سخن نخست

دوره صفوی را باید یکی از ادوار برجسته تاریخ فکری و مذهبی ایران اسلامی برشمرد. صفویان تنها سلسله حکومتی فراگیر در تاریخ ایران هستند که پیروزی خود را مدیون تکامل یک جریان فکری و ایدئولوژی سیاسی- مذهبی بودند. صفویان تصوف و تشیع را در جریان فعالیت‌های خود تا مرحلة کسب حکومت به هم درآمیختند و این تحول، موضوعی بود که در بستر جامعه جریان داشت (آرام،1386: 5-164). هم چنین دولت صفوی خصوصیتی داشت که آن را از دیگر دولت‌های اسلامی آن دوره متمایز می‌ساخت، وآن شیعه بودن این دولت بود. با به قدرت رسیدن صفویه، شیعة اثنی عشری برای نخستین بار پس از ظهور اسلام توانسته بود قدرت سیاسی کاملی بدست آورد (هولود، 1385: 189). در چنین جامعه‌ای که تشیع مذهب رسمی کشور به شمار می‌رفت، ویژگی‌ها و عناصر خاصی که مبین فکر و فرهنگ شیعی است، قابل مشاهده بود که جنبه های آشکار آن را در هنر، به ویژه در کتیبه نگاری عصر صفوی می‌توان ملاحظه کرد. وجود کتیبه‌های متعدد با مفاهیم دینی و اعتقادی (اسماء الهی، آیات و سوره‌های قرانی، روایات و احادیثی از ائمه اطهار«ع» و پیامبر«ص»)به عنوان یکی از پرمحتواترین تزئینات معماری اسلامی، در کنارطرح‌های بسیار زیبای گیاهی (اسلیمی و ختایی)و هندسی(گره ها)، نشان از به کارگیری هنر در خدمت دین اسلام و مذهب تشیع است. مدرسةچهارباغ اصفهان نیز به عنوان آخرین بنای باشکوه عصر صفوی، جلوه گاهی از هنر و دنیایی از طرح‌ها و نقوش متنوع و زیبایی است که هر یک در پس زیبایی ظاهری شان، مجموعه‌ای از مفاهیم و معانی معنوی را درپی دارد. عمده تزئینات به کار رفته در مدرسه چهارباغ اصفهان، کاشیکاری‌های بی نظیر آن است که حجم عظیمی از فضای این بنا را به خود اختصاص داده ونیز وجود کتیبه‌های متعددی، با مضامین اعتقادی و مذهبی که برهمسویی و ارتباط تنگاتنگ هنر این دوران با باورهای تشیع تاکید می‌کند. این تحقیق نخست به بررسی باورها و اعتقادات مذهبی موجود در دوره صفوی پرداخته ، سپس این مفاهیم با انواع کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان تطبیق داده شده است.  

