وقت حافظ

مقدمه

با اینکه در شعر حافظ رنگ عرفان غلبه دارد ولی حافظ شاعری چند بعدی است و دانش و شعر و تجارب عرفانی در غزلیات او به هم رسیده است. او عارفی نکته سنج و متفکر و دانشی مردی ژرف اندیش  و در عین حال شاعری خلاق و مبتکر است که عواطف و احساسات شاعرانه او پیشاپیش سخنش قرار دارد و اندیشه های دیگرش از جمله اندیشه های عرفانیش را باید در پس سخن شاعرانه او دید، بنابر این اصطلاحات عرفانی در دیوانش به صورت طبقه بندی شده و مَدرسی چون دیگر کتب عرفانی نیست زیرا پیش و بیش از انگیزه تعلیم و آموزش آموزه های تصوف وعرفان، هنر نمایی و اندیشه ورزی در کانون توجه اوست و اندیشه ها وتجربه های عرفانی خویش را به شکلی زیباشناسانه و پرنیانی در اسلیمی های تو در توی زلف سخنش پیچیده است. از این رو رد یابی مفاهیم معرفتی و اصطلاحات عرفانی معمول در دیوان او، دیر یاب به نظر می رسد، زیرا:

- مبانی عرفان حافظ با اینکه از اغلب مشرب های پیشینیان نسب برده است در برخی نظرگاه ها متفاوت است به گونه ای که برخی اصطلاحات صوفیانه مورد نقد و طنز و طعن او قرار گرفته است و پیوسته کوشیده است فاصله خود را با صوفیان رسمی حفظ کند تا آلوده ظاهر سازی ها و ریاکاری های آنها نشود.

- با اینکه روح معنویت حاکم بر شعر حافظ و زبان عرفانی آن به دیوانش ویژگی های یک متن عرفانی را داده است اما شعراو از دانش های و موضوعات بسیار و گوناگونی نیز بهره گرفته است بنابراین ژرف اندیشی های حکیمانه او به شعرش ابعاد دیگری بخشیده است که مستلزم دقت و برداشتی درست است.

 - شعر حافظ به سبب جنبه های نمادین و زبان اشارت که پوشیده گویی و عدم صراحت از ویژگی های بارز آن است، یک متن باز و تاویل پذیر به حساب می آید و تفسیر آن نیاز به شواهد و قراین درون متنی و بینامتنی دارد.

- ایهام از خصایص ذاتی شعر حافط است و وجوه مختلفی به شعر وی داده است و با بیان یک وجه ممکن است مطلب تمام و پایان یافته تلقی نشود و گاهی یک واژه یا یک اصطلاح کاربرد ها وابعاد گوناگون یافته است.

در این تحقیق می کوشیم نظرگاه حافظ را درباره وقت و آنچه در طیف معنایی وقت قرار می گیرد، بررسی  کنیم. البته زبان عرفانی حافظ زبان اصطلاحی صرف نیست اما ریشه های شعر و اندیشه حافظ از سرچشمه های فرهنگ و عرفان اسلامی آب می خورد و با «توسل به جام جم دیوان او» که دل غیب نمای اوست می توان رمز گشایی کرد.

 

پیشینه تحقیق

به طور خاص درباره وقت در شعر حافظ مقاله ای نوشته نشده است در حافظ نامه ذیل غزل 191 بطور مختصر به موضوع اشاره شده است و شواهدی نیز آمده است (ر.ک. خرّمشاهی، 1367: 2/1045و1046). نیز در آثاری چون حافظ خراباتی1361 /4 و در جستجوی حافظ1381/ 2 ، جمع پریشان 1386 از ص464تا473 ، وقت پرستی مطرح شده است و به موضوع اغتنام فرصت و دم غنیمتی حافظ پرداخته است. درباره زمان در شعر حافظ نیز آثاری پدید آمده که به طور خاص به وقت عرفانی حافظ نپرداخته اند(ر.ک. نیکویی1384، سلاجقه، 1388، نیز محمدی آسیابادی، 1388).

 

1- نسبت وقت و زمان

وقت واژه ای عربی است و معادل آن در فارسی هنگام، ساعت، فرصت و گاه است (دهخدا 1373: ذیل مدخل وقت) و در تعریف مقداری از زمان است که برای امری فرض شده است و این مبتنی است بر نظر فیلسوفان که «زمان را مقدار حرکت فلک اطلس می دانند»(ر.ک. جرجانی 2007: 107). وقت در بیان روزمره با واژه هایی چون کم و زیاد، خالی و پر، تنگ و فراخ وصف می شود تا بیشتر تعریف گردد. به بیان فیلسوفانه و حکیمانه زمان از ویژگی های ماده است و ماده همان طور که مکان مند و جایگیر است زمان مند نیز هست ولی زمان به گونه ای نیست که بتوان آن را در اختیار گرفت و نشانش داد و حتی تصور آن هم با مشکلاتی روبروست به همین سبب متکلمان زمان را امری موهوم دانسته اند که به وسیله امر معلومی ابهام آن بر طرف می شود مثلا اگر کسی بگوید وقت طلوع خورشید نزد تو می آیم، طلوع خورشید معلوم است و آمدن فرد موهوم که آن موهوم به این معلوم قرین می شود و ابهام از بین می رود (ر.ک. جرجانی 2007: 107؛ قشیری،1393: 79). از این رو زمان را امری مفروض می گیرند زیرا چیزی یا آنی یا آناتی است بین گذشته و آینده که اکنون یا حال می تواند در اختیار انسان باشد. این زمان، زمان بیرونی است که «ظاهراً مستقل از حضور انسان و جدای از آگاهی، ذهن و تجربه هایش، بر مبنای حرکت اجسام و اجرام و تقدم و تأخر و توالی و تعاقب امور و پدیده ها در جریان است»(نیکویی، 1384 :35). این زمان گاه شمارانه، قراردادی و آفاقی است. علاوه بر این، زمان درونی یا زمان وجودی هم داریم که «گذر و گذارش به تجربۀ درونی و روحی انسان وابسته است. برحسب آنکه اصالت و الویت از آنِ کدام یک از این دو باشد، ادراکات، احساسات، تجربه های بشری و نوع صورت بندی رویدادها و کیفیت نظم و ترتیب آنها رقم می خورد»(نیکویی، 1384 :35). زمان درونی، وجودی و انفسی است.

