته است.

از جمله این فضاها می توان به مساجدی همچون مسجد امام، مسجد جامع، مدرسه چهارباغ و بسیاری از آرامگاه‌ها و امامزاده‌های اصفهان همچون امامزاده اسماعیل، درب امام و آرامگاه تخت فولاد اشاره کرد.

 در این بناها انواع و اقسام یادگار نوشته‌ها با خطوط زیبا و محتوایی که نشأت گرفته از دل و روح زائرین بوده بر دیوارها حک شده‌اند (تصاویر3 الی8).

توجه به یادگارنویس های اصفهان از گذشته‌های دور اهمیت داشته است چنانچه در دوره قاجار و به فرمان

تصویر4- یادگار نگاره-مسجد شیخ لطف‌اله 

تصویر5- یادگارنوشته امامزاده درب امام-1204هـ 

تصویر 6- یادگارنوشته مسجد امام 1337 هـ 

تصویر 7- یادگار نگاره بقعه ‌هارون ولایت 

 تصویر 8- یادگارنوشته تخت فولاد 1102 هـ

مسعود میرزا ظل السلطان، یادگارنویسی‌های مدرسه چهارباغ توسط «محمد باقر» خوانده شد و در کتابی جمع آوری شد. اهمیت آن بخاطر نصایح اخلاقی، موعظه‌ها، حکایتهای تاریخی و شرح اوضاع طبقات اجتماعی از شاه تا عوام است که در این کتاب ذکر شده است (محمد باقر،1291ه.ق) (تصویر9).

با توجه به مطالب مذکور شده می توان یادگار نوشته‌های برخی از آرامگاه‌ها را در زمره آثار هنری با محتوای دینی قرار داد. اما نکته دیگری که باید در مورد آن تامل کرد اهمیت برخی از ماه‌های قمری است که تاثیر خاصی بر حجم یادگار نوشته‌ها دارد. برای نمونه ایّام محرّم به ویژه از حیث عزاداری امام حسین(ع) که از عناصر و اعتقادات شیعی نشات می‌گیرد و ماه ذی الحجه که در نهایت فضیلت و برکت است و لذا عبادت در این ماه از ارزش وافری برخوردار است. بر اساس همین دستورات دینی رجوع به اماکن مقدس و متبرک در این ماه‌های قمری بیشتر بوده و در یادگارنویسی‌ها نیز به چشم می‌آید. البته ذکر این نکته ضروری است که در آرامگاهی مانند «پیر بکران» به خاطر نزدیکی آرامگاه یهودیان و حضور ایشان، یادگار نوشته‌های متعدد عبری نیز بر در و دیوار این بقعه دیده می‌شود.

ب-  عریضهنویسیمدخلیبریادگارنویسی‌هایاسلامیوشیعی:

اغلب لغت شناسان عریضه را به عرض حال و درخواست نامه معنی می‌کنند(مسعود،1372: 2/ 1183) و برای عرض، معانی مختلفی بیان می‌کنند که یکی از آنها بیان مطلبی از طرف فرد کوچک به بزرگتر است. بر این اساس معنی«به عرض رساندن» عبارت از گفتن و بیان کردن مطلبی از طرف کوچکتر بزرگتر است (معین،1382 :2/2288).

 در اصطلاح، عریضه نویسی یکی از شیوه‌های خاص توسّل است که در طول تاریخ در فرهنگ اسلامی همواره مورد توجه بوده است. گاه افراد جامعه با مشکلات و گرفتاری‌هایی مواجه می‌شوند که بر حسب ظاهر امکان بر طرف ساختن آنها از طریق اسباب عادی میسّر نیست، در چنین مواردی بجای نا امیدی، از سوی پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) توصیه شده که از اموری نظیر دعا و توسّل کمک گرفته شود. آنگاه برای خودِ توسّل، شیوه‌های مختلفی بیان شده است که از جمله آنها نوشتن عریضه است. عریضه گاهی خطاب به خداوند تبارک و تعالی نوشته می‌شود و در آن فرد نیازمند ضمن اشاره به مشکل و حاجت مورد نظر خود ، به مقام و منزلت یکی از معصومین(ع) یا همه آنها در پیشگاه خداوند متوسل می‌شود و گاه عریضه مستقیما به معصوم(ع) نوشته می‌شود تا او بواسطه قرب و منزلتی که در نزد خداوند متعال دارد و نیز با قدرت و ولایت خویش، بانی حل مشکل و حاجت گردد. در این راستا روایات متعددی از امامان و معصومین روایت شده است که از آن جمله روایت «ابوالوفای شیرازی» در کتاب «نجم الثاقب» از پیامبر(ص) است که فرمودند: «چون درمانده و گرفتار شدی پس به حجت استغاثه کن که او تو را در می یابد و حجّت برای کسی که از او استغاثه کند پناه و فریاد رس است».