اعتقادات و باورهای عصر صفوی

صفویه خود در اصل سلسله‌‌ای صوفی و منسوب به شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی (متوفی 735 ﻫ.ق)، از مشایخ مشهور صوفیه در دوران الجایتو و ابوسعید ایلخانی، مرید شیخ زاهد گیلانی و نیز داماد او بود¹. نفوذ معنوی صفی الدین اردبیلی در35 سال دورة ارشادش بسیار زیاد بود و چون مغولان به او ارادتی تمام داشتند، وی بسیاری از آنان را از آزار رساندن به مردم باز می‌داشت (میر احمدی، 1369: 41) و (مستوفی، 1339: 675). پس از مرگ شیخ نیز اولاد و احفاد او در طریقت به مقام ارشاد رسیدند². ششمین نوادة شیخ صفی الدین، اسماعیل بود و در عین حال که جانشین معنوی³ شیخ صفی الدین نیز محسوب  می‌گردید؛ رهبران یا شاهان سلسله او را مرشد می‌دانستند، و به نیروی ارادت معنوی او شمشیر می‌زدند و همین امر از لوازم اصلی استقرار حکومت صفوی (وسیعترین حکومت واحد ایرانی پس از ساسانیان) شد. او خود را از سادات و فرزندان اهل بیت رسول اکرم(ص) می‌دانست و از طریق امام هفتم شیعیان- امام موسی کاظم(ع)- نسب خود را به مولی علی (ع) می‌رسانید (یوسف جمالی، 1385: 3-402)⁴. وی شیعه دوازده امامی⁵ را به عنوان مذهب رسمی کشور برگزید (ترکمان، 1335، ج1 :28) و با اعلان مراسم شیعیانه- صوفیانه نوینی، فعالیت تبلیغاتی تشیع در ایران را تشدید کرد؛ که از آن جمله می‌توان به برگزاری آیین عزاداری به یاد شهادت امام حسین(ع)، قرار دادن عبارت «اشهد ان علیّا ولی الله»، به عنوان جزء لازم اقرار به مسلمانی وافزودن این فقره به نص اذان (مزاوی، 1368: 27)، ضرب سکه⁶ با عبارت «لااله الا الله، محمد رسول الله علی ولی الله» بر یک روی سکه‌ها و در روی دیگر عبارت «السلطان العادل الکامل⁷ الهادی الوالی شاه اسماعیل بهادرخان الصفوی خلدالله تعالی ملکه و سلطانه» و نام چهارده معصوم در حاشیه آن اشاره نمود (میراحمدی، 1369: 2-51). قزوینی در فوائد الصفویه در ذکر ویژگی‌های مذهبی شاه اسماعیل آورده است که هیچ پادشاه و فرمانروایی، اعلام رواج دین مبین و روایات مذهب حق ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین را این چنین برنیفراشته و همت بربطلان مذاهب مخالفین بدین طریق نگذاشت و اولین کسی که از خسروان جهان آب فرات را به کوفه و نجف اشرف رسانید آن حضرت بود (قزوینی، 1367: 14). در این جا باید یادآوری کنیم که نهضت اسماعیل صفوی، دعوتی بود با جوهر صوفیانه درچهارچوبی شیعیانه، و شیعی‌گری در نظر اسماعیل- که خود را نایب امامان و باب مهدی (عج)می‏دانست- عبارت بود از همین ظواهر سطحی و شعارهای ساده و پس از مرگ وی بود که تربیت، تنظیم و استقرار آیین تشیع انجام گرفت (شیبی، 1359: 329). پس از شاه اساعیل، پسرش طهماسب میرزا بر اریکه قدرت نشست و خود را «بنده شاه ولایت» نامید. سیاست مذهبی وی همانند گذشته مبتنی بر احترام خاصی به سادات و علمای دین بود (میراحمدی، 1369 :53) وی بسیاری از علمای شیعی مذهب را از جبل عامل سوریه به ایران فراخواند که از آن جمله می‌توان به خاندان حلی و برادران کرکی اشاره نمود⁸. وی به منظور نشان دادن ارادت خود به ائمه معصومین (ع) از شعرا می‌خواست تا پس از ذکر شان ولایت پناه و ائمه معصوم، در مدح وی سخن بگویند⁹ و هم چنین مالیات‌های سودآور زیادی را به دلیل غیر شرعی بودنشان بخشید که نشان از تقوی وی بود (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 66). ادوارد براون درباره شاه طهماسب می‌نویسد: " احترام ملت نسبت به پادشاه به حدی است که باور نمی‌توان کرد. به مناسبت نسب او که به علی- معبود خاص ایرانیان- منتهی می‌شد، مردم او را نه مثل شاه، بلکه مانند خدا پرستش می‌کنند."( براون، 1366: 9-68). اسماعیل دوم، فرزند شاه طهماسب که با عنوان «عالم پناه» بر اریکه سلطنت تکیه زد (روملو، 1342: 465) به منظور مقابله با تشیع روحانی و متعصبانه پدرش، تصمیم گرفت تا دگرباره مذهب تسنن را در ایران برقرار سازد¹⁰ (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 323) و درپی براندازی اعتقاد نامه صفوی که شاه طهماسب با تقوایی شدید آن را درهم تنیده بود، گام بر می‌داشت (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 68) اما پس از این که متوجه شد سران قدرتمند و با نفوذ قزلباش به او بدگمان شده‌اند، با اقداماتی نظیر ضرب سکه به نام حضرت علی (ع)، بقای سلطنت خویش را تضمین کرد (طغیانی، 1385: 3-32). شاه عباس اول (1038-989 ﻫ.