در شعر حافظ زمان به هر دو معنی مذکور به کار رفته است اما او در شعرش از زمان فانی و کمّی و گذرا به زمان باقی و کیفی و پایدار توجه دارد و اصالت را به زمان سرمدی می دهد زیرا از نظرگاه او زمان و مکان مادی در حد هیچ است (حافظ، 1382: 52 و 53) و وقت عزیز انفسی و درونی از زمان آفاقی و بیرونی مهمتر است.

از نظرحافظ زمان سرمد (ازلی و ابدی) بر گذشته و حال و آینده محیط است، ازل و ابد در معنی آغاز و انجام نیست بلکه عین بی زمانی است و اصولا در ارواح زمان نیست به قول شبلی هزار سال گذشته در هزار سال ناآمده تو را نقد است، چنانکه  مولانا نیز به این اشاره دارد.

این نگاه در شعرحافظ تحت تاثیر ابن عربی و نظریه خلق مدام، به وجه دیگری بیان شده است. از این منظر زمان امری واحد بلکه عین وحدت است و بین زمان فانی و گذرا با زمان باقی و قدسی تفاوت وجود دارد. حقیقت زمان لازمه وجود الهی است و زمان حاضر یا حال همان ازل وابد است. این ازل و ابد در شعر حافظ هر لحظه حاضر است و سه جلوه بازگشت به گذشته و حضور در حال و ترسیم آینده آشکار می شود و در وقت سرمدی یک جا جمع است از این رو حافظ در تمنای رهنمونی لطف ازل است و هنوز مدهوش جرعه جامی است که در ازل از ساقی لعل لب  گرفته است و چون نوشیده تا صبح روز حشر سر زمستی بر نمی گیرد.

در سخن حافظ ازل و دیشب در یک راستا است و فراتر از زمان است. با این دید گاه هروقت خوش که دست دهد خوش دمی بود و عارف چون به لطف دوست حالش خوش می شود، از غوغای زمان مادی به آرامش فرازمانی حضور می رسد.

حال زمانی معادل اکنون با حال نفسانی تنها یک مشترک لفظی است اما در موضع وقت به هم می رسند و چنان در هم می تنند که گاه معنای مشابهی را القاء می کنند «وقت عبارت است از حال تو در زمان حال که ارتباطی با گذشته و آینده ندارد» (جرجانی 1375: 72) بنابر این حال خوش با وقت خوش همراه می شود یا وقت خوش حال را خوش می کند.

 

2- وقت عرفانی

قشیری در رساله عرفانیش در شرح الفاظ، اولین اصطلاحی را که توضیح داده است، وقت است و این نشانۀ اهمیت آن در نزد عرفاست. او پس از تبیین معنی و مفهوم وقت از قول ابوعلی دقاق آورده است که: «الوقت ما انت به ان کنت بالدنیا فوقتک الدنیا و ان کنت بالعقبی فوقتک بالعقبی و ان کنت بالسّرور فوقتک سرور و ان کنت بالحزن فوقتک الحزن. یرید بهذا انّ الوقت ماکان الغالب علی الانسان»(قشیری،1393 :80). وقت آن است که تو در آنی اگر در دنیایی وقت تو دنیاست واگر در عقبایی، وقت تو عقبی است و اگر در شادی به سر می بری وقت تو شادی است واگر با اندوه سر می کنی، وقت تو اندوه وحزن است با این بیان خواسته است بگوید؛ وقت آن است که بر انسان غالب است.

بنابر این وقت بخشی از زمان است به اعتبار انجام کاری در زمان مراقبه و حال بین گذشته و آینده که بر دل بنده وصفی مانند سرور و حزن یا بسط و قبض یا رجا وخوف غالب می شود. از وظایف صوفی آن است که وقت خود بشناسد و پاس دارد و به مقتضای آن عمل کند. به این سبب گفته اند صوفی فرزند وقت است. «و یقولون: الصوفی ابن وقته یرید بذلک انّه مشتغلٌ بما اولی به فی الحال قائم بما هو مطالب به فی الحین. و قیل: الفقیر لا یهمّه ماضی وقته وآتیه بل یهمّه وقته الذی هو فیه. و قیل الاشتغال بفوات وقت ماضی تضییع وقت ثان» (قشیری،1393 :80) و می گویند صوفی پسر وقتش است و منظور آن است که او به آنچه شایسته و سزاوار حال اوست مشغول است و کاری که از او خواسته اند انجام می دهد و گفته شده که فقیر غم و حسرت گذشته و آینده را نمی خورد بلکه همّ و غم اکنونی را دارد که در آن است. و گفته شده که دل مشغولی به از دست رفته های وقت گذشته، ضایع کردن وقت دوم و اکنونی است. از این رو به حکم وقت و تسلیم در برابر وقت بودن ضرورت است.