همچنین در «تحفه الزائر» نقل شده است  که امام صادق(ع) فرمودند: «هرگاه کسی حاجت و در خواستی داشت و یا از موضوعی در هراس بود گفته زیر را بر روی کاغذ بنویسد و بعد آنرا در آب جاری یا در چاهی بیندازد انشاء الله خداوند متعال حاجت و در خواست او را بر آورده کند. به نام خداوند بخشنده مهربان. پروردگارا من با شفیع قرار دادن محبوبترین اسماء و بزرگترین آنها در پیشگاه تو رو بسوی تو می‌آورم و بوسیله کسانی که رعایت حق و احترامشان را بر خودت لازم دانسته‌ای به درگاهت تقرّب جسته، به حق محمد(ص) و علی(ع) و فاطمه(ع) و حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بحق حجّت منتظر حاجت مرا که عبارت از   .......است برآورده ساز» (سید نژاد، 1375 :25-15) .

 ج-  بقعهپیربکرانواهمیتتاریخیآن

در فاصله 30 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در دهکده‌ای از دهات ناحیه لنجان بنای اسلامی «بقعه پیربکران» از قرن هشتم هجری (703 تا 712 هـ. ق/1303تا1312م) مربوط دوره سلطان الجایتو (تصویر10) وجود دارد.  پیربکران که نام او محمد بوده است از رجال مشهور و از مدرسین و زهاد و عرفای این ناحیه در نیمه دوم قرن هفتم هجری بوده است که در ابتدای قرن هشتم هجری وفات کرده و در بنای محل فعلی بقعه که احتمالأ محل تدریس او هم بوده، به خاک سپرده شده است و آرامگاه او از لحاظ تجلیل مقام علمی و مذهبی او با انواع گچ بری‌های ظریف و کاشیکاری‌های زیبای معمول در آن دوره تزیین شده است. بنای مذبور شامل سه قسمت است: اول رواق بقعه که از کوچه مجاور آن به صحن بقعه منتهی می‌شود دوم صحن بقعه که دارای سقف بلندی است که در اطراف آن ایوانچه‌هایی واقع شده و دیوارهای هر چهار جانب آن و نیز پوشش طاق ایوان با خطوط کوفی و بنایی و شاخ و برگ و گل بوته‌های گچ بری شده تزیین گردیده است و سوم آرامگاه پیربکران که در ضلع شمالی بقعه و متصل به اتاق محفوظی که ظاهرأ محل تدریس محمد بن بکران بوده قرار دارد و جوانب آن با گچبری تزیین شده است.(هنرفر1344: 260)

به اعتقاد دونالد ویلبر این ساختمان نقشه ایوان تالار دوره ساسانی را مد نظر قرار داده و به طاق کسری بسیار نزدیک است، تا حدی که می توان این بنا را نمونه کوچکی از طاق کسری به حساب آورد (ویلبر،1365: 134).

