فیلسوفی جهانگرد: احمدبن طیب سرخسی و سفرنامه او بازشناسی متنی جغرافیایی از قرن سوم هجری

مقدمه

مسلمانان از دیرباز با سنن جغرافیایی جهان آشنا شدند. آنان با جغرافیای رایج در نزد عرب جاهلی (علم الانواء)، نظام هفت کشور و ایرانشهر ایرانیان و جغرافیانگاری هندی بر مبنای نصف النهار اوجین  (Ujjain) و تقسیم جهان به نه بخش آشنا بودند. چنان که آشنایی مسلمانان با آثار جغرافیایی بطلمیوس، مارینوس صوری و امثال ایشان، مسلمانان را با مفهوم و مصداق دقیق­تر جغرافیا و تقسیم جهان بر اساس نظام چهار جهت اصلی و نصف النهار جزایر خالدات  (Fortune Islands) آشنا کرد. این آشنایی مرهون تلاش دانشمندان و مترجمانی بود که طی قرون دوم و سوم هجری، به ترجمه و اقتباس آثار جغرافیایی به زبان عربی پرداختند. از دیگر سو، از آنجا که طبیعیات چون وصف زمین و آسمان و عناصر مربوط به این دو، در آن روزگار جزو ابواب فلسفه به شمار می رفت، برخی از پیشگامان رواج فلسفه در اسلام، مانند کندی و شاگردش سرخسی در ترجمه و نشر جغرافیا نیز پیشگام بودند. کندی و سرخسی در بُعد جغرافیای ریاضی و وصفی، با ارائه نظریاتی در باب زمین، پدیده­های جغرافیایی و تلاش در طراحی نقشه­ای جهانی، در زمره پیش­قراولان جغرافیای اسلامی به شمار می­روند. جمع شدن بسیاری از شاخه­های علوم در وجود کندی و سرخسی نیز، شناخت آرا و آثار این دو را به بحثی مهم در تاریخ جغرافیای اسلامی تبدیل ساخته است. بویژه آن که سرخسی از فرصت نزدیکی به المعتضد بالله، خلیفه عباسی (حک 289 - 279ھ) و همراهی با خلیفه، در برخی سفرها، نهایت استفاده را برد و موفق گردید یکی از کهن ترین سفرنامه­ها را در باب جزیره، شامات و فلسطین (بخشی از عراق، ترکیه، اردن، سوریه، لبنان و فلسطین امروزین) خلق کند. از آنجا که سفر معتضد بدین نواحی اهداف نظامی را تعقیب می­کرده است، توجه سرخسی نیز به مطالب مورد علاقۀ ولی­نعمت جنگاورش معطوف شده و بدین ترتیب سفرنامه سرخسی، به منبعی کم نظیر از جغرافیای نظامی، طبیعی و شهری این مناطق، در اواخر قرن سوم هجری بدل گردیده است.

سرخسی، زمانه و آثارش

ابوالعباس احمدبن محمدبن مروان­بن طیب سرخسی¹ (حدود 286 - 220ھ) که نسبتش به سرخس نشان از ایرانی الاصل بودن وی می­دهد؛ مشهور به ابن غرانقی (صفدی، 2000-1974: 7، ذیل"ابوالعباس السرخسی المتفلسف احمدبن...")، از شاگردان و نزدیکان کندی، فیلسوف مشهور و به گفته روزنتال وارث کندی بود (Rosenthal,1995: 105). خود او را نیز از جمله دانشمندان فهیم و بلیغ به شمار آورده­اند (ابن ندیم، 1971: 320؛ قفطی، 1347: 110؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 793؛ صفدی، 2000-1974: 7؛ Rosenthal,1995: 105). از کودکی و نوجوانی او اطلاع چندانی در دست نیست، شاید اشتغالش به فلسفه و توجه به ملل و نحل نگاری باعث شده باشد که مورخان و شرح­حال­نویسان، عنایتی درخور بدو مبذول ندارند (نک مثلا ابن ندیم،1971: 383؛ Rosenthal,art."Abu Al Abbas Ahmad b.al Tayyib b. Marwan al Sarakhsi" in EI2). به هر روی او در مکتب کندی تعلیم یافت و درسلک شاگردان او درآمد (ابن ندیم،1971: 320؛ قفطی، 1347: 110؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 793). نخستین مورخی که از او یاد کرده است، مسعودی (قرن چهارم هجری) است که در دو کتاب مروج الذهب (1409: مثلا 4/ 171-170) و التنبیه والاشراف (بی­تا: 46 -45)، از ارتباط وی با معتضد، عاقبت کار و پاره­ای نظریات جغرافیایی­اش، یاد می کند. علت توجه مسعودی جغرافی­دان و مورخ به این دو جنبه مهم از زندگی سرخسی، درگیری با سیاست و اشتغال به جغرافیا، قابل فهم است. پس از مسعودی، ابن ندیم (1971: 321-320) در قرن چهارم هجری یکی از کامل ترین شرح حال­ها و فهرست آثار وی را ارائه کرده است. بعد از وی نیز دیگر مورخان و شرح حال­نویسان مطالب او را عینا وام گرفته، گاه با پاره‌ای افزوده­ها و کاستی­ها، تکرار کرده­اند؛ کسانی نظیر: قفطی (1347: 111-110)؛ ابن ابی اصیبعة (بی­تا: 794، 793- 788)؛ یاقوت حموی (1992: 1/ ذیل"احمدبن الطیب السرخسی"، بی­تا، در حدود 23 مدخل جغرافیایی؛ نک. ادامه مقاله)، صفدی (2000-1974: 7، ذیل مدخل) ، ابن حجر عسقلانی  (1971: ذیل مدخل) و ابن ­عدیم (بی­تا، 2/ 845 – 835) نیز در حجم بیش از ده صفحه به شرح احوال و آثار او پرداخته‌اند.

شهرت سرخسی در فلسفه و شاگردی­اش در نزد کندی، سبب شده است ابن ندیم او را با نام احمد بن طیب، در فن اول از مقاله هفتم، در اخبار فلاسفه از کتاب خویش یاد کند (ابن ندیم،1971: 320)؛ هر چند درباب او به عنوان یکی از مترجمان و شارحان آثار ارسطو نیز سخن می­راند (ابن ندیم ،310:1971) و گاهی از برخی آثار دیگر شارحان ارسطو، چون فارابی که به خط و کتابت وی است یاد می­کندکه نشان از توانایی او در خوشنویسی است. به نوشته مورخان علم و شرح حال­نویسان، سرخسی خود در علوم گوناگون جدید و قدیم دست داشت و از صرف، نحو، ادب، شعر و حدیث آگاه بود (ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 793). نویسندگان، تالیفات او را در فلسفه، منطق، موسیقی و جزآن ها بغایت نیکو دانسته­اند و از معرفت نیکو، قریحه عالی و زیبا نویسی او سخن رانده­اند (ابن ندیم، 1971: 320؛ قفطی، 1347: 110؛ ابن ابی اصیبعة بی تا، 793) ². در عین حال تدریس برای معتضد، پیش از خلافت (به گفته قفطی، 1347: 110، وی مؤدبی فرزندان معتضد را نیز بر عهده داشته است)، باعث شد وی ندیم این امیرزاده و سپس خلیفه عباسی گردد و جزو خواصش درآید (ابن ندیم: 320؛ قفطی: 110؛ ابن ابی اصیبعة: 793). همین مساله موجب اشتغال سرخسی به سیاست نیز شد و او که به گفته ابن ندیم (1971: 320؛ نیز تکرار آن در قفطی:110)، علمش بر عقلش غلبه داشت و سرانجام جان بر سر این کار نهاد.

سرخسی در زمانه‌ای پر آشوب می­زیست؛ کار بنی عباس از دوران معتصم (حک227-218ھ) به بعد، رو به سستی نهاده بود؛ سرداران تُرک گرداننده امور بودند (خضری، 1379: مثلا 77-76) و پس از تشکیل دولتک­های مستقل و نیمه مستقل، کار به جایی رسیده بود که بغداد دیگر رمقی نداشت. حتی در زمان خلافت معتمد (حک279-256 ھ)، عموی معتضد، صفاریان قصد براندازی خلافت را داشتند (خضری، 1379: 115-110). مشکلات خلافت در این دوران بسیار فراوان بود (خضری، 1379: 105-115)؛ در این میان، پدر معتضد مشهور به موفق که اداره امور برادر را بر عهده داشت، با قدرت، تهور، شجاعت و روحیه سپاهیگری خویش موفق شد تا با استفاده از ضعف رقبا، اندکی از آب رفته سطوت آل عباس را به جوی بغداد باز گرداند. هر چند خود پیش از آن که فرصت خلافت یابد، درگذشت؛ اما توانست فرزند خویش، ابوالعباس را به ولایت عهدی برادر بگمارد (طبری، بی­تا: 22-10؛ نک. خضری 1379: 116-115) و بدین ترتیب زمینه استقلال رأی فرزندش را در آینده، فراهم آورد (قس.مسعودی، بی­تا: 321-320). اما درباریان و عناصر قصر بیکار نماندند و از این که خلیفه­ای بخواهد بر قدرت خویش بیفزاید یا افراد مورد اعتماد خود را بر سر کار آورد، سخت ناخشنود بودند. یکی از این افراد سرخسی بود که به واسطه ارتباطش با ولی­عهد دیروز و خلیفه امروز، نفوذی قابل ملاحظه داشت.