مهمترین وصفی که عرفا برای تبیین وقت آورده اند، تشبیه آن به شمشیر برنده است. «ومن کلامهم: الوقت سیفٌ قاطع ،ای :کما انّالسیف قاطعٌ فالوقت بما یمضیه الحق ویجریه غالب» (قشیری،1393 :80) «و بر زبان این طایفه بسیار رود که الوقت سیفٌ،یعنی چنانک شمشیر برنده است وقت بدانچه حق اورا راند غالبست»(قشیری،1361: 90)

این تعبیر شاعرانه درک مطلب را آسان تر می کند به همین سبب اغلب شعرا آن را به عبارت آورده اند. مولانا سروده است:

و سعدی آورده است:

شمشیر برنده بودن وقت طیفی از معانی را القا می کند از جمله غلبه وقت بر صوفی و تقدیر الهی آن و بی اختیاری صوفی در تغییر قبض یا بسط و رضا به داده دادن و معارضه نکردن باآن و در نتیجه کنار آمدن با آن و لمس آن از سوی نرمیَش و در نیفتادن با تیزیش و به سلامت گذشتن. «و زیرک آن بود کی به حکم وقت بود واگر وقت وی صحو بود قیام وی شریعت بود و اگر محو بود احکام حقیقت بر وی غالب بود»(قشیری، 1361 :91)

صاحب یواقیت العلوم می نویسد: «وقت برزخی باشد میان دو زمان یک طرف با ماضی دارد و یک طرف با مستقبل و در خود سریع الزوال است اما کثیر النفع، متجر سالکان است، باشد که سالکی در بازار یک نفس دولتی یابد که همه عمر در حمایت آن دولت باشد ... کمترین نعمتی صاحب وقت را آن است که از تحسّر ماضی رسته است که الفایت ُ لایُدرک یقین علم اوست و در نار انتظار مستقبل که موت احمر گفته اند نمی سوزد پس در هر نفسی او را دو راحت به جان می رسد.

این جایگاه معلوم شود که الصوفی ابن وقته را چه باشد صوفی فرزند وقت است نه از راه ولادت بلکه از راه ملازمت»(یواقیت العلوم ، 1364: 70)

در کشف المحجوب هجویری آمده است که «وقت آن بود که بنده بدان از ماضی و مستقبل فارغ شود چنان که واردی به دل وی پیوندد و سرّ وی را در آن مجتمع گرداند، چنان که اندر کشف آن نه از ماضی  یاد آید نه از مستقبل»(هجویری، 1383: 540). هجویری می نویسد «و وقت اندر تحت کسب بنده نیاید تا به تکلف حاصل کند و به بازار نیز نفروشند تا جان به عوض آن بدهد و وی را اندر جلب و دفع آن ارادت نبود و هر دو طرف آن اندر رعایت وی متساوی بود و اختیار بنده از تحقیق آن باطل»(هجویری، 1383 :542).

اصطلاح وقت آنگاه که به بیان شاعرانه عطار و مولانا درمی آید روشن تر جلوه می کند. عطار در الهی نامه با بیانی خطابی، خیرخواهانه و تفصیلی آورده است:

آنچه موضوع وقت را در بیان عطار دقیق تر بر جسته کرده است بیان تمثیلی وقت به نقطه و چرخ پرگار است که زمان دوری و جاودانه را در برابر زمان خطی و گاهشمارانه القا می کند.

مولانا وقت را با ایجاز و دقت بیشتری مطرح کرده است و درگیری صوفی را با وقت و حال خود حجاب دانسته است و توجه به ماضی و مستقبل را پرده خدا قلمداد می کند و با رتبه بندی بین صوفی و صافی، دومی را صفا جو خوانده، شأن وی را بالاتر برده است و او را فارغ از اوقات وحال وامیر احوال دانسته است.

3- انواع وقت

در نزد صوفیان غنیمت شمردن وقت مبتنی بر حال در معنی عرفانی آن است. عزالدین کاشانی (وفات735 هـ.ق.) که تقریبا هم عصر حافظ است در مصباح الهدایه سه گونه وقت را معرفی و تبیین کرده است 1- وقتی که عام و شامل است و سالک وغیر سالک ممکن است از آن بر خوردار باشند و آن« وصفی بود که بر بنده غالب باشد مانند قبضی یا بسطی یا حزنی یا سروری»(عزالدین کاشانی، 1376 :138).2- و گاهی مقصود از وقت «هر حال بود که بر سبیل هجوم و مفاجات از غیب روی نماید و به غلبه تصرف سالک را از خود بستاند و منقاد و مستسلم حکم خود گرداند واین وقت خاصّۀ سالکان است و اشارت بدوست آنچه گفته اند الصُّوفی ابنِ وَقتِه و آنچه گویند فلانٌ بِحُکم الوقت یعنی به مراد حق از مراد خود مسلوب است و به اختیارش از اختیار خود محجوب...» (عزالدین کاشانی، 1376 :138). بنابراین گروه دوم صوفیان و عارفان ابن الوقت اند.  3-دسته سوم ابوالوقت اند و کسانیند که وقت در تصرف آنان است واشتغال به ادای وظایف زمان حال و اهتمام به چیزی که اهم و اولی بود در زمان آنان را از یادآوری ماضی و مستقبل مشغول می‎دارد و اوقات را ضایع نمی گذارند. «و فترت و زوال بدین وقت متطّرق نشود و دایم و سرمد است و صاحب این وقت از تحت تصرف حال خارج بود و وقت به معنی دوم در او متصرف نباشد بلکه او در وقت  متصرف بود بدان معنی که هر وقتی را در اهمّ و اولی مصروف دارد و او را به معنی ابوالوقت خوانند نه ابن الوقت»(عزالدین کاشانی، 1376: 140 و141).

