غزلی نویافته از عطّار نیشابوری(این خرابات مغان است و درو زنده دلان)

مقدمه

ابوحامد محمّد بن ابراهیم عطّار نیشابوری(627-553 ﮬ.ق) از معدود شعرای زبان فارسی است که بر  سرنوشت شعر پس از خود تأثیر فراوان گذاشت. متأسفانه پژوهش­هایی که تاکنون پیرامون عطّار و شعر وی انجام شده، در قیاس با تحقیقاتی که باید صورت پذیرد، بسیار ناچیز و اندک است. به همین سبب،  هنوز اهمیّت و جایگاه واقعی این شاعر در زبان و ادب فارسی چنان که باید آشکار نگردیده است.  «این دیوان [دیوان عطار نیشابوری] که چاپ­های متعدد دارد و دو چاپ مشهور آن به دست دو تن از محقّقان بنام عصر ما؛ یعنی سعید نفیسی و تقی تفضّلی انجام گرفته است، مقداری از شعرهای شاعران دیگر را نیز در خود دارد و نمی­توان گفت که آن­چه در این دو چاپ آمده، تماماً سروده خود آنهاست. چنین می­پنداریم که اگر بر اساس روش­های علمی و تکیه بر قدیم­ترین نسخه­های موجود و رعایت مسائل سبک­شناسی تصحیح مجددی از این دیوان انجام شود چیزی حدود 35 تا 30 درصد شعرهای چاپ تفضلی که جامع­تر و مستندتر از چاپ استاد نفیسی است، به کنار خواهد رفت و شعرهای باقی مانده شعرهای لطیف­تر و باطراوت­تری خواهد بود»(شفیعی کدکنی،40:1378). این امکان نیز وجود دارد که با جستجوی دقیق در تذکره­ها، جُنگ­ها و مجموعه­­های خطی بتوان اشعار تازه­ای از عطّار پیدا کرد. برخی مؤلّفان متون منثور کهن فارسی نیز در آثار خود به ابیاتی از عطار نیشابوری استشهاد کرده­اند که در نسخ چاپی دیوان وی، از آن­ها ذکری به میان نیامده است. به سبب تصریح مؤلّفان این گونه آثار، یا همراهی این ابیات، با برخی دیگر از ابیات مسلّمِ عطار، بررسی صحّت یا نادرستی این گونه انتساب­ها نیز ضروری به نظر می­رسد. از همین نوع است،  غزل زیر که در کتابِ اورادالاحباب و فصوص­الآداب(تألیفِ 724 ﮬ.ق) برای بیان معنی «خرابات»، به آن استشهاد شده است:

مؤلّفِ کتاب، ابوالمفاخر یحیی باخرزی نوة عارفِ مشهور سیف­الدّین باخرزی، به طور صریح بیان داشته که این شعر از عطّار نیشابوری رحمه­الله است(باخرزی،1358: 250). این غزل، از لحاظ زبانی به آثار عطار نزدیک است؛ امّا از چاپ­های مشهور غزلیات وی: (سعید نفیسی1335 ﮬ. ش؛ تقی تفضّلی، 1341 ﮬ. ش) فوت شده است. بی­تردید معرفی این غزل که در متنی موثّق و معاصر عطار نیشابوری آمده، برای استفاده در تصحیح­های بعدی دیوان این شاعر اهمیّت بسزا دارد و نباید در صحّت انتساب آن تردید کرد و این پر واضح است که گاهی در تذکره‌ها به اشعاری برمی خوریم که در نسخه‌های خطی و چاپی که به آنها رجوع می شود، وجود نداشته باشد. مگر به کمک اسناد نویافتة دیگری به اثبات برسد که این ابیات از عطّار نیشابوری نیست. در این میان، نکتة حائز اهمیت این است که این غزل با اختلاف واژگانی بسیار اندک و افزودن دو بیت به پایان آن، در دیوان فخرالدین عراقی، به تصحیح سعید نفیسی(ص 196) نیز دیده می­شود:

برای آگاهی از میزان و چگونگی این دخل و تصرّف غزل عطار را با غزل عراقی مقایسه می کنیم:

بیت 1): عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

در این بیت، مصراع دوّم عیناً مثل هم است. عراقی در مصراع اوّل چهار تغییر ایجاد کرده است: حذف «و»[اُ]، جابه جا کردن «دوش»، آوردن «شدم» به جای «رفتم»؛ در مجموع، با این تغییرات، صدا معنایی حاصل از توالی تکرار «ر» که عمل «رفتن» را در بیت عطار تداعی می­کند از بین رفته است. عراقی «بار» (= رخصت) را نیز جایگزین «یار»(= همدم) کرده است.

 بیت 2) عطّار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

در مصراع اوّل این بیت، فقط گروهِ «از باده­فروشان» مشترک است. عراقی در بازنویسی مصراع دوّم، فقط «هیچ کسی» را جایگزین «بی­خبری» کرده است.