معتضد او را به مناصبی چند، چون حسبه بغداد و مسوولیت دیوان مواریث گمارد؛ حتی گاهی در هنگام غیبت خویش از بغداد، وی را در دربار به جانشینی می­نهاد (مسعودی،1409: 4 /170؛ ابن ندیم،1971 :320 ؛ صفدی،2000-1974: 7/ ذیل مدخل). درباریان تاب نیاوردند و بر ضد سرخسی توطئه­ها کردند(Rosenthal, art"sarakhsi"). درجمادی الاولی سال 283ﻫ ، معتضد که در امور کشور با سرخسی مشورت می­کرد و اسرار خویش را با وی در میان می­گذارد ( ابن ندیم، 320؛ قفطی،1347: 110 ؛ صفدی: 7)، رازی را درباب قاسم­بن عبیدالله وزیر و بدر، غلام خویش با سرخسی در میان گذارد (ابن ندیم: 320؛ قفطی:110؛ ابن ابی اصیبعة:793؛ صفدی:7). قاسم با حیله آن راز را بر ملا و منتشر ساخت؛ از این رو خلیفه بر سرخسی خشم گرفت و او را به قاسم و بدر سپرد (مسعودی: 4،170 ؛ ابن ندیم:320؛ قفطی: 110؛ ابن ابی اصیبعة: 793). اینان نیز اموال وی را مصادره کردند. مسعودی ارزش اموال مصادره شده را، از نقد و جنس به 150 هزار دینار برآورد می­کند (مسعودی،4،170) که نشان از ثروت قابل ملاحظه سرخسی می­دهد؛ آنگاه او را به سیاهچال انداختند. ³

چون در سال285 ﻫ ، معتضد برای نبرد با احمدبن عیسی­بن شیخ، عازم آمٍد شد (طبری، بی­تا: 10 ،68؛ ابن ندیم:320؛ قفطی: 110؛ ابن ابی اصیبعة:793)،گروهی از زندانیان خوارج که همراه با احمد زندانی بودند، از زندان گریختند اما او به امید عفو نگریخت. هنگامی که معتضد خبر را شنید، فرمان داد باقی­مانده زندانیان را بکشند. قاسم وزیر نیز برای ارضای حس انتقام خویش، نام احمد را در فهرست اسامی کسانی که باید به قتل می­رسیدند، وارد کرد. بدین ترتیب احمد سرخسی کشته شد (286ھ). پس از این واقعه، معتضد به یاد سرخسی زندانی افتاد و سراغ او را گرفت؛ قاسم وزیر به اطلاع او رساند که به امر خلیفه کشته شده است؛ معتضد نیز از این اقدام بیزاری نجست (ابن ندیم،1971: 321؛ قفطی،1347: 111؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 793؛ ابن حجر،1971: ذیل مدخل؛ برای شرح حال کامل سرخسی، نیز نک. زرکلی، 1989: 1 /206 ، ذیل"ابوالعباس احمدبن محمدبن مروان­بن طیب فیلسوف"). قفطی (1347: 110)، معتقد است خلیفه نیز فریب توطئه درباریان را خورده است، اما یاقوت حموی صورت گفتگوی میان خلیفه و عبدالله­بن حمدون را که پس از سرخسی ندیم خلیفه شده بود، ذکر می­کند. در این گفتگو، خلیفه از عبدالله می­پرسد: آیا مردم وی را بر انجام کاری شماتت می­کنند و عبدالله پس از کسب امان، پاسخ می­دهد آری؛ به خاطر آن که احمدبن طیب سرخسی را که خادمت بود و گناهی نداشت، به قتل رساندی. معتضد در پاسخ بر عبدالله نهیب زد: وای بر تو! او مرا که خویشاوند پیامبرم، به کفر و الحاد فرا می­خواند (یاقوت حموی،1992: 1/ ذیل مدخل؛ صفدی: 7). روشن نیست این اتهام در مورد احمد، چگونه شکل گرفته است؟ آیا اشتغال او به فلسفه و دیگر علوم یونانی و بحث از دیگر دیانات و نحل، باعث رواج چنین تهمتی شده است؟

)cf.Rosenthal,art"sarakhsi" in EI2(

به نوشته ابن ابی اصیبعة (بی­تا: 793) و ابن حجر عسقلانی (1971: ذیل مدخل)، سرخسی محدث بود و از بزرگان محدثان، حدیث پیامبر را روایت می­کرد؛ همچنین شاگردان و راویانی در حدیث داشت و برای دیانت و پیامبر (ص) احترام ویژه­ای قائل بود. پس چگونه چنین کسی می­تواند ملحد یا به گفته صفدی مدعی نبوت باشد؟ (صفدی: 7) آیا نفوذ او بر خلیفه که نماد آن در رواج شیوه جدید محاسبه زمان پرداخت خراج (نیروز، نوروز معتضدی) (طبری، بی­تا: 10/ 39) آشکار است، دلیلی مهم در توطئه بر ضد او نبود؟ آیا تلقین­های او به خلیفه مبنی بر انشاد لعن­نامه بر معاویه و خواندن آن بر منابر (طبری، بی­تا: 10 / 62- 54، بویژه 55-54؛ ابن حجر،1971: ذیل مدخل)، نشان دهنده تشیع این دانشمند خراسانی الاصل نیست؟ آیا این نوع مسائل روشن کننده آن نیست که چرا سرخسی آماج رقابت، حسادت و کینه­توزی درباریان بوده است. (cf.Rosenthal,art"sarakhsi" in EI2)

با این همه و به رغم تلاش درباریان بر ضد سرخسی، هیچ گاه شهرت و توان علمی او از یادها نرفت. آثار متعددی بدو منسوب است و او در رواج علم و معارف یونانی در میان مسلمانان، پیش از رواج کامل آن، نقشی بسزایی داشته است (Rosenthal, 1995:105). صورت اسامی آثار سرخسی که ابن ندیم در فهرست خویش به دست می­دهد؛ نشان از تنوع آگاهی­ها و توانایی­های علمی اوست: مختصر قاطیغوریاس؛ مختصر بارمیناس؛ مختصر انالوطیقا الاولی؛ مختصر انالوطیقا الثانی، کتاب الاعشاش و صناعة الحسبة الکبیر؛ کتاب عش الصناعات و الحسبة الصغیر؛ نزهة النفوس؛ اللهو و الملاهی فی الغناء و المغنین و المنادمة و المجالسة و انواع الاخبار و الملح؛ السیاسة الکبیر؛ السیاسة الصغیر؛ المدخل الی صناعة النجوم؛ الموسیقی الکبیر؛ مقالتان و لم یعمل مثله حسنا و جلالة؛ الموسیقی الصغیر؛ الارثماطیقی؛ فی الاعداد و الجبر و المقابلة؛ المسالک والممالک؛ الجوارح و الصید بها؛ المدخل الی صناعة الطب؛ نقض فیه علی حنین بن اسحق؛ المسائل؛ فضائل بغداد و اخبارها؛ الطبیخ الفه علی الشهور و الایام للمعتضد؛ زاد المسافر و خدمة الملوک؛ مقالتان لطیف؛ المدخل الی علم الموسیقی؛ ادب الملوک؛ الجلساء و المجالسة؛ رسالة فی جواب ثابت بن قرة فیما سئل عنه؛ مقالته فی النمش و الکلف؛ رسالته فی المساکین (در حاشیه،السالکین) و طریف اعتقاد العامة؛ منفعة الجبال؛ رسالته فی وصف مذاهب الصابئین؛ کتاب فی ان المبدعات فی حال الابداع لا متحرکة و لا ساکنة (ابن ندیم،1971: 321؛ قفطی، 1347: 111-110؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 794-793؛ حاجی خلیفه، بی­تا: 2، باب الزای، زاد المسافر؛ فهرست کامل تر در، اسماعیل باشا بغدادی،1951: 1/ ذیل مدخل؛ نیزBrockelmann, 1943: I,210,no5;SB,I,375). البته با این که ابن ندیم برخی کتب یا حکایات را با خط سرخسی نقل می­کند (ابن ندیم، 1971: 383، 310) و یاقوت حموی از نص سفرنامه وی به خط ابن کوجک⁴ سخن می­راند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل"الخشبیة" نیز قس. " الآکام") و ابن ابی اصیبعة برخی اشعار کندی یا روایاتی در باب حنین­بن اسحاق را از نگارش وی می­آورد (ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 788)؛ با این حال از آثار او چیزی به دست ما نرسیده است. فرانتز روزنتال که در باب سرخسی و آثار او، پژوهش­هایی در خور کرده است، بر این باور است که آثار سرخسی بسیار پرشمار و حتی شمار آن رو به افزایش است؛ او معتقد است با این که گردآوری آثار پراکنده وی، از نیم قرن پیش شروع شده، اما تا کنون (زمان نگارش پژوهش­های روزنتال،تا پیش از مرگش)، هیچ کتاب کاملی از او احیا نشده است. (Rosenthal,1995:105) روزنتال گرچه بنابر مشاهدات سالیان جوانی خویش از نسخ خطی، از دو اثر وی (موجود در اسکندریه) به نام­های"ادب النفس" و "کرب الطبیخ" (کذا)،در آشپزی یاد می­کند؛ اما خود انتساب این نسخه­ها را به سرخسی بسیار بعید می­شمارد (Idem). پیش از روزنتال، اسبث (P.Sbath) نیز در فهرست نسخ خطی خویش، از رساله سرخسی در موسیقی ذکر می­کند؛ (Sbath,I,80) حال آن که به گفته روزنتال،انتساب این نسخه نیز، تنها بر اساس آرزوی اسبث صورت گرفته است. (Rosenthal,Ibid) روزنتال همچنین با شگفتی بسیار از کشف یک نسخه خطی توسط مجتبی مینوی، به نام"ادب الملوک" سخن می­گوید (Idem). قرار بود مینوی مقاله­ای در معرفی این نسخه، در بیست و هفتمین کنگره خاورشناسان (آن آربور، میشیگان،11 آگوست 1967) ارائه کند؛ اما به رغم آن که مجموعه مقالات کنگره از مینوی با عنوان رئیس یکی از نشست­های علمی یاد می­کند (Proceedings, 1971: 221,285)، مینوی حتی در کنگره مذکور حضور هم نیافت؛ چه رسد به آن که مقاله­ای هم ارائه کند (Proceedings, 1971: 221,285). پس از درگذشت مینوی، محمدتقی دانش­پژوه، این نسخه را در کتاب سعید امیر ارجمند معرفی کرد⁵. معرفی دانش­پژوه نشان می­دهد این نسخه نگاشته کاتبی ناشناس بوده و بسیار خراب، کاملا بریده بریده و ناخواناست. نیکولاس رشر (N.Rescher) ، متخصص منطق اسلامی نیز در کتاب خویش⁶، در بحث از یک منطقی اوایل قرن دوم هجری، به نام ابن­صلاح، به نسخه خطی ممتازی از یکی از آثار ابن­صلاح ارجاع می­دهد (Istanbul,122,11-14) که در آن فقره­ای مهم از اثر مفقود اختصار کتاب انالوطیقا الاولی سرخسی، نقل شده است (Pingree,1968: 188) . تمامی این تلاش­های ناکام در احیای حتی فقره­ای از آثار سرخسی، چاره­ای برای ما نمی­گذارد، جز آن که روایاتی را از برخی آثار پراکنده وی در متون، مورد بازشناسی و بازسازی قرار دهیم تا دست­کم بخشی از آثار این دانشمند بزرگ را احیا کنیم. این روش را می­توان در مورد سفرنامه سرخسی کاملا به کار بست.

