شناسایی و توصیف سنگ قبر خواجه علاءالدین علی صانعی باخرزی

 

 

این بنا (خانقاه) موسوم  به شاهزاده قاسم است و مردم محل، مقبره مزبور را از آن قاسم بن محمد بن ابی بکر قحافه می­دانند اما برخی منابع، آن را مدفن شاهزاده کاظم بن محمد بن ابوبکر، پسرعموی امام حسن(ع) (گابریل،1371: 233)، شاهزاده قاسم از نوادگان ابوبکر (ییت،1365: 124) و شاهزاده کاظم علی (مک گرگر،1366: 222) نیز توانسته اند. گمان نگارنده این است که این مقبره،  احتمالاً مقبره محمد قاسم بن شادیشاه، از استادان برجسته نستعلیق در زمان شاه طهماسب اول صفوی است که میر محمد رزه­ای از برجسته­ترین شاگردان او بود. آثار رقم­دار میر محمد که در ربع چهارم قرن دهم هجری در رزه کتابت شده، هنوز باقی است (قمی، بی­تا: 102/ فکری سلجوقی 1349: 48 ).

پیرامون این بنا، قبرستانی وجود دارد که تنی چند از بزرگان و هنرمندان این دیار در آن آرمیده­اندو  لوح قبور برخی از آنها در جای اصلی خود باقی است و برخی نیز به داخل بنا منتقل شده است. یکی از سنگ قبرهای تاریخی این گورستان، سنگی صندوقی شکل متعلّق به علی صانعی است که در نوشتار حاضر، ضمن خواندن کتیبه­های آن، به اختصار شرح حال او را بیان می کنیم.

 

علاءالدین علی صانعی باخرزی

خواجه علاءالدین علی صانعی باخرزی یکی از وزرای سلطان حسین ­ومعاصر با امیر علیشیر نوایی و مولانا عبدالرحمن جامی بود که براساس نوشتة مورخان، سلسله نسب خویش را به آل برمک می­رسانید و همواره به آن مباهات می کرد، لیکن به غضب سلطان گرفتار شد و کینه امیر علیشیر نیز مزید بر علّت گردید و پس از مصادره اموالش، روانه زندان شد. صانعی پس از سپری کردن حدود 6 سال در حبس، که طی آن موفق به حفظ کلام الله مجید نیز شده بود، سرانجام در روز عاشورای سال 891 هـ ق، به همراه خواجه سیف­الدین مظفر شبانکاره­ای، در هرات به دار آویخته شد. مولف حبیب السیر در این باره چنین می نویسد:

«خواجه علاءالدین علی الصانعی در سلک اشراف ولایت باخرز، سمت انتظام داشت و  به واسطة انتساب به آل برمک، همواره رایت مفاخرت می­افراشت. به حدت طبع و جودت ذهن و مهارت در نظم اشعار و ایثار درم و دینار موصوف و معروف بود و در مبادی اوقات سلطنت خاقان منصور، منظور عین التفات خسروانه گشته در امر وزارت شروع نمود و بنابر آنکه بر صفت کفایت ظاهر شده، بر عجزه و رعایا حیف وتعدی جایز می­داشت و پیوسته نسبت به سایر وزرا، رقم تقریر و تزویر بر اوراق ضمیر می نگاشت. مزاج شریف مقرب حضرت سلطانی، امیر علیشیر با وی متغیر گردید و در آن اوقات، از روی جد یا هزل، روزی خواجه صانعی این بیت در سلک نظم کشید. بیت:

و این معنی سبب ازدیاد کدورت شده، دیگر اسباب مدد علّت گشت و خواجه صانعی، صباحی که در پایه سریر اعلی در جرگه وزرا ایستاده بود، یکی از یساولان به موجب فرمان واجب الاذعان، دستارش را که به غایت بزرگ بود از سرش برداشته، در گردنش افکند و امیر علیشیر، روی به خاقان منصور آورده این مصراع خواند که:

القصه، در آن روز خواجه صانعی مؤاخذ و معاقب گشته، بعد از آنکه هر چه داشت فرود آورد، در بالاخانه زندان محبوس شد و زمان حبس او قرب شش سال امتداد یافته، در آن ایام غزلی غرّا منظوم گردانید و نزد مقرب حضرت سلطانی فرستاد و مطلع آن غزل این است. مطلع:

اما هیچ فایده بر آن مراسله مترتب نگشت و امیر علیشیر از سر ایذای او در نگذشت و خواجه صانعی در مدّت حبس، اکثر اوقات را به کسب فضایل مصروف ساخت و حفظ کلام­الله کرده، کتب متداوله را تا مختصر تلخیص به نظر مطالعه در­آورد و قصیده مصنوع خواجه سلمان ساوجی را تتبع نمود و اکثر صنایع شعری را به قلم پروری در آن قصیده درج فرمود و چنان استماع افتاده -و العهده علی الرّاوی- که در آن وقت که نایره غضب خاقانی مشتعل بود و به کشتن خواجه مظفر حکم فرمود، یکی از نواب بنا بر غرضی که داشت عرض کرد که خواجه صانعی تا کی در زندان خواهد بود. خاقان منصور گفت که او را نیز امروز سیاست کنند و در آن روز که داخل ایام اوایل محرم الحرام سنه احدی و تسعین و ثمانمائه بود، خواجه صانعی را از طاق چهارسوق هرات و خواجه مظفر را بر در دروازة ملک به حلق کشیدند، یکی از فضلا در آن باب گوید، رباعی:

(خوندمیر، 1333: 4/ 330-329 خوندمیر، 1355: 399-397 و عقیلی، 1364: 362).