ق) نیز با علاقه کافی به ترویج و تقویت تشیع پرداخت، هم چنین وی به اقلیت های مذهبی نیز توجه بسیار داشت و از آنان حمایت می‌کرد. به دستور او و به سبب ارادتش به خاندان ائمه، در مُهر و فرامین رسمی عبارت «کلب آستان علی» و «کلب آستان ولایت» گنجانده شده بود. (میر احمدی، 1369: 57). وی معتقد بود که از احفاد امام علی (ع)است (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 88) و در خلال سال های 1015 و 1016 هجری قمری، قسمت زیادی از دارایی خود را وقف «حضرات عالیات مقدسات چهارده معصوم علیهم السلام» کرد (ترکمان، 1335، ج2: 760). سیاست مذهبی شاه عباس اول، وی را مسلمانی معتقد تصویرکرده¹¹ که با پای پیاده به مرقد امام رضا [ع] در مشهد می‌رفت، پس از آسیب دیدن آرامگاه امام رضا (ع) توسط ازبکان به تعمیر و مرمت آن پرداخت (سیوری، 1374: 81) از اماکن مقدسه شیعه مثل: اردبیل، مشهد، کربلا و نجف به قصد زیارت دیدن کرد (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 87) و این موارد حاکی از آن است که شاه عباس اول برای ترویج ارکان شیعی ایدئولوژی صفویه ارزش قائل می‌شد (سیوری، 1374: 97). در زمان شاه صفی نیز علی رغم برخی رفتارهای غیراخلاقی و بیرحمانه ای که به وی نسبت داده اند، حمایت از دین و حفظ شرع مبین به چشم می‌خورد به گونه ای که در «روضات الجنات» ذکر شده وی از آقا حسین خوانساری مجتهد عصر خود می‌خواست که هنگام غیبت از اصفهان، در کار سلطنت نیابت کند و چنان که می‌خواهد در کار مملکت تصرف نماید (خوانساری، 1341: 2-351). شاه عباس دوم نیز به نظریه سلطنت الهی و قداست صفویان پایبند بود و در خصوص نظریات فقهایی که اعلام می‌کردند تا زمان بازگشت امام مهدی (عج)، قدرت عرفی حق شاه نیست بلکه ازآنِ مجتهد زمانه است، چون و چرا می‌کرد (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 114). در زمان شاه سلیمان (صفی دوم) نیز اعتقادات مذهبی شیعی هم چنان پابرجا بود و توسط وی تقویت می‌شد که از آن جمله می‌توان به: رسم انتظار فرج امام زمان (عج)، برگزاری نماز جمعه و مراسم آئینی و مذهبی در ایام سوگواری ائمه معصومین (ع)و استفاده از القاب و الفاظی که به شاه جنبه الوهیت و تقدس می‌بخشید، اشاره نمود¹². بالاخره در زمان آخرین پادشاه صفوی¹³، شاه سلطان حسین که در جوانی به سبب تقوی و دینداری بسیار به «ملا حسین» مشهور شده بود، اعتقادات مذهبی و ارادت وی به خاندان ائمه اطهار (ع)و القای مفهوم مصونیت مقام شاه از خطا و اشتباه، آشکار است. هم چنین در زمان او عالم برجسته و مقتدر شیعی «ملا محمد باقر مجلسی»¹⁴، یکی از عوامل موثر صدور فرامین نخستین شاه سلطان حسین بود که اعمال ناشایست را بر طبق شرع اسلام ممنوع ساخت (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 4-123)و هم چنین به محدود کردن صوفیان و مظاهر آنان در عرصه عمومی جامعه پرداخت (جعفریان، 1379،ج2 :587). در این زمان مذهب و روحانیون مذهبی از اقتدار خاصی که شاه اسماعیل اول بنیان گذار آن بود برخوردار شدند و آثار بیشماری در باب کلام، فقه و سنت اثنی عشری پدید آمد و تشیع هر چه بیشتر قاعده مند شد (سیوری و دیگران، 1380: 88). لازم به ذکر است که علاوه بر مذهب تشیع که یکی از ارکان قدرت سلسله صفوی به شمار می‌رفت، تصوف نیز چه قبل از صفویه و چه در زمان تاسیس آن، ارتباط عمیقی با دین و مذهب داشت. درحقیقت دوره تیموری¹⁵ و مخالفت شیعیان با سنّیان مقدمه سودمندی برای تبدیل مذهب رسمی ایران از تسنن به تشیع بود (میرجعفری، 1379: 168) اما در طی حکومت صفوی به دلیل بی توجهی به نهضت های صوفیه و مخالفت علما و فقهای عهد صفوی مانند ملا محمد باقرمجلسی، تصوف از تشیع جدا شد (شیبی، 1379: 400).