آرا و آثار جغرافیایی سرخسی

همان­گونه که آوردیم، در گذشته فلسفه جامع بسیاری از علوم بود و فیلسوف ناگزیر در بسیاری از شاخه­های علوم دست داشت. سرخسی نیز در کنار پرداختن به علوم گوناگون، به جغرافیا، هم ریاضی-نجومی، هم وصفی پرداخته است. او اساسا در زمینه جغرافیا به مکتب جغرافیای ریاضی با تمایلات یونانی مآب وابسته است که طبعا این توجه در نتیجه شاگردی­اش در نزد کندی رخ داده است (تشنر و احمد، 1375: 13؛ کراچکوفسکی، 1379: 104). در این بخش از جغرافیا، باید از کتاب "رسالة فی البحار و المیاه و الجبال" او یاد کرد که با کتاب "رسالة فی البحار و المد و الجزر" کندی همانند است (تشنر و احمد: 13). کندی رساله­ای دیگر به نام "رسم المعمور من الارض" نیز داشت، که هیچ کدام از دو رساله وی موجود نیست (تشنر). در فهرست آثار سرخسی، علاوه بر کتاب­های" المسالک والممالک"⁷ و "فضائل بغداد و اخبارها" (نک. ابن ندیم، 1971: 320؛ قفطی، 1347: 111- 110؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 794-793) که نمانده­اند، به کتاب دیگری به نام "منفعة الجبال" نیز برمی­خوریم که بنابر حدس کراچکوفسکی، باید همان "رسالة فی البحار و المیاه و الجبال" باشد (کراچکوفسکی،1379: 104) ؛ مسعودی، این رساله را " منافع البحار و الجبال و الانهار" می­خواند (مسعودی،بی­تا: 46). این کتاب نیز مانند دیگر آثار سرخسی در دست نیست، اما ظاهرا در قرن چهارم هجری مسعودی بدان و برخی دیگر از آثار جغرافیایی سرخسی و استادش کندی دسترسی داشته و از آن­ها بهره برده است (مسعودی،بی­تا: 46؛ مسعودی ،1409: 1/ 348). بر این اساس، مسعودی پاره­ای از آرای جغرافیایی سرخسی را در دو کتاب التنبیه والاشراف و مروج الذهب و معادن الجوهر خویش برای ما حفظ کرده است. برای نمونه بحث جزر و مد را و این که جزر و مد دریاهای واقع در نیمکره شمالی با جزر و مد دریاهای نیمکره جنوبی تفاوت دارد، از قول کندی و سرخسی آورده، می نویسد بنابر نظر کندی و سرخسی حرکت دریاها در اثر حرکت بادها رخ می دهد؛ آنگاه موردی از مشاهدات خویش را در تایید نظر کندی و سرخسی ذکر می­کند (مسعودی،1409: 1 / 133). مسعودی همچنین با استناد به برخی کتب منسوب به کندی و سرخسی که در اینجا مصاحب معتضدش می خواند، در بحث از قطب شمال بر آن است که در انتهای معموره (سرزمین آباد) شمال دریاچه­ای بزرگ وجود دارد که قسمتی از آن در زیر قطب شمال قرار دارد؛ نیز در نزدیکی آن شهری به نام " تولیة" وجود دارد که ورای آن هیچ آبادانی نیست (مسعودی،1409: 1 / 143). او برای تایید این نظر به برخی رسائل بنی منجم⁸ نیز استناد می­جوید. مسعودی درباره دریاها و شمار آن­ها هم به آثار و آرای کندی و سرخسی تمسک می­جوید (مسعودی،بی­تا: 46-45) و آنگاه بنا بر" رسالة فی البحار و المیاه و الجبال" کندی، به روایت سرخسی⁹ طول دریای روم (مدیترانه)، را از سرزمین صور، طرابلس، انطاکیه، لاذقیه، مثقب، ساحل مصیصه، طرسوس و قلمیه تا مناره هرقل، شش هزار میل برآورد می­کند و عریض­ترین محل آن را 400 میل می­داند؛ ودر انتها باز تاکید می­کند، این گفتار کندی و ابن طیب (سرخسی) است (مسعودی،1409: 1 / 143).

این نوع مطالب نشان می­دهد سرخسی و استادش در جغرافیا، از آثار بطلمیوس و دیگر نویسندگان یونانی استفاده می­کرده­اند (مسعودی،بی­تا: 46؛ تشنر و احمد،1375: 13). چنان که از عنوان کتاب "رسم المعمور من الارض" کندی که سرخسی نیز از آن تقلید می­کرده است، برمی­آید که چه بسا کتاب مذکور، برداشتی مقید از کتاب جغرافیای بطلمیوس بوده باشد (تشنر و احمد: 13). مسأله­ای که چندان هم دور از ذهن نمی­نماید؛ زیرا مسعودی به اثری با نام"مسکون الارض" و نیز نقشه­ای جهانی به نام "صورة معمور الارض" مراجعه می­کرده است  (تشنر و احمد،1375: 14 ؛ نیز قس. مسعودی،1409: 1 /143و133 ؛ همو،بی­تا:46-45 ). پژوهش­های اخیر مانفرد کراپ
(Kropp,1981:160-161,especially paragraph 2, in161) و روزنتال (Rosenthal, art"sarakhsi",E12) نیز نشان می­دهد گویا کندی و شاگردش، سرخسی، موادی را برای تهیه یک نقشه جهانی، در ادامه و تکمیل نقشه مامونی، فراهم آورده بوده­اند.

با این همه کراچکوفسکی (1379: 96)، سرخسی و کندی را در زمره جغرافی­دانان لغت­شناس و جهانگردان قرن سوم هجری نیز به شمار آورده است و سرخسی را در رشته مسالک و ممالک­نگاری که بنابر پژوهش­های شارل پلا، خود سبک جغرافیانگارانه مستقلی است (Ch.Pellat,art"al Masalik wa al Mamalik" in EI2)، پس از ابوالعباس جعفربن احمد مروزی و مقدم بر ابن خرداذبه قرار می­دهد (کراچکوفسکی،1379: 104-103). اما با کمال تاسف، چون هیچ یک از این آثار جغرافیایی سرخسی بر جای نمانده است، تبیین رابطه میان آن­ها چندان آسان نیست. هر چند فقراتی از سفرنامه او به شام، جزیره و فلسطین در برخی متون کهن عربی باقی است و می توان از طریق آن­ها با دیدگاه­های سرخسی در جغرافیا بیشتر آشنا شد؛ بویژه آن که جهانگرد ما خود به نگارش­های ادبی علاقمند بوده  (کراچکوفسکی،1379: 104؛  Rosenthal,art"sarakhsi",EI2؛ نک. فهرست آثار او در، ابن ندیم، 1971: 321؛ قفطی، 1347: 111 -110؛ ابن ابی اصیبعة، بی­تا: 794-793) و از سفر محمدبن موسی خوارزمی در عهد واثق، برای تحقیق پیرامون غار اصحاب کهف کاملا مطلع بوده و گزارش­های خوارزمی را برای دیگران نقل می­کرده است (مسعودی،1409: 1 / 348 ؛ کراچکوفسکی،1379: 106).از این رو طبیعی است روزنامه سفر سرخسی (Rosenthal,art " sarakhsi" ,in EI2) حاوی جنبه های فراوانی از ملاحظات و مشاهدات مناطق مذکور باشد (بهنام،1989: 125).