با توجه به امهات متون عرفانی می توان ویژگی های وقت را چنین بر شمرد: 1-وقت از سوی حق بر بنده غالب می شود.2-وقت شمشیر برنده است باید تابع آن بود وبا پرداختن به گذشته وآینده آن را ضایع نباید کرد. 3-وقت برزخی میان دو زمان است. 4-وقت واردی قلبی است (با دل در پیوند است) 5-وقت از لطایف غیبی است (از سوی حق است) 6- وقت با حال مرتبط است ( حال واردی بود بر وقت)(هجویری،1383 :543). وقت تابع حال است و رنگ آن را می پذیرد. 7- وقت صوفی را در تصرف خود درمی آورد و نه بر عکس 8-وقت اختیاری نیست (هجویری،1383: 542). 9-وقت مثل برق گذرا و مثل شمشیر برنده است (قشیری،1393  :80 و هجویری، 1383: 542). 10-اندکی از وقت هم کار بسیار می کند. 11-صوفی ابن الوقت است (تابع وقت خویش است) 12-جبران وقت ضایع شده بسیار مشکل است (هجویری، 1383: 542) 13-وقت با قبض و بسط ارتباطی وثیق دارد (هجویری، 1383: 543 ) 14-حال وصف مراد باشد و وقت درجه مرید.  15-وقت عارفان مراتب دارد ومرتبه اَبوالوقت برتر از ابن الوقت است.

در یک جمع بندی وقت را می توان چنین تعریف کرد: وقت زمانی خاص و سیال است که موهبت الهی در دل انسان مستعد و پذیرنده قرار می گیرد. این موهبت مظروفی است که حال نامیده می شود و در ظرفی که نامش دل است وارد می شود، این دو مکمل یکدیگرند و بر حسب درجات آدمیان از عامی و عارف متنوع و متکثراست و طیفی از بدحالان وخوشحالان را در بر می گیرد. اکنون با توجه به مطالب فوق به دیدگاه حافظ بنگریم.

 

4- دیدگاه حافظ درباره وقت :

همان طور که پیشتر یادآوری شد حافظ چون دیگران به اظهار نظر مستقیم در باره وقت و ویژگی‎های آن نپرداخته است اما از سخن او می توان دریافت که نسبت به وقت چه توجه و تاملی داشته است. در دیوان حافظ 66 بار واژه وقت به کار رفته است (ر.ک. صدیقیان، 1366: ذیل وقت) که البته همه اینها به معنای وقت عرفانی نیست. برخی از آنها ناظر بر اغتنام فرصت و دم غنیمت شمردن است که از این نظر با کسانی چون فردوسی و خیام دیدگاهی مشترک دارد. ابیاتی چون :

 

نظر حافظ درباره وقت از جهاتی نیز با دیدگاه جمهور صوفیان مشابهت دارد و همانند آنان خود و دیگران را به اهمیت دادن به وقت سفارش می کند

ولی از جهاتی نیز به ویژه جهت دهی عاشقانه و اظهار تجارب شخصی عرفانی اش در شکل بیان غیر مستقیم و فضای گفتمانی و بافت کلام متفاوت است. به نمونه های زیر توجه کنید.

حافظ می کوشد تا عارف وقت خویش باشد:

ولی این عارفِ وقتِ خویش و جمِ وقتِ خود بودن، مشروط به شروطی است و دست به جام داشتن و باده خوردن از لوازم آن است و با زلف و رخ یار وقت گذرانی، خوشوقتی و عین حضور در محضر دوست است.

و ارتفاع عیش و دوام آن با آفتاب قدح و عاشقی میسر است:

اگر دل قدر وقت را نشناسد و کاری نکند از حاصل اوقات بس خجالت خواهد برد.

قدر وقت دانستن کار دل است چرا که آن لطیفه غیبی به دل وارد می شود. بنابراین وظیفه و کار دل و بهتر بگوییم صاحبدل آن است که تا می تواند وقت را غنیمت داند و به سبب قدر وقت دانستن دولتی طالع شود و روزگاری خوش یابد.

و قدر وقت دانستن آنگاه معنی می شود که در سایه عشق باشد و عشق لوازمی دارد و دل جایگاه آن است، دلی که غیب نمای است و جام جم دارد و مهرآیین است، جمال معشوق را به زیباترین وجه و خرمی وخندانی در قدح باده تماشا می کند زیرا دل آینه صورت غیبی است و محل جلوۀ معشوق ودرک سرّعشق و معرفت عاشق.

سرّ عشقی که با هزار جهد نیز پوشیدنی نیست و جاودانی و بی زمان است وقت حافظ بلکه حال حافظ را از جلوه های نو به نواش پر می کند و به او لذت شرب مدام می دهد، چون او در پباله عکس رخ یار دیده است.

بنابراین راز تفاوت وقت حافظ با دیگران در همین کاروبار خوش عاشقی و مستی ناشی از آن است.

نقش  ساقی در کل دیوان حافظ نقشی پر رنگ است و حافظ پیوسته از معشوق ساقی خواستار عنایت و شراب معرفت و مستی است؛ آن می ای که حال آورد .

حتی در غزلی که از نظر برخی خاص یارِ خانه آرایِ حافظ بود این زمزمه را فرونگذاشته است.

این عشق دلبر و جام می که هر دو یک حقیقت را بیان می کنند، چنان اهمیت دارند که وقت شناسان برای به دست آوردنش دو جهان را می فروشند

راز این نگاه حافظ از آنجا ناشی می شود که وی چون برخی صوفیان، جهان را زندان بی فریاد آدمی نمی داند بلکه این جهان به اعتبار اینکه جلوه رخ دوست است و زیبایی در آن موج می زند، دوست داشتنی وخواستنی است و دنیا مرحله ای از سفر آدمی بهشتی در قوس نزول وصعود است.

5- وقت آرمانی حافظ

حافظ خود از وقت شناسان است و به وقت شناسان نیز بسیار حرمت می نهد حتی بر وقت وحال خوش آنان غبطه می خورد. یکی از کسانی که عظمت وقت اوچشم جان حافظ را پر کرده است و «نمونه کامل و آرمان مکتب عشق و رندی است»(مرتضوی، 1370 :317). شیخ صنعان است و حافظ بر وقت خوش او انگشت تاکید نهاده است و وی را الگوی وقت شناسان دانسته است زیرا مرید راه عشق تابع وقت است و فکر بدنامی نمی کند.