د-بررسییادگارنوشته‌هایمقبرهپیربکران

گرچه یادگار نوشته‌های این آرامگاه بسیار زیاد و متنوع اند اما برخی از یادگار نوشته‌های موجود در بقعه پیر بکران بر روی هم نوشته شده یا در اثر مرمت بنا پاک شده و برخی در اثر گذر زمان و تحت تاثیر شرایط جوی کمرنگ شده اند اما آن تعدادی که به جا مانده، اکثراً در اطراف مقبره اصلی آرامگاه و چلّه خانه تمرکز یافته اند. در این تحقیق به آن گونه از یادگار نوشته‌ها اشاره خواهد شد که از لحاظ تاریخی، خوانش و محتوا و فرم زیبا شناسانه دارای ارزش و اهمیت بالایی باشند. در یک دسته‌بندی کلی یادگارنویسی‌های این مقبره را می توان به نمونه‌های «تاریخ دار»، «بدون تاریخ» و «نوع خاص» تقسیم‌‌بندی کرد. در این میان یادگار نوشته‌های تاریخ دار به دوره‌های ایلخانی (زمان ساخت بنا)، تیموری، صفوی، افشار، زند و قاجار تعلّق دارد و در کشاکش ایام به دور از هر گزند، موجودیت خود را حفظ کرده است (تصویر11).

نمودار1- بررسی اجمالی یادگارنویسی‌های بقعه پیر بکران

یادگارنوشتهازدورهایلخانی

تنوع خطوط در این آرامگاه می توانست رهگذران را در نگارش آیات و اشعار عرفانی ترغیب کند. در واقع روح حاکم بر فضای داخلی این  بنای ارزشمند عامل روانی موثری در نگارش یادگار نویسی‌ها بود. خطوط کوفی بنایی و ثلث، به نحو استادانه‌ای نگاشته شده و در تزئینات داخلی به گونه‌ای هوشمندانه  بکار رفته است که از آن جمله خط بنایی از آجر، صلوات بر چهارده معصوم و ذکر اسماء الله با گچبری و آجر کاری می‌باشد. بخصوص گچبری عالی و هنرمندانه محمد نقاش از خطوط ثلث بر زیبایی و ابهت فضای داخلی افزوده است. در چنین فضای بصری ناب از خطوط و نقوش همراه با قداست معنوی بنا، یادگار نویسی‌ها به گونه‌ای طبیعی و از سر اخلاص خلق می شد (هنرفر1344: 265). درحالی که یادگار نویسی‌های زیادی در این بقعه وجود دارد اما در کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» تنها از یک نمونه یادگارنویسی بر قسمت دیوار شرقی ایوان فوقانی آرامگاه بقعه پیر بکران یاد شده است که ظاهرا قدیمی ترین یادگار نویسی این بنا است و متعلق به چهل و سه سال پس از احداث بنا و توسط فردی از اهالی طاد از قراء لنجان در سال755 هـ .ق/1354م است. مولّف محترم آن را بدین گونه یادداشت کرده است :

«الله المستعان

قد حضر العبد الطادانی بتاریخ شهر جمادی الاخر سنه خمس و خمسین و سبعمائه غفر الله له و جمیع المسلمین».(تصویر12) 

تصویر11- یادگار نویسی در بقعه پیر بکران

تصویر شماره 12- یادگار نوشته ایلخانی – سنه 755

یادگارنوشتهازدورهتیموری

«در سادس عشرین ماه جمادی الاول سنــه عشرین و ثمانمائه (سنـــه820 هـ .ق/1417م) بود که این ضعیف بدین مقام مبارک رسیدیم .حرره الضعیف سعد الله جلال اصفهانی». (تصویر13)

تصویر 13- یادگاره نوشته تیموری، سنه 820

یادگارنوشته‌هاییازدورهصفویه

1-« هو الحی_ در تاریخ عزّه شهر جمادی الثانی 1024 هـ .ق (1615)م با حصبه حکومت شاه ................² به این مقام با فیض رسیدیم. این دو کلمه مرقوم شد امید که هر کس مطالعه نماید»..................................