سفرنامه

پیش از این از ارتباط نزدیک سرخسی و معتضد 

سخن گفتیم؛ از این رو چون این امیرزاده عباسی، در سال 271ھ و بلافاصله پس از مرگ احمدبن طولون (270ھ) برای آرام ساختن جزیره، شام و فلسطین، عازم آن حدود و سپس نبرد با خمارویه­بن احمدبن طولون (حک 270-282ھ) شد (طبری، بی­تا: 10، 8) سرخسی وی را همراهی کرد. حتی بعید نیست سرخسی در سفرهای سال­های بعد معتضد خلیفه نیز با او همراه بوده باشد. معتضد پیش و پس از خلافت، در تلاش بود قدرت بنی عباس را احیا کند، مخالفان را در هر کجا سرکوب کند و پیوسته خود یا نمایندگانش، به سرکشی از مناطق دور از پایتخت بپردازند (نک مثلا. طبری، بی­تا: 10 / 68،46-43،33-32). سفر جنگی سال 271 ھ ، یکی از این تلاشهاست. معتضد کوشید در زمان زندگی پدر، خوارج جزیره و شام را سرکوب کند  (قس. طبری،بی­تا: 10 /44-43،33- 32،8) و بر طولونیان غلبه کند. او پس از کسب پیروزی­هایی در جزیره، شام و فلسطین و غلبه بر خوارج و سپاهیان طولونی (کندی، 1908: 235؛ ابن عدیم، بی­تا: 3/ 1501 -1499 ؛ ابن اثیر،1965: 7 /410)، سرانجام با خمارویه حاکم تازه مصر روبرو شد (نبرد طواحین،271ھ) . پس از پیروزی اولیه بر خمارویه و گریز او، معتضد گرفتار کمین مصریان شد و شکست خورده با شمار اندکی از یاران خویش، از جمله سرخسی، به طرسوس بازگشت؛ ظاهرا نبرد پیروزی نداشت (طبری، بی­تا: 10، 8؛ یاقوت حموی، بی­تا: ذیل مدخل" الطواحین"؛ ابن عدیم، بی­تا: 7 / 3384 -3382 ). لیکن پیروز واقعی این نبرد خمارویه بود که کیان طولونیان را حفظ کرد. ابوالعباس ناکام عازم بغداد شد، ولی به همگان نشان داد اهل شجاعت، تهور و نبرد است و با خلفای سست­عنصر تفاوت فراوان دارد. در این آشفته بازار، تنها سرخسی سود کرد و با استفاده از تمامی دانسته­ها و تجاربش، گزارش دیده­های خویش را به رشته تحریر درآورد. البته او ناچار بود مطالبش را مطابق میل امیرش بنویسد؛ شاید به همین علت است که در فقرات باقیمانده سفرنامه، ذکری از شکست­ها و ناکامی به چشم نمی­خورد. به هرروی در سفری جنگی به این حدود همراه با ولی­عهد، اطلاعات بی­همتای جغرافیای طبیعی، نظامی و شهری وجود خواهد داشت (بهنام،1989: 125) که یاقوت حموی که خود اهل نواحی روم بوده است، خود را ناچار از مراجعه بدان­ها دیده است.

یاقوت حموی (علاوه بر نقل­های کندی، ابن عدیم و ابن اثیر (نک. ادامه مقاله)، برخی فقرات و عبارات سفرنامه سرخسی را در23 مدخل جغرافیایی کتاب مشهور معجم البلدان خویش، حفظ کرده است. حتی ظاهرا چنان که اشارت رفت، نص سفرنامه را به خط ابن کوجک، در اختیار داشته است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل مدخل های " الخشبیة" و " تل اعفر" و " الآکام" که در آن عبارت یکی از فضلا را می نویسد). با این حال سفرنامه که به نوشته یاقوت حموی و تصریح خود سرخسی، گزارش مسیر رفت و برگشت سفر است (یاقوت، بی­تا: ذیل مدخل های " اذنة" و "اذرمة")، در ترتیب خود با پیچیدگی­هایی روبروست (نک.بهنام،1989: 128). با این که خط سیر سفرنامه در نگاه اول، مشخص و مشهور است و حرکت بر مسیر متداول سپاه یا کاروان رو اتفاق افتاده است، اما به واسطه ناقص بودن عبارات یاقوت حموی، خط سیر روایت سفر، در بسیاری اوقات قطع می شود .

سرخسی به همراه ابوالعباس، از بغداد خارج شده، در مسیری معمول به سمت موصل رفته است ، ولی در معجم البلدان، ذکری از شهرها، آبادی­ها و مناطق میان بغداد-موصل مشاهده نمی­شود. نخستین مکانی که پس از این بریدگی روایت ذکر می­شود ،شهر"الکحیل"، میان تکریت و موصل است (بهنام: 128). از این به بعد است که با گذر از موصل، منقولات سفرنامه، در معجم آغاز و رفته رفته، بویژه "برقعید" ، "اذرمة "، "نصیبین" ، "هرماس" ، "راس عین" و "رافقة" ، افزون می­گردد (یاقوت حموی، بی­تا: مدخل­های مربوط).

سرخسی از کحیل به عنوان شهری بزرگ بر دجله، میان دو زاب، در غرب تکریت یاد می­کند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "الکحیل"). سخن از تل اعفر نیز که قلعه و ربضی بین سنجار و موصل بوده و در وسط آن نهری روان بوده است، قابل ملاحظه است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " تل اعفر"). ضمن آن که سرخسی از تل اعفر دیگری، در نزدیکی رقه که دارای بستان­ها و تاکستان­هایی بوده هم یاد می­کند (یاقوت،ذیل " تل اعفر" ). سپس جهانگرد ما از" برقعید" سخن می­گوید که لسترنج آنرا از سمت باعیناثا، در راه نصیبین می­داند و شهرت مردمانش را در دزدی، ذکر می­کند (Le Strange,1930: 99-100). سرخسی این شهر را بزرگ و از توابع موصل، جزو کوره بقعاء توصیف می­کند که چاه­های آب بسیار شیرینی نیز داشته است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " برقعید"). بواسطه جنگی بودن این سفر، طبیعتا وی توجه فراوانی به دروازه­ها، دیوارها، خندق­ها و دیگر استحکامات دفاعی شهرها کرده است. او از سه دروازه شهر و دیوار آن (یاقوت حموی، ذیل برقعید) به همراه 200 مغازه شهر سخن می­راند (یاقوت حموی، ذیل برقعید ؛ Le Strange, 99-100).

در رحله، فاصله برقعید تا اذرمة، نیز نهر اذرمة، پل سنگ و گچی شهر، آسیاب، دو دیوارشهر، بازار و مغازه­ها و دروازه آهنین و کاروان­سرای شهر که مشرف بر شهر بود، بدقت وصف شده است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " اذرمه"). گویا این بناها و آثار در زمان یاقوت حموی، دیگر وجود نداشته است، زیرا یاقوت، اذرمة را قریه­ای بیش نمی­داند (یاقوت حموی، "ذیل اذرمه"). و این نشانگر اهمیت رحله سرخسی تواند بود. در بحث از نصیبین نیز، سرخسی این شهر را از بلاد جزیره، آباد و بر راه قافله­های مسیر موصل- شام می­داند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " نصیبین"). او به شیوه سیاحان، فاصله میان نصیبین وشهرهای اطراف را می­آورد. از نظر سرخسی این شهر را رومیان بنا کرده­اند و انوشیروان ساسانی، پس از فتح به اتمام رسانیده است (یاقوت حموی،" ذیل اذرمه"). توصیفات سرخسی تنها بدین موارد اختصاص ندارد، او به طور مفصل از عقرب­های شهر هم سخن می­گوید و بدین ترتیب یاقوت را ناچار می­سازد عمده اطلاعات خویش را در باب شهر، از او اخذ کند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " نصیبین"؛
Le Strange,1930: 94¹⁰). در مورد رود هرماس، رودخانه شهرنصیبین نیز اطلاعات خوبی در رحله وجود دارد؛ سرخسی سرچشمه هرماس را چشمه­ای در شش فرسخی شهر می­داند که تمامی این فاصله با سنگ و سرب، کانال کشی شده بوده است (یاقوت، بی­تا: ذیل" الهرماس"). به گفته سرخسی این کانال را رومیان ساخته بودند تا با کاستن از فشار آب، از زیر آب رفتن شهر جلوگیری کنند (یاقوت حموی، ذیل نصیبین). اضافه آب این رودخانه نیز به رودهای خابور، ثرثار و سرانجام دجله می­ریخته است (یاقوت حموی، ذیل نصیبین ؛ Le Strange:87).

درمورد شهر راس عین نیز گزارش­های سرخسی نسبتا فراوان است؛ وی این شهر را از شهرهای بزرگ و مشهور جزیره می­داند. فاصله آن را با حران، نصیبین و دنیسر با دقت بیان می­کند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " راس عین"). بنابر گزارش سیاح ما، در شهر چشمه­هایی شگفت و با آب صاف (پر از ماهی) وجود داشته که جملگی در یک جا جمع شده و به رود خابور می­ریزد. همچنین در نزدیکی حران، چشمه­ای به نام "الزاهریة" وجود داشته است که متوکل، خلیفه عباسی (حک 232-227 ھ) در کنار آن بنایی برآورده بوده است (یا قوت حموی: ذیل رأس عین). مردم نیزتابستان­ها با زورق­هایی کوچک، از این محل تابستان­های خویش و شهر قرقیسیاء می­رفته­اند. چنان که معدن گوگردی هم در نزدیکی این زاهریة وجود داشته است (یاقوت حموی، ذیل رأس عین ؛ Le Strange,1930: 95).