سیاست مذهبی شاهان صفوی

همان طور که ذکر شد با توجه به رسمی شدن مذهب تشیع و عناصر اصلی اعتقادی شیعه، صفویان قدرت خود را بر سه اصل استوارکردند و در تبیین آن کوشیدند. 1- اعتقاد به نظریة باستانی حق الهی پادشاهان ایران⁵ به واسطة برخورداری از «فره ایزدی»(یوسف جمالی،1372: 84)و(سیوری و دیگران،1380: 136)، 2- ادعای شاهان صفوی دایر بر داشتن نمایندگی از جانب امام مهدی (عج) (میراحمدی، 1369: 49)، 3- مقام پادشاهان صفوی به عنوان مرشد کامل پیروان طریقت صوفیه، که به عنوان صفویه شناخته شده‌اند (سیوری، 1374: 2). علاوه بر موارد فوق، آن‌ها هم چنین برای خود صفات و ویژگی‌هایی قائل شدند تا با ایجاد وحدت ملی در قالب مذهب تشیع، از نفوذ بیگانگان (ازبکان و عثمانیان)کاسته، پایه‌های حکومت خود را تقویت کنند که از آن جمله می‌توان به: علاقه‌مندی و اظهار ارادت به حضرت محمد (ص) وخاندان او (دوگوبینو، بی تا: 71-69) و (جعفریان، 1385: 91-89)، عصمت و پاکی حکام صفوی و این‌که پادشاهان صفوی مرتکب گناه و معصیتی نمی‌شوند وحاکم فرزند پیغمبر می‌باشد (سانسون، 1346: 36)، اعتقاد به این‌که حاکم هر چه انجام دهد عین صواب و درست است (سانسون، 1346: 36) وحاکمان صفوی ریاست مملکت و ریاست مذهبی، هر دو را دارا هستند (سانسون، 1346:
 8-167)، دادن القاب و عباراتی که شاهان صفوی خود را بدان متصف کرده بودن مانند: « شاه دین پناه»، «کلب آستان علی» و ... ، اعتقاد به تأویل‌گرایی که یکی از حلقه‌های مشترک فکری میان فرق صوفیه و غلاه شیعه بود، حل و فصل مشکلات و امور توسط خواب و رویا که به عقاید تصوف وکرامات صوفیه و الهامات عینی شباهت داشت، تقدیرگرایی و تبیین تاریخ براساس مشیت الهی(متعلق به سنن پیش از اسلام)، اشاره نمود.

در راستای جلوة اعتقادات مذهبی و باورهای موجود در عهد صفوی، علاوه بر کتب و رسالات برجای مانده از فلاسفه و متفکران این عصر¹⁶، مصداق‌های بسیار زیبایی از این تفکرات را در آثار و ابنیه برجای مانده از این دوران نیز وجود دارد، که در ذیل به معرفی یکی از نمونه های تاریخی و هنری آخرین سال‌های حکومت صفویه خواهیم پرداخت.