بیت 3) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

فخرالدین عراقی در مصراع دوّم فقط «رند» را جایگزین «پیر» کرده است. دخل و تصرّف وی در مصراع اوّل هم کمکی به فهم بهتر آن نمی­کند؛ بویژه آن که فعل ماضی «بُد» در این بیتِ عطار، با افعال «بنبودند» و «یار نبود» در دو بیت قبلی پیوند معنایی دارد.

بیت 4) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

عراقی در بازنویسی این بیت در نحو غزل عطّار دست نبرده؛ امّا چهار تغییر در مفردات ایجاد کرده است: آوردن «درین» به جای «بدین»، «تو» به جای «که» «نغز پرداختی» به جای «مغز پرداختی» و «تو نگویی» به جای «بنگویی». هدف از تغییر در «بنگویی» از بین بردن ساخت لهجه­ای آن بوده است. این نوع تصرّف در بیت دوّم «بنبودند» نیز دیده می­شود. در بیتِ عطار «مغز پرداختن» ترکیبی کنایی است و معنی «دیوانه شدن» در مصراع اوّل را تأکید می­کند و این در حالی است که از جایگزین آن در بیت عراقی «نغز پرداختن» چنین معنای دریافت نمی­شود.

بیت 5) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

   عراقی در نحو این بیت نیز دست نبرده است. در مصراع اوّل «هرزه» را به جای واژة کهن «خیره» آورده است. در مصراع دوّم نیز «تا درین وقت» را جایگزین «در چنین وقت» کرده، و صورت نوشتاری «توای»(= تویی) را با موارد مشابه یکدست ساخته است.

بیت 6) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

عراقی در بازنویسی خود، مصراع اوّل را از حالت استفهام انکاری خارج کرده است. در مصراع دوّم نیز کوشیده با چند تغییر و جابه جایی که به ناچار حذف «و» [اُ] را در پی داشته، رنگ لهجه­ای کلام را از بین ببرد.

بیت 7) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

مصراع اوّل دو غزل عیناً مثل هم است. عراقی در مصراع دوّم واژه­های «اندرو»، «جام»، «است» و «دف» را حذف کرده و واژه­های «شاهد»، شمع»، و «غزل» را به آن افزوده است. این حذف و اضافات تغییرِ معنی را نیز در پی داشته است. معنی کلّی بیت عطار این گونه است: در خرابات مغان، هم زنده دلان هستند و هم شراب و دف و رود و سرود. از بیت عراقی بیشتر این معنی فهمیده می­شود: زنده­دلانِ ساکن در خراباتِ مغان، عبارتند از: شاهد و شمع و شراب و غزل و رود و سرود.

بیت 8) عطار نیشابوری:

فخرالدین عراقی:

این بیت در هر دو غزل، عیناً مثل هم است.

بیت 9) عطار نیشابوری: این بیت را ندارد.

بیت 10) عطار: این بیت را ندارد.

فخرالدین عراقی:

از مقایسة این دو غزل فهمیده می­شود که فخرالدّین عراقی در هنگام سرودن این غزل، یا کاتب هنگام کتابت غزل عطار نیشابوری را پیش رو داشته و در حالتِ خوشبینانه با دخل و تصرّف، قصدِ ساده­گردانی آن را داشته است. این بازنویسی فخرالدّین عراقی یا کاتب، جز یکدست کردن صورت نوشتاری توایم/توئی هیچ کمکی به تصحیح غزل عطار هم نمی­کند؛ زیرا تمام اجزاء و عناصر آن در اورادالاحباب و فصوص الآداب صحیح و خواناست.

از یک سو همانندی­های این دو غزل، به حدّی است که نمی­توان آن را از مقوله توارد دانست، هر چند بسیاری از این شباهت ها شاید کار کاتبان یا نسخه نویسان باشد؛ اما از سوی دیگر صرفِ آمدن تخلّص فخرالدّین عراقی، برای انتساب شعر به او کافی نیست. با ادّله­ای که در ادامه می­آید، می­کوشیم صحّت انتساب غزل مذکور به عطار نیشابوری را اثبات کنیم.

در نگاه اوّل، این احتمال به ذهن خطور می­کند که یکی از این دو شاعر، در سرودن این غزل از دیگری تأثیر پذیرفته است. در صورت درستی این فرض، با عنایت به این که عطّار نیشابوری بر فخرالدّین عراقی تقدّم زمانی دارد، تأثیرپذیری فخرالدین عراقی از عطار نیشابوری محتمل­تر است؛ بویژه آن که در مقدمة کلیات فخرالدّین عراقی به تصحیح نسرین محتشم (1386) شواهدِ متعددی آمده که تحت تأثیر اشعار عطار نیشابوری سروده شده است، مانندِ:

عطار:

عراقی:

عطار:

عراقی:

عطار:

عراقی:

در ضمن یک غزل مشترک بین عطار و عراقی موجود است با این مطلع:

(عطار، 1359: 130، دیوان عراقی تصحیح دکتر محتشم: 155، تصحیح استاد نفیسی: 169)

مقطع این غزل در هر دو دیوان تخلّص شاعر را در بر دارد:

علاوه بر تقدّم زمانی عطّار نیشابوری بر فخرالدّین عراقی و شواهد متعدد برای تأثیر پذیری وی از عطّار نیشابوری، با بررسی تصحیح نفیسی از دیوان فخرالدین عراقی درمی­یابیم که این غزل تنها در دو نسخه از هجده نسخه مورد استفاده نفیسی بوده است. نسخة اول که از آن استفاده شده است، اشعار عراقی در حاشیة دیوان اوحدی آمده که در قرن نهم نوشته شده است. نسخه دیگر که در بر دارندة دیوان و عشّاق‌نامه است، متعلّق به دانشگاه پنجاب در لاهور می باشد که فاقد تاریخ کتابت است، این نسخه افتادگی‌هایی دارد و صحافی آن مشوّش و برخی از اوراق آن جابه جا شده است (نفیسی، 1370: 35). بنابراین این غزل در نسخ متأخر استاد نفیسی آمده است، مضافاً اینکه این غزل در اقدم نسخی که محتشم براساس آن کلیات عراقی را تصحیح و چاپ کرده است، وجود ندارد. نسخة اقدم به تصحیح محتشم، نسخة جار الله است. این نسخه متعلّق به کتابخانة جار الله به همراه نزهة المجالس است که تاریخ کتابت آن 731 هجری قمری است و در هیچ یک از  هشت نسخه مورد استفاده ایشان که غالباً در قرن هشتم کتابت شده نیامده است. نگارندگان این سطور علاوه بر نسخه‌هایی که محتشم در تصحیح از آنها استفاده کرده‌اند، 13 نسخه خطی دیگر را از دیوان عراقی تهیه کرده و از نظر گذرانده و در هیچ یک از این نسخه‌ها غزل مورد نظر یافته نشد. ¹

بنابراین از آنجا که غزل مذکور در نسخه اساس نیامده و این گزینش برمبنای دو نسخة متأخّر نفیسی صورت پذیرفته است، از منظر نسخه شناسی و متن پژوهی احتمال تعلّق این غزل به فخرالدّین عراقی دور از ذهن به نظر می­رسد. شاید به همین سبب است که این غزل در کلیات فخرالدّین عراقی به تصحیح انتقادی محتشم (1386) که بر مبنای 15 نسخه انجام شده وجود ندارد. مضافاً این که بسیاری از این شباهتها بین شعر عطار و عراقی شاید کار کاتبان و نسخه نویسان بوده است؛ بویژه در مورد شعرهایی که بین صوفیان و به صورت شفاهی نقل می شده، احتمال دخل و تصرّف در آنها بسیار زیاد بوده است. در پایان، ذکر یک نکته دیگر ضروری است و آن این که در گذشتة ادبی ایران به سبب تسلّط سنّت شفاهی، به حافظه سپردن، یکی از مهم‌ترین راه­های حفظ و نگهداری شعر به حساب می‌آمده است، بدیهی است در این حالت همیشه این امکان وجود داشته است که به طور ناخواسته شعر یک شاعر به دیگری نسبت داده شود. بظاهر، راه یافتن این غزل عطّار نیشابوری در برخی از نسخ متأخّر دیوان فخرالدین عراقی نیز از همین نوع است.

نتیجه­

در این مقاله، غزلی منسوب به عطّار نیشابوری که در کتابِ اورادالاحباب و فصوص­الآداب برای بیان معنی «خرابات» به آن استشهاد شده مطرح ­گردید. از آنجا که این غزل با اختلاف واژگانی بسیار اندک و افزودن دو بیت در دیوان فخرالدّین عراقی به تصحیح نفیسی نیز دیده می­شود، با بیان ادّله­ای نظیر تقدّم زمانی عطّار نیشابوری بر فخرالدین عراقی، تأثیر پذیری فراوان فخرالدّین عراقی از عطّار نیشابوری، نبودن این غزل در دیوان عراقی چاپ محتشم، تصریح ابوالمفاخر باخرزی بر تعلّق این غزل به عطّار نیشابوری و عدم ضبط آن در قدیم‌ترین نسخه­­های معتبر دیوان فخرالدین عراقی، سعی شد، نادرستی انتساب این غزل را به عراقی آشکار نماییم و صحّت انتساب این شعر را به عطّار نیشابوری اثبات کنیم. 

پی نوشت‌ها

نسخه‌های 13 گانه دیده شده عبارتند از:

1- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 6/623 فهرست - تاریخ کتابت قرن 8

2- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 1/167 فهرست – تاریخ کتابت 702 ه.ق

3- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 598 فهرست – تاریخ کتابت 729 ه. ق

4- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره3/562 فهرست – بی تا

5- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 2/5483 فهرست – بی تا

6- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه آیه الله گلپایگانی قم - تاریخ کتابت 821 ه. ق

7- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه شاهچراغ شیراز به شماره 2060 – تاریخ کتابت قرن دهم

8- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 1/3234 -تاریخ کتابت قرن 13

9- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 3/8167 -تاریخ کتابت 834 ه. ق

10- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 6/4284 – تاریخ کتابت قرن11

11- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 119/9467 – تاریخ کتابت 1241

12- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 7/2323: بی تا

13- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 2/13341: بی تا