2-«این چند کلمه در روز شنبه پنجم شهر رجب سنـــه 1106 هـ .ق (1694)م  قلمی شد. بخط فقیر حقیر میر شرف الدین علی. بدعای خیر یاد نمائید». (تصویر 14)

تصویر 14- یادگار نوشته صفوی، سنه 1106

3- «یاد محبت تو کنم تا دم ابــد

                          کلب آستان توام یا علی مــدد

 این چند کلمه بتاریخ شهر ذی الحجه ...................خلق الله علی ابن پرورش ساکن ریز³ رودبار لنجان قلمی شد. سنـــه 1021 هـ .ق (1612م)». (تصویر15)

تصویر 15 یادگار نوشته صفوی، سنه 1021

4-« بحق تربت پـاک پیر بکران که این فقیـر دل خسته را بـکام دل برسان. الفقیر الحقیر........احمد.

سنـــه 1056 هـ .ق (1646م)».

5-« افکنده به غربت فلک بـی باکم              

                             آواره بــگرد گـردش افــلاکم

یارب به کدام چشمه نوشم آبی              

                        یارب بکدام گوشه باشد خاکم

الفقیر الحقیر میر محمد مومن سنـــه 1099 هـ .ق (1687م)».

6-« هو.  چون رسیدم بصدق دل از راه

       بوسه دادم به این درگاه. الفقیر الحقیر..................

سنـــه 1098هـ .ق (1686م)».

7- «خداوندا بـحق شاه مردان

                           دلم از رنگ غفلت پاک گردان

الفقیر الحقیر میرزا ............... الحسینی.سنـــه1086هـ. ق (1675م) ».

یادگارنوشته‌هاییازدورهافشاریه

1-«یادگاری آقا حسین ولد آقا هاشم کاشی.سنـــه 1146 هـ .ق(1733م)».(تصویر16)

تصویر 16- یادگار نوشته افشاری، سنه 1146

2- «العبـد الاقل زین العابدین.  سنـــه1155هـ .ق (1742م) »

یادگار نوشته‌هایی از دوره زندیـّه

تصویر 17 – یادگاره نوشته زندیه، سنه 1167

2-«آسمان گویا که بر ترکش همین یک تیر داشت

     بیشه ایجـــاد رب العـــالمیـن یک شیر داشت

   ....................................................................................

   از برای دشمنــــان مصطفی شمشیـــر داشـــت

مادر گیتی نزاده در جهان مثل علی. سنــه1191هـ.ق (1777م)».

3- «بتاریخ یوم الخمیس شهر ربیع الثانی سنــه 1179(1765م) باتفاق شیخ حشمت الدوله دائی بجهت اموری وارد این مکان شدیم. دو کلمه جهت یادگاری قلمی شد  

هرکه خاند دعـا طمع دارم زانـکه من بنده گنهکارم. العبد الحقیر محمد هادی اب..................».(تصویر18)

تصویر 18- یادگار نوشته زندیه، سنه 1179

یادگارنوشته‌هاییازدورهقاجار

1-« اللهم ارحم عبدالعظیم ابن نور حمد علی اکبری سنــه 1295هـ .ق(1878م)».(تصویر19)

تصویر 19- یادگاره نوشته قاجار، سنه 1295

2-« بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین هوالله تعالی شأنه

چون رسیدم بصدق دل از راه

                                بوسه دادم بخاک این درگاه  

                                   یادگار ابن آقا علی بابونی

هر که خواند این طمع دارم  

                                 زانـکه من بنــده گنه کارم

شهر ربیع الاول سنه 1275(1858م)».(تصویر20)

تصویر 20- یادگار نوشته قاجار، سنه 1275

3-« روز چهارشنبه غره شهر ربیع الثانی سنــه 1261هـ .ق(1845م) اقل الطلبه عبداله ابن ملا ....... الضرابی

     باتفاق شیخ المشایخ آقا حسین عبدالکریم و جناب مستطاب آخوند ملا سین لنجانی .........................

     وارد این مکان شدیم و فاتحه خواندیم. التماس از ناظرین دارم.» (تصویر21)

تصویر 21- یادگار نوشته قاجار، سنه 1261

4- «در روز جزا که جملـه خلقان زده صف          

                          گــیرند همـه نامـه اعمال بـکف

  هـر کس بکســی چشــم شفــاعـت دارد         

                         دست من و دامان تو یا شاه نجف

حرره اقل السادات میرزا مهدی بروجنی سنــه 1313هـ .ق(1895م)».  