معرفی کلی مدرسه چهارباغ¹⁷

در اواخر دوره صفویه و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، مجموعه بناهای زیبایی شامل کاروانسرا، بازار و مدرسه در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان احداث شد که نمونه‌ای از ذوق، معمـــاری وهنر¹⁸ در اواخر این دوره است (کیانی،1379: 111). مدرسه چهارباغ که به نام‌های مدرسه سلطانی و مادرشاه نیز شهرت دارد، یکی از زیباترین بناهایی است که در دوره شاه سلطان حسین صفوی، در فاصله سال‌های 1118 و 1126 هجری قمری¹⁹و به دستور مادر شاه سلطان حسین بنا گردید. این مدرسه که به شکل چهار ایوانی، با صحنی وسیع و گنبدی دو پوسته بنا شده است، در حدود 95 متر طول و90 متر عرض دارد و مساحتی در حدود 8500 متر مربع را دربر می‌گیرد (پیرنیا،1382: 111). در شمال آن بازارچه بلند و در شرق آن کاروانسرای مادرشاه جای دارد که امروزه به مهانسرای عباسی تبدیل شده است. عبور نهر فرشادی از وسط حیاط و چنارهای داخل مدرسه، صحن این بنای تاریخی را روح فزا‌تر از دیگر ابنیۀ دوره صفویه در اصفهان نموده است و احساس تفرجگاهی درون شهر را القاء می‌کند. مدرسه چهارباغ که از بزرگترین مدارس ایرانی محسوب می‌شود، در حقیقت دانشکده الهیات آن عصر بوده که حجره های فوقانی و تحتانی آن²⁰ ، برای سکونت 150 طلبه علوم دینی اختصاص داشته است (تاجبخش، 1378: 53). این مدرسه آئینه تمام نمای اصفهان عصر صفوی به شمار می‌رود که با نقشه‌ای سنتی و فضاهایی بزرگ (هیلنبراند، 1385: 229) انواع کاشیکاری‌های عهد صفویه را دربر دارد وچون آخرین بنای با شکوه آن دوره است، آخرین تحولات صنعت کاشیکاری را می‌توان در آن مطالعه نمود (هنرفر،1344: 6-685). دربارة  وجه تسمیه مدرسه به سلطانی، به احداث آن در زمان شاه سلطان حسین استناد شده و بدین جهت که در خیابان چهارباغ واقع شده است، مدرسه چهارباغ نامیده می‌شود. وجه تسمیه مدرسة  مادر شاه نیز به دلیل آن است که مادر شاه سلطان حسین، چند کاروانسرا، بازار و سایر نهادهای اقتصادی را بر آن وقف کرده بود²¹ و عواید آن‏ها صرف بازسازی مدرسه و تأسیسات آن و امور مربوط به طلاب و مدرسان این نهاد آموزشی می‏شد (خاتون آبادی، 1352: 557). شاه سلطان حسین نیز در سال 1118هـجری قمری، طی وقفنامه‏ای تمامی زمین مدرسه، گنبد، ایوان و شبستان متصل به آن و ایوان جنوبی و صفّه مغربی قرینه در را به صیغه مسجد، وقف کافه شیعیان اثنی‏عشریه کرد و حجره‏های تحتانی و فوقانی را وقف بر طالبان علوم دینیه اثنی‏عشری صحیح‏الاعتقاد نمود. هم چنین عرصه‏ها، حوض ها، چاه، مطبخ و باقی عمارات مدرسه وقفِ طالب علمان و نمازکنندگان در مسجد وسایر صادرین و واردین گردید²². هم چنین این مدرسه دارای کتابخانه موقوفه ای²³ نیز بوده که متاسفانه در دوره سلطه افاغنه، بسیاری از کتب به دلیل بی توجهی و عدم نگهداری صحیح، از میان رفته است²⁴. مدرسه چهارباغ شامل قسمت‌های گوناگونی است که هر یک دارای کاربرد و تزئینات خاصی بوده و بیان‌گر تکامل و تحولات موجود در فن معماری و تزئینات زمان خود می‌باشد.

نگاره 1: نقشه مجموعه مادر شاه؛ 1. بازارچه بلند،2.  کاروانسرای مادر شاه، 3.  مدرسه چهارباغ (پیرنیا ،1382: 3- 332).

                     نگاره2: طرح سه بعدی، برش و نمای جنوبی مدرسه چهارباغ (پیرنیا، 1382: 334).                                                                                                                            