و از اینکه خامان ره نرفته ودرک وقت نکرده و چیزی از ذوق عشق نمی دانند تشویش وقت پیر مغان می دهند افسوس می خورد.

حافظ وقت خوش خویش را با چنین بلبلی(عارفی) که برگ گلی خوش رنگ در منقار دارد و در آن حال، خوش ناله های زار دارد، پیوند زده است.

در منطق الطیر در وادی معرفت، عاشق هر لحظه جلوه ای جدید از معشوق می بیند و شوقی نو در او پدید می آید.

با اینکه حافظ از حیث نظری وقت را تا ازل و ابد گسترش می دهد پیوسته تمنای چنان وقت و حالی را دارد ولی در عمل این دوام را در وقت خوش خود نمی بیند زیرا عارف در یک حال نمی نمی ماند بنابراین از زود گذر بودن و زوال این تجربه نیز شکوه کرده است چون امن عیشی در دنیا نیست.

از نظر حافظ دوام وصال ممکن نیست از همان اندک فرصت باید در عیش نقد کوشید.

6- مراتب وقت شناسان

حافظ در وقت شناسی به صاحب کمالان این عرصه بسیار توجه داشته است. علاوه بر نمونه و الگوی وقت شناسی و نهایت تسلیم در برابر وقت که در وجود شیخ صنعان یافته است، در غزلی  با ردیف «درویشان است»، مرتبه درویشان را بسیار بالا برده است و می دانیم که این واژه از واژه‎های کلیدی دیوان حافظ است که بار عاطفی مثبت دارد. در بیت نهم این غزل آورده است:

با تامل در مصرع دوم در می یابیم که حافظ وقت درویشان را به فرصت تعبیر کرده است که وسعت آن را بنماید و با وصف از ازل تا به ابد آن را سرمدی جلوه داده است و نکته های ژرفی در این نهفته است و گویا حافظ غیرمستقیم به عارفان ابوالوقت نظر داشته است که از قید ماضی و مستقبل که پردۀخداست آزادند و در این زمان قدسی در فراسوی زمان عادی سیر می کنند.

این مصرع یاد آور سخن بلند «نگار مکتب نرفته» حافظ، پیامبر اکرم صلوات الله است که فرمود: «لی مع الله وقت لا یسعنی فیه ملک مقرب ولا نبی مرسل؛ مرا با خدای عزوجل وقتیست کی اندر آن وقت هژده هزار عالم را بر دل من گذر نباشد و در چشم من خطر نیاید»(هجویری،1383 :480). این حدیث مورد استناد بسیاری از صوفیان است و به تکرار در امهات کتب آنان آمده است(ر.ک: مستملی بخاری، 1365: 613، 767، 777، 879، 1423 ؛ قشیری1361: 103)

در طبقات الصوفیه آمده است «فرا علی سهل گفتندکه یاد داری روز بلی ؟گفت چون ندارم که گویی دی بود. شیخ الاسلام گفت در این نقص است صوفی را دی و فردا چه بود؟! آن روز را هنوز شب نیامده صوفی در آن روز است. صوفی در وقت است. او ابن الوقت است او ابن الازل است تو از پدر زادی و عارف از وقت، تو در خانه نشستی وعارف در وقت تو بر مرکب سواری و وی بر وقت عارف و صوفی را دی و فردا نبود او به وقت قایم است و بر وقت موقوف...»(عبدالله انصاری، 1462 :284). بنابراین اگر کران تا کران دنیا باشد که تاختگاه لشکر ظلم است و جای تضادها و تنازعات است، فرصت درویشان عالم بالا و جهان غیب است و ناکجایی است، خالی از تنازع و تضاد. عارف در جهان غیرمادی در حال ناهوشیاری و سر مستی فراتر از زمان درک وقت می کند و در این مقام با خدا چنان وقتش خوش است که به غیر او نپردازد. اینکه حافظ فرصت درویشان را از ازل تا به ابد می داند ناظر به این نکته ناب لی مع اللهی است. در نظر حافظ عشق نصیبۀ ازلی است و گذر زمان تأثیری در آن ندارد پس ابدی هم هست و حافظ خود با چنین عشقی سرو کار دارد.

بنابر این در مراتب عشق با اینکه غیرت عشق زبان همه خاصان را بریده تا سرّ عشق پنهان بماند اما عشق همه گیر است و افشا می شود ولی مراتب دارد. حافظ از منظر ازل اندیشی اش و در غزل‎های عرشی و ازل نمایی که او از دوش در معنای دوش بی زمان بهره می جوید به همین درک و دریافت وقت اشاره دارد.

حافظ با درک این وقت های ازلی برای درویشان که خود او نیز در زمره آنان است، فرصتی فرا زمانی و جاودانی و سرمدی در نظر گرفته است که دل عارف در دست تقلیب دوست است و مقلّب القلوب را با تمام وجود دریافته است.چنانکه جامی یادآور شده است که«جوانمردا ازل اینجاست ابد به نهایت نتواند رسید ... اگر به سرّ وقت خویش بینا گردی بدانی که قاب قوسین ازل وابد دل توست ووقت»(جامی،1373: 221)

این طیفی که حافظ بین عالی ترین وقت یعنی فرصت درویشان با نازل ترین آن ترسیم می کند، مبتنی است بر دو اصطلاح نَفَس و وقت و فرق این دو آن است که وقت حالی است در معرض فترات و وقفات و واردی در صدد تعاقب و تناوب ظهور و خفا و نفس حالی است دایم مجرد از فترت و وقوف. و از اینجاست که گفته اند الوقتُ للمبتدی والنفَسُ للمنتهی (عزالدین کاشانی، 1376 :141)

یا

بنابر این حافظ با طرح ازلی بودن عشق و مستی و زمینه های وسعت وقت و حال صاحبدلان و تجربه ها آنان وخودش را ازحوادث ازلی، که برای عارف در این جهان تکرارپذیر است در شعر خویش تجسم بخشیده است زیرا به قول مولانا «هر نفس آواز عشق می رسد ازچپ و راست» ودر بیان حافظ نیزاین نسیم عشق  پیوسته می وزد و مسیحا نفس از انفاس خوشش مستعدان نظر را برخوردار می کند و حافظ از مستی و عشق ازلی هشیار نخواهد شد.