5-« اللهم اغفـر لحسن بـن مومن الکرمانی سنــه 1254 هـ .ق(1838م)». بخط نسخ

6-«یادگار محمد باقر ولد مرحوم مشهدی. هرکه خاند دعا طمع دارم. تاریخ 9 شهر ربیع الاخر  سنه 1256هـ.ق(1840م)»

7-« الهی بحق تربت محمد بکران عواقب امور دنیا و آخرت همه شیعیان علی ابن ابی طالب بر آورده بخیر بگردان. از تصدق سر همه اموات کاتب حقیر نمونه ایست در اینجا برای دلداری. کتبه ... الاثم ابن محمد علی مبارکه عبدالباقی. در یوم یکشنبه از اصفهان می‌آمدیم و....جمع آوردیم. 

دو ساعتی در اینجا توقف و طواف این مکان شریف کردیم. بتاریخ یازدهم شهر محرم الحرام 1238هـ . ق(1822م)» (تصویر22).

تصویر 22- یادگار نوشه قاجار، سنه 1238

8-«برحسب اتفاق برای حمل آذوقه به اکبر آباد که یکی از دهات حضرت اشرف امجد ارفع احد سرا اسعد والی السلطان روحنا فداه است رفته بودم در مراجعت به این بقعه متبرکه آمدم. این چند کلمه محض یادگار نوشته شد. اقل.....علیمحمد بن مرحوم علیمحمد انصاری.4 شهر رجب سنه1313هـ .ق  (1895م)» (تصویر23)

تصویر 23- یادگار نوشته قاجار، سنه 1313

9- «چون رسیدم بدین خجسته مقام

                         گفتم ای ذوالجلال و الاکـرام
رحمـت ایـــزدی بر آنـکس بــــاد       

                               کین عمارت نهاد و کرد تمام
این چند کلمه را روز جمعه 24 شهر رمضان المبارک سنــه 1202هـ .ق (1787م) بود که باتفاق کرم علی حلوایی و ......... افضل الدین مجد اخوه و مرتضا قلی ولد مشهدی لقاء .......... نوشته شد».

10-«هو اله ___  دریغـا که بـی ما بسی روزگــار
                      برویـد گـل و بشکفـد نوبهــار
                        بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت
                      بیاید که ما خاک باشیم و خشت
حرره العبد الاثیم کرمـعلی ابن حمد کریـم ___ شهر رجب سنـــه 1296هـ .ق/1878م».

11- «یـارب بـحق نـاد علیاً سینجـلی

                    یا رب بـحق شـاه نجف مرتضا علـی
      افتادگان وادی غم را بگیر دست

                 یا مصطفی محمد یا مرتضا علی

بخط حقیر فقیر عبدالغفار ابن ..... دارالسلطنه اصفهان18....... شهر ذی الحجه سنـه1210 هـ .ق (1795م)».

12-« پیدا چو گهر ز قطره آب شدیم

                        وانگاه نهـان چو دُرّ نـایاب شدیم

بودیــم بخواب در شبستان عدم

                         بیدار شدیم و باز درخواب شدیم

الکاتب الحقیر الفقیر محمد اسمعیل در بیست و چهارم شهر ذی الحجه الحرام قلمی گردید.  سنه 1213هـ. ق/1798م».

13-«به حق تربت محمد پیر بکران که این  مطلب اینشود. به حق علی ابن ابی طالب. یادگار سید محمد داجانی ولد .... خدایش بیامرزد. سید محمد ..... سنــه 1202هـ .  ق(1787م)». (تصویر24)

تصویر 24- یادگار نوشته قاجار، سنه 1202

14-« یادگار ملا عبدالرحیم................. این نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند یادگار. فی جمعه شهر محرم سنــه 1316هـ .ق 

2-« هوـ  ای دل به علی و آل او بیعت کن تا در صف حشر ....................................................................