معرفی انواع کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان

 مدرسه چهارباغ دارای کتیبه‌های زیبا و متعددی²⁵ است که در قسمت‌های مختلف بنا با تکنیک‌های گوناگونی مکتوب شده‌اند و نمونه‌های آن را می‌توان بر بستر چوب، سنگ، فلز و کاشی مشاهده نمودکه از آن جمله²⁶: کتیبه‌های نستعلیق موجود در دست اندازهای چوبی غرفه‌های ششگانه اطراف سرسرای مدخل ورودی، با اشعاری به خط محمد صالح اصفهانی (1119 ﻫ.ق)؛ کتیبه‌های سنگاب وسط سرسرای مدرسه به قلم یکی از طلاب به نام محمد مهدی الحسینی و حجاری محمد طاهر (1110 ﻫ.ق)که شامل صلوات بر چهارده معصوم است (هنرفر، 1344: 7-695)؛ کتیبة  حکاکی شده سنگ شاخص موجود در شرق ایوان شمالی (هنرفر، 1344: 2-721)؛ کتیبه‌های نستعلیق بر روی دولنگه درب مجلل مدرسه با تکنیک قلمزنی و مطلاکاری، به خط محمد صالح اصفهانی (هنرفر، 1344: 2-691)و(جابری نصاری، 1378 :139) می‌باشد. علاوه بر موارد مذکور، کتیبه‌های کاشیکاری مدرسه چهارباغ، از جمله زیباترین و متنوع ترین کتیبه‌های این بنا بوده که حجم بسیار زیادی از تزئینات کاشیکاری را به خود اختصاص داده است. این کتیبه‌ها به خط ثلث، نستعلیق، کوفی (بنایی و معقلی)، به قلم اساتید برجسته این دوران هم چون: عبدالرحیم جزایری، علی نقی امامی و ...²⁷ و با تکنیک‌های گوناگونی از جمله کاشی معرق، هفت رنگ و... به کتاب درآمده که بخش‌های عمده‌ای از فضای این مجموعه را آراسته است. نمونه‌هایی از این کتیبه‌های کاشیکاری را می‌توان در سردر ورودی و نمای حجره‌های مشرف به خیابان چهارباغ، اطراف سرسرای مدخل مدرسه (غرب)، نمای خارجی ایوان جنوبی، فضای داخلی گنبدخانه، شبستان، گنبد و منارهها، نمای شمالی مدرسه (به سمت بازار)، فضای داخلی ایوان‌های شمالی و شرقی و هم چنین هشتی‌های چهارگوشه حیاط مشاهده نمود. قابل ذکر است که ترکیب این خطوط با نقوش گیاهی(اسلیمی و ختایی) و هندسی موجود بر کاشی‌ها و تناسب با کادرها و محل کاربردشان در بنا، بر زیبایی و تنوع آن‌ها افزوده است.

علاوه برجنبه‌های تزئینی کتیبه‌های موجود، هر یک از آن‌ها دارای مفاهیم و مضامین مذهبی و دینی بوده و نیز بازگو کننده اعتقادات و باورهای عصر خویش هستند. به عنوان مثال از کتیبه‌هایی با خطوط ثلث بیشتر در قسمت‌های جنوبی مدرسه (ایوان جنوبی و فضای درون گنبد خانه، شبستان، ساقه گنبد و مناره)، نمای خارجی ایوان های شمالی و شرقی و به منظور نگاشتن آیات قرآنی، احادیث و روایات مذهبی استفاده شده است، کتیبه‌های نستعلیق به ذکر اشعاری در مدح و ستایش امام علی(ع)و شاه سلطان حسین اختصاص دارد که در نمای غربی و شمالی مدرسه (ورودی بنا و مدخل ورودی، داخل ایوان شمالی) به چشم می‌خورد و کتیبه‌های کوفی نیز عمدتا^" به جهت نوشتن اسماءالله به ویژه «الله، محمد و علی» و سوره‌های کوتاه قرآن به کار رفته که تقریبا^" در تمامی قسمت‌های بنا (به ویژه ایوان شرقی) وجود دارد. در جداول تطبیقی²⁸ ارائه شده که بر اساس موقعیت قرارگیری کتیبه‌های یک ایوان یا سایر بخش‌های بنا (مناره، شبستان و ...) تنظیم شده، مضامین کتیبه‌ها و باورهای عصر صفوی مورد مطالعه قرار گرفته است که حاکی از ارتباط تنگاتنگ آن‌ها با اعتقادات مذهبی موجود در عصر صفویه است.

         جدول (1): کتیبه‌های سردر ورودی و نمای غرفه‌های مدرسه چهارباغ (مشرف به خیابان)

        جدول (2): کتیبه‌های مدخل ورودی و ایوان غربی مدرسه چهارباغ 

جدول (3): کتیبه‌های ایوان جنوبی مدرسه چهارباغ 

        جدول (4): کتیبه‌های جرزهای مجاور ایوان جنوبی مدرسه چهارباغ (مشرف به حیاط)  

جدول (5): کتیبه‌های داخل گنبدخانه و شبستان جنوبی مدرسه چهارباغ 

جدول (6): کتیبه‌های گنبد و مناره‌های مدرسه چهارباغ 

جدول (7): کتیبه‌های ایوان شرقی مدرسه چهارباغ 

جدول (8): کتیبه‌های ایوان و سرسرای شمالی مدرسه چهارباغ 

جدول (9):کتیبه‌های هشتی‌های چهار گوشه حیاط مدرسه چهارباغ