سرخسی از باجدا، دیوارآن واین که مسلمةبن عبدالملک، امیرزاده اموی، آن را به اقطاع یکی از یارانش، اسید سلمی سپرد، نیز سخن می­گوید و می­نویسد اسید آنجا را ساخته است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "باجدا").بی­سبب نیست که دژ مسلمة هم در آن نزدیکی قرار داشت. مردم و بستان­های شهر از چشمه­ای به نام تنبع، واقع در وسط شهر سیراب می­شده­اند (یاقوت حموی، ذیل با جدا) و اضافه آب در آبیاری زمین­های کشاورزی به کار می­رفته است (یاقوت حموی،"ذیل باجدا"؛
Strange,1930: 104-105 Le) ¹¹.

سرخسی رافقة را شهری می­یابد، واقع بر کرانه فرات که بناهایش به رقه پیوسته است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "رافقة")؛ آنگاه فاصله میان این دو شهر را که پر از ربض­ها و بازارها و دیوارها (که دیوارهای رقه در زمان سرخسی ویران بوده) می­آورد و می­نویسد رافقة دو دیوار دارد و به شکل بنای بغداد (دایره­ای) ساخته شده است (یاقوت، ذیل" رافقه" ؛Le Strange,101-102). این توصیفات البته عجیب نیست، زیرا همگی می­دانیم شهر رافقه در دوران اول عباسی، از شهرهای مهم و مشرف بر مرزهای شام، به شمار می­آمد که منصور آن را در سال 155 هجری به شکل بغداد ودر حدود 300 ذراعی رافقه برآورد (see.Le Strange, 101-102).

بنابر نظر لسترنج (Le Strange, 101-102) سرخسی از این جا به بعد جزیره را ترک و وارد حدود شام شده است. نخستین نقطه از شام، محلی به نام "ربض الدارین" ساخته محمدبن عبدالملک­بن صالح (عباسی) بود که دری آهنین داشت (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل مدخل). بنابر گزارش یاقوت حموی، سرخسی در مسیر سفرش از حمص نیز ذکری به میان آورده است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "حماه")، لیکن مطالب او در مدخل حمص معجم بیان نشده است  (یاقوت، بی­تا: ذیل "حمص"). مطالب او در باب حماة افزون­تر است؛ جهانگرد ما در سال 271 ھ حماة را قریه­ای می­یابد که دیوار سنگی بر آن است و بناهای سنگی بزرگ در آن رود عاصی نیز در مقابل حماه جاری بوده، بستان­هایش را سیراب کرده و آسیاهای بادی­اش را به حرکت درمی­آورده است (یاقوت، "ذیل حماه"). اما توجه سرخسی تنها معطوف به شهرها به عنوان واحدهای جغرافیایی منفرد نبود؛ بلکه نسبت شهرها را با یکدیگر و پایتخت هم در نظر می­آورده است، چنان که مسافت میان بغداد و دمشق را 230 فرسخ برآورد می­کند (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "دمشق الشام"). همچنین از آنجا که وی به فلسفه اهمیتی والا می­داده است، از اقامت گروهی از حکمای نخستین در بعلبک سخن می­راند (یاقوت حموی ذیل دمشق الشام). درک سرخسی از مسائل جغرافیای طبیعی هم قابل ملاحظه است، برای مثال او اردن را دو اردن می­خواند؛ اردن بزرگ همان نهری بوده است که به دریاچه طبریه می­ریخته و فاصله­اش تا طبریه، برای کسی که با زورق از دریاچه عبور کند، 12 میل بوده است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "الاردن"). این رودخانه بیشتر زمین­های جند اردن، در مناطق ساحلی شام و راه صور را آبیاری می­کرده و سرانجام به دریاچه طبریه می­ریخته است. اردن کوچک نیز نهری بوده است که به نوشته سیاح ما، از دریاچه طبریه سرچشمه می­گرفته، آن­گاه به سمت جنوب حرکت کرده، تا وسط غور (صحرا) را آبیاری می­کرده است؛ بیشتر محصول این نواحی شکر بود که به دیگر سرزمین­ها نیز صادر می­شد. سرخسی بسیاری از قریه­های اردن چون بیسان،

قراوا، اریحا، عوجاء و غیر آن­ها را نیز یاد کرده، آن­گاه از پل بزرگی که بیست حلقه چشمه داشت، سخن می­گوید. پس از آن می­نویسد رود اردن و رود یرموک پس از پیوستن به یکدیگر، به دریاچه منتنه (بحر المیت)، در غرب غور می­ریزند. با این حال تمام توجه سرخسی در این ناحیه معطوف به جغرافیای طبیعی نبوده و او درک درست خویش را از جغرافیای اداری اردن، با ذکر کوره­های آن بدرستی نشان داده است (یاقوت حموی، بی تا: ذیل "الاردن").

جهانگرد ما اسکندرونه را در شرق انطاکیه و بر ساحل دریا یاد می­کند؛ که میان آن و بغراس چهار فرسخ و اسکندرونه و انطاکیه هشت فرسخ فاصله است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "الاسکندرونه"). او با نوشتن این مطلب که "در یکی از تواریخ شام یافتم که اسکندرونه میان عکا و صور است (یاقوت حموی، ذیل "الاسکندرونه")، نشان می­دهد که هم به شهرهایی که در نامشان اشتراک لفظی دارند توجه داشته، هم در طول یا پیش از سفر، درباره مناطق مذکور مطالعه کرده بوده است. در مورد کوه آکام نیز سرخسی به کنجکاوی پرداخته، طول آن را به سی و عرضش را به سه فرسخ برآورد کرده است. همچنین دژهایی و رستاقی بزرگ را بر آن گزارش کرده است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " الآکام"). با این حال، یاقوت که این کوه را در مرزهای مصیصة می­پندارد، نمی­داند منظور سرخسی از کوه آکام، کوه مشهور اللکام است یا غیر آن¹² (یاقوت حموی، ذیل " الآکام").

بر خلاف پیچیدگی بیان سرخسی در باره آکام، اطلاعات وی در باب خشبیة، دقیق­تر است. یاقوت حموی نیز در این بخش، تنها به اطلاعات سرخسی بسنده کرده است. از نظر سرخسی، این خشبیة، کوهی نزدیک مصیصة، در مرزها است که پادگان مسلمانان در آن قرار دارد (یاقوت حموی، بی تا ذیل" الخشیه"). یاقوت حموی در بحث از حوار با عبارت "این مطلب را احمد بن طیب در رحله معتضد به طواحین آورده است" (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "حوار"؛ طبری، 10/ 8) نشان می دهد آخرین نقطه و مقصد این سفرنامه، طواحین بوده است. سرخسی با سخن از این کوه (حوار)، واقع در مرزهای شام و غرب جیحان¹³ و دیگر کوه­های این حدود (یاقوت حموی،ذیل حوار) به ما یادآوری می­کند در این مراحل از سفر، وی در نواحی جنوب شرقی ترکیه و شمال غربی سوریه امروز بوده و از سلسله جبال توروس می­گذشته است (Turkiye Geografya,2004: Map.19-20)
با بحث از طواحین، محلی نزدیک رمله فلسطین، که نبرد مشهور ابوالعباس و خمارویه به سال 271 ھ در آن رخ داد ( طبری، بی­تا: 10/ 8 ؛ یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "الطواحین") ملاحظه می­کنیم که ناگهان سخن از مرزهای شمالی شام به بحث از اراضی جنوبی فلسطین تبدیل می­گردد. این مطلب نمایان­گر بریدگی­های نقل یاقوت حموی از سفرنامه است. این بخش را شاید بتوان با کمک دیگر منابع، اندکی بازسازی کرد. بنا بر نقل ابن عدیم، معتضد به همراه یارانش، در ربیع الثانی سال 271 به حلب رسید و سپس از حلب به قنسرین رفت (ابن عدیم بی­تا، 2/ 809). آنگاه به عواصم لشکر کشید و آنجا را به اطاعت در آورد (کندی،1908: 235). بعد به شیزر رفت و در آنجا با سپاهیان ابن کنداج درگیر شد و آنان را شکست داد. سپس سپاهیان طولونی را در حماة، حمص و دمشق شکست داد و سرانجام در دمشق مقام گرفت و مدتی به تنظیم امور و نیازهای لشکر خویش پرداخت (ابن اثیر،1965: 7 /410)؛ و چون خمارویه به فلسطین روی آورد، عازم طواحین شد. پس از ناکامی در طواحین و بازگشت معتضد و باقیمانده‌اندک سپاهش به طرسوس (طبری، بی­تا: 10/ 9-8) و رانده شدن از طرسوس، در اثر نزاع با حاکم شهر، یازمان (طبری، بی­تا: 10/ 9)، دیگر زمان بازگشت به بغداد فرا می­رسد. سرخسی در بحث از اذنة و نیز طرسوس، تصریح می­کند، سفر رو به بازگشت است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "اذنة" و "طرسوس"؛ طبری، بی‌تا / 10، 9). وی در بازگشت بی آن که ذکری از شکست یا عملیات نظامی (به دلیل لزوم مخفی بودن این نوع اطلاعات) به میان آورد، از قریه­های نزدیک به اذنة ، عمارت ها و سبزه زارهای آن سخن می­گوید و به نهر سیحان (سارس کنونی) و پل سنگی یک چشمه­ای و عجیبش می­پردازد (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " اذنه" ؛Le Strange,130) . البته درباره ربض میان اذنه و مصیصه، دروازه های هشتگانه اذنة، دیوار و خندق آن نیز مطالبی ارایه می­کند.