7- وقت و حال

آنچه در ارتباط با وقت اهمیت دارد حال است که در کانون معنی و تاثیر قرار دارد و در کتب صوفیه و اقوال آنان اغلب حال و وقت با هم مطرح شده است (ر.ک. هجویری،1383 :540) بررسی سیر تعریف حال در ارتباط با وقت به طور اجمال تا زمان حافظ، تفاوت ظریف دیدگاه حافظ را بهتر آشکار می کند.

جنید گوید «حال عبارت از نازله ایست که فرود آید در دلها و دوام نیابد». صاحب اللمع گوید: «احوال چیزی هستند که حلول کنند در دلها»(سجادی، 1362 :20) از ابوسعید ابوالخیر نقل است که «وقتِ تو، نفس توست میان دو نفس یک شده و یک نا آمده»(شفیعی کدکنی،1385: 196). خواجه عبدالله انصاری آورده است که «صوفی دل اید (است) و وقت اید و زندگانی که اگر از صوفی وقت و دل نیکو و فارغ بشود چه بماند»(عبدالله انصاری،1463 :393) و قشیری می گوید: «حال نزدیک قوم معنیی است کی بر دل آید بی آنکه ایشان را اندر وی اثری باشد و کسبی»(قشیری،1361 :92). هجویری ضمن آوردن وقت و حال در یک مبحث، چنان که شیوه اوست با دقت و ژرف بینی رابطه وقت و حال را تبیین می کند و می نویسد«و حال واردی بود بر وقت که ورا مزین کند چنانکه روح مر جسد را و لامحاله وقت به حال محتاج باشد که صفای وقت به حال باشد و قیامش بدان. پس چون صاحب وقت صاحب حال شود تغیّر از وی منقطع شود و اندر روزگار خود مستقیم گردد که با وقت بی حال زوال روا بود چون حال بدو پیوست، جمله روزگارش وقت گردد و زوال بر آن روا نبود و آنچه آمد و شد نماید از کمون و ظهور بود و چنان که پیش از این صاحب وقت نازل وقت بود و متمکن غفلت کنون نازل حال باشد و متمکن وقت از آنچه بر صاحب وقت غفلت روا بود و بر صاحب حال روا نباشد»(هجویری، 13183 :542و543). 

بنابراین حال، نتیجه وقت است به گونه ای که وقت ظرف است و حال مظروف آن و حال های عارفان یکسان نیست. قشیری نمونه هایی از این احوال را با بیان مراتب آنها آورده است. «قبض و بسط دو حال است پس آنکه بنده از حال خوف برگذرد و از حال رجا. قبض عارف را همچنان بود که خوف مبتدی را و بسط عارف را به منزلت رجا بود مبتدی را»(قشیری،1361: 94)«پیران گفته اند حال چون برقی است»( قشیری،1361: 92). حافظ در آغازین غزل دیوانش از زودگذری حال و عیش زوال پذیر سخن گفته است.

دو اصطلاح تلوین و تمکین نیز با احوال مرتبط است. «تلوین را صفت ارباب احوال دانسته اند. صاحب تلوین  در یک حال نماند و در راه است و صاحب تکوین برسیده باشد»(قشیری، 1361: 122). مولوی فرموده:

از ساعت بیرون شدن با بیان حافظ در مورد فرصت درویشان که دولت بی زوالی است همخوان است و با مقام لی مع اللهی رسول خدا یکی است.

برخی از صوفیان به بقای احوال و دوام آن اشارت کردند(ر.ک. قشیری،1361: 93). روزبهان بقلی شیرازی که تاثیر او بر اندیشه های حافظ قابل توجه و اثبات است(ذکاوتی،1367: 116-106) نیز برخلاف جمهور صوفیان که حال را گذرنده و ناپایدار می دانند با هجویری هم نظر است و حال را در قلب متوطن می داند و معتقد است که حال موهبتی دائمی است که از جانب خداوند بر دل سالک اعطا می گردد  وی در تبیین حال و مقام دو اصطلاح مکان و وقت را نیز طرح می کند و می نویسد «مکان اهل کمال را بود که مسلط اند بر احوال به نعت تمکین، مکان از مقام عالی تر است زیرا توطن حال است در قلب و تربیت قلب در نور غیب بی تغیّر صاحب مقام تغیّر نگیرد اصل مکان شهود حق است در سرّقلب به نعت تجلی در همه اوقات.

و حافظ با توجه به سخن روزبهان چنین سروده است:

از این جا معلوم می شود که چرا حافظ صوفی و زاهد عالی مقام را نقد می کند. یک وجه آن، جنبه اجتماعی و موضوع ستیز با صوفیان ریایی دام گذارِ حقه باز است ولی این مطلب خاستگاه اندیشگی و طرز نگاه حافظ به آموزه های عرفانی را نیز در بر دارد. در ضمن حافظ نیم نگاهی  به صوفیان عالی مقام طول تاریخ هم دارد و شوریده حالانی چون بایزید بسطامی، حسینِ منصور حلاج، ابوسعید ابوالخیر، مولانا، روزبهان و بسیاری دیگر که آنان را با تعبیر رندان مست می شناساند و آنانی را که حالشان بر مدار عشق و مستی می چرخد بر دیگران رجحان می دهد و اینان را رازدان می داند و خود را نیز از اینان می شمارد.