امیر علیشیر نیز درباره او چنین نوشته است:

«مولانا صانعی پیش مولانا عبدالرحمن جامی این بیت آورده و تعریف می کرده:

و با این فضل، وزیر بوده و بسی ظالم و جبار، ناچار به حکم عزیز قهار، به سیاست شاهی گرفتار گشت و دمار از روزگار او برآمد و معنی «فتلک بیوتهم خاویه بما ظلموا»  محقق گشت» (نوایی، 1363: 226).

در ضمیمة سلطان محمد فخری بر کتاب مجالس­النفائس نیز چنین آمده است:

«مولانا صانعی از ولایت با­خرز بود و بیشتر مثنوی می‌گفت، در تعریف مخدومی، این بیت از مثنوی اوست، مثنوی:

وزیر بود. به سبب ظلم و بدنفسی، به سیاست پادشاه رسید، قبرش در دیه خودش زره (رزه) است. این دو بیت نیز از اوست، بیت:

(نوایی،1363: 52).

در هیچ یک از منابع تاریخی که شرح حال وی را آورده­اند، از محل دفن وی سخنی به میان نیامده است و شاید سلطان محمد فخری نخستین کسی باشد که با این نوشته که «...قبرش در دیه خودش زره است»، به دو نکته اشاره می­کند: نخست آنکه صانعی اهل رزه باخرز بوده که البته در اینجا زره ثبت شده است و دوم اینکه مدفن او نیز در همین جاست.

سنگ قبر صانعی در جبهة شمال­شرقی و در ابتدای ورودی قبرستان مذکور، قرار دارد که و بر رو و بدنة آن، کتیبه­هایی به قلم­های ثلث، محقق و نستعلیق با خط کوفی تزئینی و بنایی حجاری شده متأسفانه در سال‌های اخیر، سه تکه  شده است(تصاویر5 و4).

 

 

 

 

 

 

تصویر 4: سنگ قبر علی صانعی در سال1371 هـ ش

 

 

 

 

 

 

تصویر5: سنگ قبرعلی صانعی در سال 1389 هـ ش

 

بر بدنة غربی سنگ قبر، به خط ثلث این شعر نوشته شده است(تصویر 6 ):

 

 

 

 

 

 

تصویر6: بدنه غربی سنگ قبر

 

بر بدنة شرقی، به خط ثلث چنین آمده است(تصویر 7):

شعری از امیر شاهی سبزواری:

و در بالای این اشعار، عبارت «الحکم للّه/ للّه الحکم» به خط کوفی تکرار شده است (تصویر7 و شکل1).

 

 

 

 

 

تصویر 7: بدنه شرقی سنگ قبر

 

 

 

 

شکل 1: الحکم لله در حاشیه کتیبه ثلث (نگارنده)

بر بالاسر سنگ قبر نیز، این کتیبه به خط مُحقَق به چشم می خورد(تصویر8):

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر8:  کتیبه بالا سر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 9: کتیبه پائین پا

بیت آخراین کتیبه (مدار دور فلک...)، در بردارنده ماده تاریخ قتل صانعی است. در حواشی التفهیم آمده است که ادوار الوف، چهار نوعند که یکی از آنها دور اوسط است که هر ده سال شمسی یک درجه تیسیر می شود(بیرونی،بی­تا،515)؛ بنابر این ماده تاریخ قتل صانعی را می­توان با طرح (کسر) کردن مدار دور فلک (دور اوسط= ده سال شمسی) یعنی عدد10، از واژه قضا (901) به دست آورد که عدد 891 از آن حاصل  خواهد شد که مؤید نوشته خوند­میر است.

کتیبة پایین پا به خط محقَّق نیز چنین است  (تصویر 9):

بر لبه پایینی سنگ نیز چنین آمده است: موافقه سنه...(؟).

بر سطح زبرین سنگ کتیبه بنایی معکوسی است که با آن عبارت «لااله الا الله محمد رسول الله» را نوشته­اند (شکل2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2: کتیبه بنایی معکوس روی قبر(طرح از نگارنده)

و بر حاشیة پیرامون آن، اشعاری به قلم محقق حجاری شده که بخش اعظم آن از بین رفته و  پنج بیت آن از، اشعار سعدی است:

 

نتیجه

بازماندگان صانعی، پس از قتل او پیکرش را به زادگاهش رزه / مشهدریزه منتقل و در آنجا دفن کردند. کتیبه­های لوح مزبور که در آن، نام علی صانعی و انتساب وی به آل برمک صریحاً قید شده است، مؤید نوشته­های مورخان است که روز قتل او را درایام محرم (روز قتل شه کربلا= عاشورا) نوشته­اند. سال قتل او را به صورت ماده تاریخ و معماگونه در این بیت گنجانیده اند:

که آن نیزتأیید کننده نوشته میرخوند است.

نگارنده بر خود فرض می­داند تا از راهنمایی ارزشمند همکار گرامی، جناب آقای دکتر محسن محمدی فشارکی که راهگشای حل ماده­تاریخ اثر بودند، صمیمانه قدردانی کند.

تعداد مشاهده مقاله: 1,201

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 651