      الفقیر محمد رضایی ...........................التماس دعا دارم. به خط شکسته نستعلیق

3-«این نوشتم تا بماند یادگار

                                من نمانم خط بماند روزگار.

یادگار علی قلی ولد مرحوم کاظم بیک عرب] ؟ [باشی‌ خزانه عامره خداوند به قرب این شاه ولایت تا نیامرزی از دنیا مبر. یا الله»

4-« یا علی ـــــ یادگار سید مهدی ولد آقا سید تقی نجّار ولد مرحوم آقا سید ابوالحسن نجار روز چهارشنبه 23محرم الحرام با چندی دوستان حقیقی

وارد این مکان شدیم. توقع دعاء از خاننده دارم انشاءالله. باقــــی.

این نوشتیم تا بماند یادگار

                                 خط بماند ما نمانیم روزگار

5-« خداوندا بحق شاه مردان        

                              دلم از رنگ غفلت پاک گردان

این چند کلمه بتاریخ 12 شهر صفر روز نوروز نوشته شد. تراب اقدم درویشان علی.........................»

6-« اللهم اغفر محسن ابن موسی و اولاد

»یارب بحق ناد علی سینجلی     

                       یارب بحق شاه نجف مرتضی علی.

عبده محمد شفیع مازندرانی»

یادگارنوشته‌هاییبیتاریخ

1- «بسم الله الرحمن الرحیم. اقرا باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق». (خط ثلث). (تصویر25)

تصویر 25- یادگار نوشته بی تاریخ

7-« در محبت پای بخشش در میان آید

                  که بعد از آشتی آن لذت اول نمی دارد

          العبد الاقل عبد العظیم .........»

8-« بسم الله الرحمن الرحیم-یادگار ملا تقی».(تصویر26)

تصویر 26- یادگار نوشته بی تاریخ

یادگارنوشته‌هایخاص

یادگاری‌ها با خطوط غیر اسلامی و یا همراه با نقوش، در دسته بندی یادگار نوشته‌های خاص قرار داده  شده، بررسی می‌گردند.

1-یادگاری به خط عبری: با توجه به هم جواری مقبره پیر بکران با آرامگاه «استراخاتون» (یهودیان) جای تعجب نیست که به خاطر جایگاه معنوی این پیر، زائران غیر مسلمان نیز برای زیارت به این مقبره وارد شده ، حتی منویات قلبی خود را نیز با محمد بکران در میان گذاشته باشند(تصویر27). حضور متعدد یادگار نوشته‌ها به زبان عبری نشان از توجه یهودیان به این بقعه متبرکه دارد. بنا بر گفته‌ها در سال های دور، یهودیان در منطقه لنجان سکونت داشته اند و حتی اعتقاد بر این است که مقبره پیر بکران در ابتدا کنیسه ایشان بوده است. بر روی تخته سنگی که در کف بقعه وجود دارد جای سم اسبی دیده می‌شود که برخی بر این باورند که جای پای اسب حضرت الیاس (از پیامبران بنی اسرائیل) است (هنرفر، 1346: 263).

تصویر 27- یادگار نوشته به خط عبری ، بی ‌‌تاریخ

2- برخی یادگار نوشته‌ها تصاویری را نیز به عنوان تزئین و یا طلسم و دعا در کنار خود به همراه دارند و یادگار نویس تلاش نموده با اضافه نمودن تصاویر اسلیمی، گیاهی و جانوری، فضای پر معنا و زیباتری به یادگاری خود ببخشد که از آن جمله می توان به «یادگار کمترین عبد المطلب ....... شهر ذی حجه الحرام سنــه1312» اشاره نمود. حتی در موردی یادگاری فقط محدود به طراحی از گل شاه عباسی و ختایی‌های متصل به آن شده است. (تصاویر28و29)

تصویر 28- یادگار نگاره با گل عباسی و ختایی

نمودار2-  میزان حضور زائرین در بقعه پیربکران بر حسب ماه‌های قمری

جدول1- داده‌های آماری مربوط به تعداد، نوع و محتوای خطوط یادگار نوشته‌ها در دوره‌های

 مختلف در بقعه پیر بکران⁴