چنانکه او خود وقت مستی، ناز بر فلک و حکم بر ستاره می کند.

بنابر این آنچه که  وقت را پرمی کند، حال است و آنچه حال را معنی می بخشد و بدان ابعادی ناپیدا کرانه می دهد، عشق و مستی است:

درباب تفاوت بین حال و وقت، هجویری برای اهمیت بخشیدن حال در پایان بحث حال نتیجه می گیرد که «پس حال صفت مراد باشد و وقت درجه مرید، یکی در راحت وقت با خود بود و یکی در فرح حال با حق فشتّانَ بین المنزلتین» (هجویری،1383 :554). همان تفاوت میان ابن الوقت و ابوالوقت.

عزالدین کاشانی در مصباح الهدایه می نویسد:« بنای جمله احوال عالیه بر محبت است همچنانکه بنای مقامات شریفه بر توبت می باشد و ازین جهت است که محبت موهبت محض است وجمله احوال را که مبتنی برآن می باشد مواهب خوانند»(عزالدین کاشانی،1376: 404).

ازاین رو است که حافظ دل به محبت و عشق و مستی برآمده از آن می دهد و وقت خویش را خوش می کند. 

و آنچه  عشق را تا اوج می برد، همین مستی و سکر و حیرت است. بدین سبب عشق نهال حال حیرت است. و می دانیم که سکر و حیرت جزو آخرین منازل سلوک بعد از عشق و پیش از فناء فی الله و بقای بالله است

از دیگر ویژگی های وقت قاطع بودن است که عارف را از غیر حق می بُرد  و از هرچه رنگ تعلق می پذیرد آزاد می سازدو در بیان حافظ دو جهان را در دل عاشق ناچیز می کند.

علاوه بر این عاشق را از غیر معشوق غایب می کند و به حضور معشوق می رساند:

و آنگاه که برای حافظ  قبضی رخ می دهد و از لذت حضور محروم می شود، خویش را دلداری می دهد و ناگزیر با آن کنار می آید تا بگذرد و وقت تبدیل به مقت و خشم نگردد. چرا که «هرکی وقت بازو بسازد وقت او وقت بود و هرکه وقت با وی نسازد وقت بر وی مقت بود» (قشیری،1361: 90)

و

8- زمینه ها و انگیزه های وقت خوش حافظ

حال عارف به دو زمینه وابسته است یکی فاعلیت فاعل و دیگری قابلیت قابل و حافظ نیز از این قاعده مستثنی نیست. در اینکه امر کسبی حاکم بر امر موهوبی  یا بر عکس امر موهوبی حاکم بر امر کسبی است، محل اختلاف است و در جای دیگر باید به آن پرداخت و چنان که خواهیم دید حافظ مواهب را بر مکاسب غالب می داند. او نیز مثل مولانا از این حدیث دلربا و امید بخش رسول الله (ص) به وجد می آمده است که «انّ لِربّکم فی ایّام دَهرِکُم نفحاتٌ اَلا فتَعرّضوا لها»(ر.ک مولوی1375: 1/90) و مولانا به زیبایی و دل انگیزی در دلِ داستان پیر چنگی صلای آن را در داده است:

حافظ به دو سبب مستعد دریافت این پیام است. او برسخنان پیامبر و آموزه های صوفیان از جمله اندیشه و شعر مولانا اشراف دارد. نیز قدر آن نفحات را می شناسد و چون مترصد وقت است و شب زنده داری و سحرخیزی از ویژگی های بارز اوست، اهلیت درک و تجربه این اوقات را یافته است و مستعد نظر است ولی بیان نمادین و اشارت او با بیان تعلیمی و عبارت دیگران متفاوت است.

یکی از نمادهای پر بسامد شعر حافظ باد صبا است که به تناسب شعر نامهای دیگری چون باد، نسیم سحر، دم صبح و غیره یافته است. باد صبا به لحاظ معنا و کارکرد با نفحات رحمانی در حدیث رسول الله(ص) و شعر مولانا سنخیت و مطابقت دارد ولی هویتی که حافظ بدان بخشیده بسیار متنوع و متکثر است و در اوقات حافظ  نقشی همه جانبه ایفا می کند ( ر.ک. خرمشاهی،1367: 1/ 118-119).حافظ با هنرمندی هرچه تمام تر به باد صبا شخصیت بخشیده و او را استخدام کرده تا با اوگفتگو کند و حدیث آرزومند بگوید(حافظ1383: 306) بوی وصل از او بشنود، مشام جان خوش کند، نافه زلف یار از او طلب کند، با او در سرگردانی و بی حاصلی همدلی کند(حافظ1383: 66) و هی ماربٌ اخری و بسیاری کارهای دیگر. ولی مهمترین کار صبا آن است که وقت حافظ را خوش می کند.

از این رو حافظ دعا گوی صبااست.

چون از بوی یار دل حافظ در کار می آورد

حافظ  اهل مراقبه است و از این نسیم رحمانی اوقات خویش را خوش می کند. درک این اوقات نیاز به علم احوال دارد «یعنی دوام ملاحظه دل و سرّ و صورت آن حال که میان بنده و خداونداست»(عزالدین کاشانی،1376: 69). دلیل اینکه حافظ به بعضی از اوقات شبانه روز و ماه و سال عنایت و توجه بیشتری دارد، همین وقت شناسی و حال شناسی او است. گرچه حافظ طاقت دوری و مهجوری ندارد و نفس نفس از باد بوی معشوق را می شنود:

و اذعان دارد که: هر دمش با من دلسوخته لطفی دگر است و مدام نسیم جعد گیسوی او حافظ را مست می دارد:

اما اهمیت برخی اوقات از زمان جهت درک وقت وحال عرفانی برای اهل دلی چون حافظ بیشتر است. «سالکان این طریق متفاوتند به حسب تفاوت قوت و استعداد بعضی آنند که این تفاوت احوال و تمییز میان زیادت و نقصان آن در انفاس بدانند در هر نفس تفاوت حال خود به نسبت با نفس سابق دریابند و بعضی در اوقات بدانند و بعضی در ساعت و بعضی در ایام» (عزالدین کاشانی، 1376: 70).