پس از حرکت از اذنة به قصد بغداد، مسافران به طرسوس می­رسند. سرخسی در اینجا فاصله میان اذنة و طرسوس و کاروانسراهای بین این دو شهر، دیوارهای دوگانه طرسوس، خندق وسیع و شش دروازه آن را یاد می­کند و می گوید رود بردان (کودنس امروزین)، شهر را می­شکافد (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل " طرسوس" و "البردان"؛
Le Strange,132 ). حتی از قبر مامون (حک218-198ھ) در شهر که توصیف سرخسی از آن، نشان از برپایی آن در اواخر قرن سوم هجری می­دهد، یاد می­کند (یاقوت، ذیل" طرسوس"؛ برای بحث از ریشه واژه طرسوس و تحولات شهر در دوره های بعد،بخصوص در عصر حمدانیان، نک. یاقوت حموی، "ذیل طرسوس"). سرخسی از این که رود بردان بستان­ها و مزارع مرعش را آبیاری می­کند و سرچشمه­اش کوه اقرع، در مرعش است، نیز سخن می­گوید (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل" البردان"؛Le Strange,1930: 50, 132 ). جالب توجه آن که شناسایی بردان به دو رود، از سوی یاقوت حموی هم به استناد گزارش سرخسی از بردان است (یاقوت حموی، ذیل البردان). همچنین جهانگرد ما از قریه­ای بزرگ، در پای کوه، میان مرعش و فرات، به نام "اودن"سخن به میان می­آورد (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "اودن"). و سرانجام در رحله­اش از شهر سبسطیه، در نزدیکی سمیساط و از نواحی آن، یاد می­کند که بر بالای فرات بوده، حصاری بر گرد خویش داشته است (یاقوت حموی، بی­تا: ذیل "سبسطیة).

نتیجه

همان­طور که ملاحظه شد، نزدیکی و همنشینی احمدبن طیب سرخسی با معتضد، این فرصت را برای وی فراهم آورد تا در سفر جنگی امیرزاده عباسی به جزیره، شام و فلسطین همراه وی باشد. رفتن به این سفر باعث شد سرخسی کثیر التألیف و علاقمند به جغرافیانگاری و ادب­نویسی، دست به نگارش سفرنامه­ای زند که بخش­هایی از آن را نویسندگان دوره­های بعد، بویژه یاقوت حموی، از گزند حوادث حفظ نموده­اند. البته اشتغال مسافران به جنگ و مسائل آن، توجه جهانگرد ما را بیشتر به سوی استحکامات نظامی، شامل دژها، دیوار شهرها، خندق­ها، دروازه­ها و پادگان­ها جلب کرده است. در عین حال این توجه خاص به جغرافیای نظامی باعث گردید مشاهدات سرخسی درباره جغرافیای طبیعی و اندکی شهری این مناطق در اواخر قرن سوم هجری نیز قابل ملاحظه شود. بر این اساس، سرخسی به رودها، سرچشمه­ها، شاخه­ها و ریزابه­های آن­ها؛ چشمه و سرچشمه­هایشان؛ و کوه­ها، اندازه و مساحتشان؛ و دریاچه­ها عنایتی درخور کرده است. همچنین بحث از کوره­ها، وابستگی­های اداری، شهرها، قریه­ها و مسافات میان آن­ها؛ خانه­ها، پل­ها، مقابر و راه­ها هم در سفرنامه کاملا مورد توجه قرارگرفته است. نظام و روش آبیاری و کشاورزی و گاه محصولات کشاورزی نیز جزو مشاهدات ارزشمند جهانگرد ماست . بدین ترتیب سفرنامه احمدبن طیب سرخسی، به یکی از گزارش­های مهم و همه جانبه در باب جزیره، شامات و فلسطین، در اواخر قرن سوم هجری تبدیل گردیده است.

ضمیمه 1

پاره­هایی از متن سفرنامه احمد بن طبیب سرخسی

بنابر کتاب معجم البلدان یاقوت حموی و بغیة الطلب ابن­عدیم

الکُحیل¹⁴: «قال احمدبن الطیب السرخسی الفیلسوف: الکحیل مدینة عظیمة علی دجلة بین الزابین فوق تکریت من الجانب الغربی، ذکر ذلک فی رحلة المعتضد لحربه خمارویه فی سنة 271.      

بَرقَعید¹⁵ : قال احمدبن الطیب السرخسی: برقعید بلدة کبیرة من اعمال الموصل من کورة البقعاء و بهاء آبار کثیرة غدبة و هی واسعة وعلیها سور و لها ثلاثة ابواب: باب بلد، وباب الجزیرة، و باب نصیبـین، علی بـاب الجزیرة بناءٌ لایوب­بن احمد و فیها مائتا حانوت.                             

اذرمة¹⁶: قال احمدبن الطیب السرخسی الفیلسوف فی کتاب له ذکر فیه رحلة المعتضد الی الرملة لحرب خُمارویة­بن احمدبن طولون وکان السرخسی فی خدمته ذکر فیه جمیع ما شاهده فی طریقه فی مضیه وعوده فقال ورحل یعنی المعتضد من برقعید الی اذرمة وبین المنزلین خمسه فراسخ وفی اذرمة نهر یشقُّها و ینفذ الی اخرها الی صحرائها یاخذ من عین علی راس فرسخین منها وعلیه فی وسط المدینة قنطرة معقودة بالصخروالجص وعلیه رحی ماء و علیها سوران واحد دون الاخر و فیها خرابات و سوق قدر مائتی حانوت و لها باب حدید ومن خارج السور خندق یحیط بالمدینة و بینها و بین السَّمیعیة قریة الهیثم­بن المعمر فرسخ عرضا وبینها وبین المدینة سنجار فی العرض کورة تعرف بین النهرین بین کورة البغا و نصیبین، ولم تزل هذه الکورة من اعمال نصیبین اذرمة الیوم قریة لیس فیها مما وصف شیء

نصیبین¹⁷: وهی مدینة عامرة من بلاد الجزیرة علی جادة القوافل من الموصل الی الشام وفیها وفی قراها علی ما یذکر اهلها اربعون الف بستان بینها وبینسنجار تسعة فراسخ و بینها و بین الموصل ستة ایام وبین دنیسر یومان (و) عشرة فراسخ ، وعلیها سور وکانت الروم بَنَته واتمه انوشروان الملک عند فتحه ایاها وقالوا کان سبب فتحه ایاها انه حامرها و ما قدر علی فتحها فامر ان تُجمع الیه العقارب فحملوا العقارب من قریة تعرف بطیرانشاه من عمل شهر زور بینها وبین سمرداذ مدینة شهر زور فرسخ ، فرماهم بها فی العرّادات و القواریر و کان یملا القارورة من العقارب ویضعها فی العرّادة و هی علی هیئة «المنجنیق فتقع القارورة وتنکسر و تخرج تلک العقارب و لازال یرمیهم بالعقارب حتی ضج اهلها وفتحوا له البلد و اخذها عنوة و ذلک اصل عقارب نصیبین و اکثر العقارب فی جبل صغیر داخل السورفی ناحیة من المدینة ومنه تنتشر العقارب فی مدینة کلها ، ذکر ذلک کله احمد بن الطیب السرخسی فی بعض کتبه».

الهِرماس¹⁸:الهرماس وهو نهر نصیبین فخرجه من بینها وبین نصیبین ستة فراسخ مسدود بالحجارة والرصاص وانما یخرج منها الی نصیبین من الماء القلیل لان الروم بنت هذه الحجارة علیها لئلا تغرق هذه المدینة ، وکان المتوکل لما دخل هذه المدینة سار الیها وامر بفتحها ففتح منها شیء یسیر زیادة علی ما هو علیه فغلب الماء علیه غلبة شدیدة حتی امر باحکامه واعادته الی ما کان علیه بالحجارة والرصاص والی الآن هذه العین فی اعلی المدینة وفاضل مائها یصب الی الخابور ثم الی الثرثار ثم الی دجلة قال ذلک احمدبن الطیب الفیلسوف.

رأسُ العین¹⁹: وهی مدینة کبیرة مشهورة من مدن الجزیرة بین حرّان و نصیبین ودُنیسر وبینها وبین نصیبین خمسة عشر فرسخاً و قریب من ذلک بینها وبین حرّان و هی الی دنیسر اقرب، بینها فراسخ، وفی رأس العین عیون کثیرة عجیبة صافیة تجتمع کلها فی موضع فتصیر نهر الخابور ، واشهر هذه العیون اربع: عین الاس، وعین الصرار، وعین الریاحیة، و عین الهاشمیة، و فیها عین یقال لها خسفة سلامة فیها سمک کبار ینظره الناظر کاَنّ بینه و بینه شبرٌ و یکون بینه وبینه مقدار عشر قامات وعین الصرار وهی التی نثر فیها المتوکل عشرة الآف درهم، و نزل اهل المدینة فاخذوها لصفاء الماء ولم یفقد منها شیء فانه یبین مع عمقها ما فی قعرها للناظر من فوقها وعمقها نحو عشرة اذرع و ربما اخذ منها الشی اللطیف لصفائها کذا قال احمدبن الطیب ... وقال احمدبن الطیب وفیها عین ممایلی حرّان تسمی الزاهریة کان المتوکل نزلها وبنی بها بناءٌ و کانت الزواریق الصغار تدخل الی عین الزاهریة و الی عین الهاشمیة، و کان الناس یرکبون فیها الی بساتینهم و الی قرقیسیاء ان شاء ا... وقال وبالقرب من عین الزاهریة عین کبریت یظهر ماو^ءها اخضر لیس له رائحة فتجری فی نهر صغیر وتدور به ناعورة ییجتمع مع عین الزاهریة فی موضع واحد فیصبان جمیعاً من موضع واحد فی نهر الخابور.                                  