برای حافظ اوقات خاصی چون  دوش، شب، نیم شب، شبگیر، سحر، صبح، وقت های طلایی است وحال های خوش وخوشدلی هایش و واقعه های عرفانییش ومستی هایش و... در وقت های مذکور بویژه سحر رخ داده است. گاهی غزلی محصول یک وقت و حال خوش است.

سحرم دولت بیدار ببالین آمد (حافظ، 1383: 119) و سحرسروده های دیگر

حافظ گاهی به زمان هایی خاص از ایام سال، وقتش خوش گشته است مثل شب قدر که در نظر او کمال اهمیت را دارد.

و گاهی در فصل خاصی خوشدلی ها و اوقات خوش حافظ فراوان می شود زیرا شاعر هنرمندی چون حافظ نسبت به زیبایی ها حساسیت بسیار دارد بویژه در فصل بهار حال حافظ خوشتر است. شاید عنایتی دارد به حدیث ِاغتَنموا بَردَ الرّبیع (ر.ک مولوی1375: 94) که مولانا نیز از آن سخن گفته است وتاویل های دلربایی برای اهل دل پیشکش کرده است. غزل هایی چون:

بنابراین تعابیر ترکیبی و گسترش پذیرفته ای چون دوش وقت سحر، نیم شب دوش، دیشب، شب قدر، سحرم، صبحم، وقت گل، وقت طرب نشان می دهد که حافظ چه توجهی به وقت داشته است وبرای نوآوری و بیان تکراری نبودن این اوقات از چه شگرد بیانی بهره برده است و در ضمن آن تجارب عرفانی و درک و دریافت عاطفی خود را نیز آشکار کرده است.

با اینکه برخی امور بیرونی زمانی و مکانی مثل بهار و عید و شب قدر و شب و سحر و حتی شیراز و طبیعت دل انگیز آن، وقت حافظ را خوش می کند ولی عوامل درونی چون حال مراقبه ای که حافظ خود را در محضر خدا می بیند و حضوری می خواهد که از او غایب نشود از اهمیت بیشتری برخوردار است و قبض و بسطی که از واردهای قلبی می رسد و ناگزیر وقت او را به حال های گوناگون رنگ و طعم می بخشد از جایی دیگر است به گونه ای که آن عطیۀ الهی و امر موهوبی چنان در دل او جایگیر شده است و وقت وحال او را خوش کرده است و او را به سمت و سوی خود برده که عاشق دلشده ای چون حافظ به این دلشدگی و ره پیمودن بی خودانه اذعان کرده است.

چون وقت از عارف سلب اختیار می کند و حال وی را به تصرف در می آورد، حال قبض و بسط حافظ نیز تابع وقت اوست گرچه حافظ از دو اصطلاح قبض و بسط سخن نگفته است ولی در شعرش آثار این دو حال آشکار است(ر.ک یثربی، 1374) شاید تعابیری چون بسته و گشایش یا گشاد معادل هایی است که با ذوق زیباپسند و خلاق حافظ متناسب تر است .

آنچه که  بیشتر با حالات عارف خراباتی ای چون حافظ سازگاری و سنخیت دارد حال رضا یا مقام رضا است. خراسانیان رضا را از مقامات دانسته اند و عراقیان رضا را از جمله احوال می‎دانند (ر.ک : قشیری1383 :295) وحافظ نظر خراسانیان را برگزیده چرا که بیشتر رضا را با تعبیر مقام رضا به کار برده است واین با نظرگاه کلامی او سازگارتر است.

نتیجه

حافظ با آموزه ها و تجربه های عرفانی کاملا آشناست ولی بیان او از آموزه ها، شاعرانه و غیر مستقیم است و نسبت به دیگران نوآورانه تر است. به گونه ای که با ترسیم دایرۀ واژگانی چند لایه و چند رنگ، مفاهیمی عرفانی چون وقت و حال را با تعابیر متفاوت و گاهی ترکیبی، وسعت و عمق بخشیده است.

زبان عرفانی حافظ با زبان های اصطلاحی و تعابیر رایج در میان تعالیم صوفیان و عرفای دیگر متفاوت است؛ زبان عرفانی او زبانی نمادین و اشارتی وبه سبب حضور عشق ولوازم آن و جنبه‎های پر رنگ عاطفی من شاعر  غنایی است بنابر این اصطلاحات و الفاظ در شعر او تعریف شده و مستقیم و صریح نیست و در پرده های سخن او مکتوم است و با شواهد شعریش و بینامتنی‎های دیگر قابل درک و دریافت است. مفهوم وقت و حال که دو اصطلاح در هم تنیده و جدایی ناپذیرند، در شعر حافظ بروز و ظهور دارد و مراتب وقت های عرفانی در شعر او قابل جستجو و پی گیری است.

حافظ از سیر و سلوک عرفانی و شب زنده داری و سحرخیزی و ذکر به اوقات خوش و حال ناب دست یافته است که حاصل آن در غزل های روان و کلمات آتش انگیز اوجلوه کرده است و با می و معشوق طراوت یافته است. محصول وقت های حافظ فراهم آمده از واردات غیبی و حالات خوش و جوشش های شاعرانه اوست که شعر ناب نام گرفته هرچند که ممکن است برخی ابیات را دوباره بازبینی کرده باشد بنابراین در نظر حافظ وقت مراتب دارد و متناسب با حال صاحب وقت است.

تعداد مشاهده مقاله: 4,422

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,308