باجدَّا²⁰: «قال احمد بن الطیب: علیها سور، وکان مسلمة­بن عبدالملک اقطع موضعها جلا من اصحابه یقال له اسید السُّلمی فبناها وسورها، وفیها بساتین تسقیها عین تنبع من و سطها یشرب منها الناس، وما فضل یسقی زروعها، وهی قرب حصن مسلمة بن عبدالملک».                

الرافقة ²¹: «قال احمدبن الطیب: الرافقة بلد متصل البناء بالرقة هما علی ضفة الفرات و بینهما مقدار ثلثمائة ذراع قال: وعلی الرافقة سوران بینهما فصیل وهی علی هیاة مدینة السلام ولها رُبُضٌ بینهما وبین الرقة، وبه اسواقها و قد خرب بعض السور الرقة».                                                   

ربض الدارَین ²²: «قال احمدبن الطیب الفیلسوف :کان محمد بن عبدالملک بن صالح بناه و بنی فیه داراً اعنی الربض ولم یستتمه و اتّمه سیماءُ الطویل ورمّ ما کان استهدام منه وصیر علیه باب حدید حذاء انطاکیة اخذه من قصر بعض الهاشمیین بحلب یسمی قصر البنات وسمی الباب باب السلامة و بنی سیماء فیه داراً ایضاً مقابلة لدار عبدالملک بن صالح فسمی ربض الدارین لذلک ».

قنسرین²³: «مدینة صغیرة لأخی الفصیص التنوخی، و علیها سور، و لها قلعة، و سورها متصل بسور سائر المدینة».

حماة²⁴:«قال احمدبن الطیب فیما ذکره من البقاع التی شاهد من سیره من بغداد مع المعتضد الی الطواحین فقال بعد ذکره حمص : وحماة قریة علیها سور حجارة و فیها بناء بالحجارة واسع ، والعاصی یجری امامها ویسقی بساتینها ویدیر نواعیرها ».

دمشق الشام²⁵: و قال احمدبن الطیب السرخسی بین بغداد ودمشق مائتان وثلاثون فرسخاً، وقالوا فی قول الله عزوجل {و آوینا هما الی ربوة ذات قرار ومعین}²⁶ قال هی دمشق ذات قرار، ذات رخاء من العیش وسعة، و معین کثیرالماء، وقال قتادة فی قول الله عزوجل {والتین}²⁷ قال جبل الذی علیه دمشق، والزیتون الجبل الذی علیه بیت المقدس، وطور سنین شعب حسن، و هذا البلد الامین مکة، وقال ارم ذات العماد دمشق ... واهل الاسطوان قوم من الحکماء الاول کانوا ببعلبک حکی ذلک احمدبن الطیب السرخسی الفیلسوف.

 الاُردن²⁸: «قال احمدبن الطیب السرخسی الفیلسوف هما اُردنان: اُردنُّ الکبیر واُردنُّ الصغیر، فاما الکبیر فهو نهر یصب الی بحیرة طبریة، بینه وبین طبریة لمن عبر البحیرة فی زورق اثناعشر میلا تجتمع فیه المیاه من جبال وعیون فتجری فی هذا النهر فتسقی اکثر ضیاع جند الاردن مما یلی ساحل الشام وطریق صور، ثم تنصب تلک المیاه الی البحیرة التی عند طبریة وطبریة علی طرف جبل یشرف علی هذه البحیرة، فهذا النهر اعنی الاردن الکبیر بینه و بین طبریة البحیرة، واما الاردن الصغیر فهو نهر یاخذ من بحیرة طبریة و یمر نحو الجنوب فی وسط الغور فیسقی ضیاع ضیاع الغور واکثر مستغلتهم السُّکَّر ومنها یحمل الی سائر بلاد الشرق وعلیه قری کثیرة منها بیسان وقراوا واریحا والعوجاء وغیر ذلک، وعلی هذا النهر قرب طبریة قنطرة عظیمة ذات طاقات کثیرة تزید علی العشرین ویجتمع هذا النهر و نهر الیرموک فیصیر ان نهراً واحداً فیسقی ضیاع الغور وضیاع البثینة ثم حتی یصیب فی البحیرة المنتنة فی طرف الغور الغربی، وللاردن عدة کورمنها: کورة طبریة وکورة بیسان . کورة جدر وکورة صفوریة وکورة صور وکورة عکا ووغیر ذلک مما ذکر فی مواضعه».

الاسکندرونة²⁹: «قال احمدبن الطیب: هی مدینة فی شرقی انطاکیة علی ساحل بحر الشام بینها و بین بغراس اربعة فراسخ و بینها و بین انطاکیة ثمانیة فراسخ، و وجدت فی بعض تواریخ الشام ان اسکندرونة بین عکا و صور».

الآکام³⁰: «قال احمدبن الطیب: یکون امتداد جبل الآکام نحو ثلاثین فرسخاً و عرضه ثلاثة فراسخ و فیهحصون و رستاق واسع».

الخَشَبِیةُ³¹: «الخشبیة بلفظ النسبة الی الخشب: جبل قرب المصیصة بالثغور کان به مسلحة للمسلمین وهی مسلحة الثغور ، کذا انقلته من خط ابن کوجک عن احمدبن الطیب».  

حُوّار³³: «وذکره احمد بن الطیب فی رحلة المعتضد الی الطواحین حوار: جبل فی غربی جیحان من ثغور الشام قال سمی بذلک لبیاض تربیة وبذلک سمی الدقیقالحواری».

الطَّواحین³⁴: جمع طاحونة الدقیق: موضع قرب الرملة من ارض فلسطین بالشام کانت عنده الواقعه المشهورة بین خمارویة ابن طولون و المعتضد بالله فی سنة 271 انصرف کل واحد منها مغولا کانت اولا علی خمارویه ثم کانت علی المعتضد.

اذنة³⁵: و قال احمد بن الطیب: «رحلنا من المصیصة راجعین الی بغداد الی اذنة فی مرج وقری متدانیة جدا وعمارات کثیرة و بین المنزلین اربعة فراسخ، ولاذنة نهر یقال له سیحان و علیه قنطرة من حجارة عجیبة بین المدینة و بین حصن مما یلی المصیصة و هو شبیه بالربض و القنطرة معقودة علیه علی طاق واحد قال و لاذنة ثمانیة ابواب و سور و خندق.

 طرسوس³⁶: «قال احمدبن الطیب السرخسی رحلنا المصیصة تزید العراق الی اذنة و من اذنة الی طرسوس و بینها بین اذنة ستة فراسخ و بین اذنة و طرسوس فندق بُغا و الفندق الجدید، علی طرسوس سوران و خندق واسع و لها ستة ابواب، و یشقها نهر البردان و بها قبر المامون عبد الله بن الرشید جاءها غازیا فادرکته منیته فمات قال الشاعر: هل رایت النجوم اغنت عن الما مون فی عزّ ملکه الماسوس

غادروه بعرصتی طرسوس مثل ما غادروا اباه بطوس ومازالت موطنا للصالحین و الزهاد یقصدونها لانها من ثغور المسلمین ثم لم تزل مع المسلمین فی احسن حال و خرج منها جماعة من اهل الفضل الی ان کان ستة 354 فان نقفور ملک الروم استولی علی الثغور و فتح المصیصة کما نذکره فی موضعه ثم رحل عنها و نزل علی طرسوس، و کان بها من قبل سیف الدولة رجل یقال له ابن الزیات و رشیق النسیمی مولاه فسلما الیه المدینة علی الامان و الصلح علی ان من خرج منها المسلمین و هو یحمل من ماله مهما قدر علیه، لایعترض من عَین و وَرق او خُرثی وما لم یطق فهو لهم مع الدور و الضیاع و اشترط تخریب الجامع و المساجد و انه ما اراد المقام فی البلد علی الذمة و اداء الجزیة فعل و ان تنصّر فله الحباء و الکرامة و تقر علیه نعمته قال فتنصر خلق فاقرب نعمهم علیهم و اقام نفر یسیر علی الجزیة و خرج اکثر الناس یقصدون بلاد الاسلام وتفرّوا فیها وملک نقفور البلاد فاحرق المصاحف و خرب المساجد و اخذ من خزائن السلاح ما لم یسمع بمثله مما کان جمع من ایام بنی امیة الی هذه الغابة».

البردان³⁷: «والبردان ایضاً نهر یسقی بساتین مرعش و ضیلعها مخرجه من اصل جبل مرعش و یسمی هذا الجبل الاقرع ، و ذکرهذین النهرین احمد بن الطیب السرخسی».

اودن³⁸: «قال احمدبن الطیب: اودن قریة کبیرة تحت جبل بین مرعش و الفرات».

سَبَسطیة³⁹: «قال احمدبن الطیب السرخسی فی رسالة وصف فیها رحلة مسیر المعتضد لقتال خمارویه وعوده. قال سبسطیة: مدینة قرب سمیساط محسوبة من اعمالها علی اعلی الفرات ذات سور».

بالس⁴⁰: «هی مدینة صغیرة و لها قلعة و ربض، علیها سور واحد، بعض بنائها على الفرات و بعضه بینه و بین الفرات رقه».

پی­نوشت­ها

1- در قفطی (تاریخ مقدمه 110:1347)؛ نیز احمدبن محمد بن مروان بن طیب سرخسی؛و در پاورقی 5 همین صفحه، احمدبن محمودبن مروان؛ با این حال نام اشهر وی همان احمدبن طیب سرخسی، در نسبت با جدش، طیب است، ابن حجر عسقلانی (1971)، ذیل"احمدبن الطیب السرخسی"؛ هرچند برخی نویسندگان چون اسماعیل پاشا بغدادی، او را ابوالعباس احمدبن محمدبن مروان طبیب سرخسی نامیده­اند (اسماعیل باشا (1951)،1/ ذیل مدخل) که ظاهرا واژه طبیب تحریف همان واژه طیب، نام جد سرخسی است. البته سرخسی آثاری در باب طب نیز داشته است (قفطی111:1347)، ولی شهرت او بیشتر به فلسفه است. از این رو منابع وی را با وصف"متفلسف" (فیلسوف) یاد می­کنند (مثلا صفدی (2000-1974: 7 / ذیل مدخل)؛ و بیشتر از آثار نیکوی فلسفی او و شاگردی­اش نزد کندی سخن می­گویند، (مسعودی1409، مروج: 4 /171؛ ابن ندیم1971:320؛ قفطی110:1347).

2- ابن فضل­الله عمری (1423: 9/ 42) او را بسیار ستوده است.

3- در برخی منابع آمده است خلیفه پیش از تسلیم سرخسی به قاسم و بدر، خود او را عقاب کرد؛ ظاهرا یک صد تازیانه بدو زدند (بهنام126:1989)، آنگاه احمد خود درخواست کرد برای تعذیب وی، بدو کباب و شراب بخورانند و بعد رگ دستش را بزنند تا درد را حس نکند، اما خون زیادی از او رفت و صفراء بر او غلبه کرد و مجنون شد و سر به در و دیوار می­کوفت (صفدی،1974: 7/ ذیل مدخل). به هر روی در چگونگی قتل وی اختلاف نظر وجود دارد (نک مثلا. مسعودی1409: 4 /171).

4- ابن­عدیم (بی­تا: 1/ 137 ،63- 62) از وی با نام حسین­بن ­کوجک عبسی حلبی یاد می­کند. نسخه­ای از سیرة المعتضد اثر سنان­بن ثابت­بن قرة به دست وی کتابت شده و سنان­بن ثابت، سفرنامه سرخسی را در اختیار داشته و متن آن را در کتاب خود درج کرده است.

5- M.T.Daneshpazhuh," An Annotated Bibliography on Government and State Craft",in Authority and Political Culture in Shi,ism,ed S.A.Arjomand,Albany,1988,pp213-239.

6- Galen and the Syllogism

7- ابن­عدیم نسخه­ای از این کتاب را در اختیار داشته و مطالبی از آن نقل نموده است (بی­تا، 1/ 374، 217، 231، 358، 359، 153، 173، 175، 177، 113، 107، و 2/ 837).

8- سه برادر ریاضی دان و منجم معاصر با مامون، که تحت توجه مأمون در بیت الحکمة بالیدند.

9- به نظر می رسد منظور مسعودی از عبارت"به روایت"، اقتباس باشد که باب تالیف و تکمیل کتاب را برای سرخسی باز می­گذارد.

10- لسترنج نصیبین (نسیبس رومی) را از شهرهای بزرگ جزیره و بر بالای رود هرماس می­داند (1930: 94).

11- لسترنج باجدا را در جنوب حران و نزدیک شرق رود بلیخ می­داند؛ و خود اعتراف دارد، معلوماتش در مورد این شهر، ماخوذ از سرخسی و افزوده­هایی از دیگران است (1930: 104 - 105).

12- این یکی از ابهامات سفرنامه است.

13- سرخسی علت نامیده شدن این کوه را به حوار، سفیدی خاکش می­داند.

14- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «الکحیل تصغیر الکحل موضع بالجزیرة وکان فیه یوم للعرب … وامّا الآن فلیس هذه المدینة خبر ولااثر، والکحیل فی بلاد هذیل». 

15- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: « برقعید بالفتح وکسر العـین ویاء ساکنة و دال بلیـدة فی طرف بقعاء الموصل من جهة موصل».  Le Strange, 1930: 99 - 100 : مقابل باشزّی.

16- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: « اذرمة بفتح اوله و سکون ثانیة و فتح الراء و المیم». Le Strange, 1930: 100    

17- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «نصیبین بالفتح ثم بالکسر ثم یاء وعلامة الجمع الصحیح ومن العرب یجعلها بمنزلة الجمع فیعربها فی الرفع بالواو وفی الجر وانصب بالیاء و الاکثر یقولون نصیبین ویجعلوها بمنزلة مالاینصرف من الاسماءُ ».  

Le Strange, 1930: 94.

18- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «الهرماس بالکسر وآخره سین مهملة و الهرماس الاسد الجری وقیل ولد النمر»؛

  Le Strange, 1930: 87.

19- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «یقال راس العین»؛

 Le Strenge, 1930: 98.

20- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «باجدا بفتح الجیم و تشدید الدال، والقصر، قریة کبیرة بین راس العین و الرقة»؛

 Le Starnge, 1930: 104 - 105 .

21- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «الرافقة الفاء قبل القاف» (ویعلق یاقوت علی کلام ابن الطیب ): «قلتُ هکذا کانت اولاً فاما الآن فان الرقة خربت و غلب اسمها علی الرافقة و صار اسم المدینة الرقة و هی من اعمال الجزیرة مدینة کبیرة کثیرة الخیر»؛

 Le Strange, 1930: 101-102.

22- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «رَبَضُ الدّارَین . بحلب امام باب انطاکیة فی وسطه قنطرة علی قُویق».              

23- ابن­عدیم، بی­تا: 1/ 74.

24- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «وکان قوله هذا فی سنة 271 فسماها قریة» وقبل ذلک یصف یاقوت حماة فیقول: «حماة بالفتح بلفظ حماة المراة ... وحماة مدینة کبیرة کثیر الخیرات ... یحیط بها سور محکم و بظاهر السور حاضر کبیر جداً فیه السواق کثیرة وجامع مفرد مشرف علی نهرها المعروف بالعاصی.  

25- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «دمشق بکسر اوله و فتح ثانیه هکذا رواه الجمهور والکسر لغة فیه وشین معجمه و آخره قاف البلد مشهور قصبة الشام هی جنة الارض بلاخلاف».

26- مؤمنون، آیه 50.

27- التین، آیه 1.

28- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «الاردُن بالضم ثم السکون و ضم الدال المهملة وتشدید النون، واهل السیر یقولون ان الاردن وفلسطین ابنا سام بن ارم بن سام بن نوح (ع) وهی احد اجناد الشام الخمسة واسعة منها الغور وطبریة وصور وعکا ومابین ذلک»

29- یاقوت 1992: ذیل مدخل: «بغراس: بالسین مکان الزای: مدینة فی لحف جبل الکام، بینها و بین انطاکیة اربعة فراسخ علی یمین القاصد الی انطاکیة من حلب، فی بلاد المطلة علی نواحی طرسوس.                     

30- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «هکذا وجدته بخط بعض الفضلاء ولاادری ااراد جبل الکام ام غیره الا انه قال: جبل ثغور المصیصة، واللکام متصل به، ولاشک فی انهما جبل واحد لان الجبال قد تسمی فی موضع آخر باسم آخر، وان کان الجمیع جبل واحد».                                                           

31- یاقوت، 1992: ذیل مدخل.

32- یاقوت، 1992: ذیل مدخل، «حوار بالضم و تشدید الواوو هو الابیض و منه الخبز الحواریو الحوار و البشر موضعان بالجزیرة عن ابی منصور ….. و اخبرنی من اثق به من اهل حلب ان الحوار کورة کبیرة مدینتها البلاط و هی الان خراب و یقولونه حوار بفتح الحاء ».                                                  

33- یاقوت، 1992: ذیل مدخل.                                     

34- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: « اذنة بفتح اوله و ثانیه و نون بوزن حَسَنَة و اذنة بکسر الذال بوزن خَشِنَة ، واذنة ایضاً بلدٌ من الثغور قرب المصیصة مشهور».                   

35- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «طرسُوس بفتح اوله و ثانیه و سینین مهملتین بینهما واو ساکنه بوزن قربوس کلمة عجمیة رومیة ولا یجوز سکون الراء الا فی ضرورة الشعر وهی مدینة بثغور الشام بین انطاکیة وحلب وبلاد الروم»؛ ابن­­عدیم، بی­تا، 1، 177؛ Le Strange, 1930: 132 .

36- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: « البردان ایضاً نهر بثغر طرسوس مجیئة من بلاد الروم و یصب فی البحر علی ستة امیال طرسوس و لااعرف بالشام موضعاً او نهراً یقال له البردان غیره فهو الذی عناه الزمخشری »

؛ Le Strange, 1930: 50  

37- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «اودن بالنون».

38- یاقوت، 1992: ذیل مدخل: «سبسیطیة بفتح اوله و ثانیه و سکون السین الثانیة طاء مکسورة و یاء مثناة من تحت مخففه» و یعلق یاقوت علی قول ابن الطیب «قلتُ المشهور ان سبسطیة بلدة من نواحی فلسطین بینها و بین البیت المقدس یومان».   

39- بالس در ساحل غربی فرات است (ابن­عدیم، بی­تا، 1، 120).