تأمّلی در مثَلِ پیش قاضی و معلّق‌بازی؟!

مقدمه

یکی از گنجینه­های مهم و ارزشمند زبان فارسی، مَثَل­های فراوانی است که در متون نظم و نثر فارسی و ادبیات شفاهی و عامیانه یافت می­شود. گاه محقّقان تلاش کرده­اند تا منشاء برخی امثال را بیابند و یا اینکه داستان کلّی و به عبارت دیگر ژرف­ساخت و زمینة تاریخی این سخنان کوتاه و موجز را بیابند؛ امّا هر چه هست در غالب این موارد نمی­توان با قطعیّت حکمی خاصّ صادر کرد، چه بعضی از این امثال قدمتی بسیار دارند «مَثَل رشته مخصوصى از ادبیات هر زبان است و بعضی آن را قدیم­ترین آثار ادبى که از فکر انسان تراوش کرده است، می­دانند و معتقدند که انسان پیش از آنکه شعر بگوید و پیش از آنکه خط بنویسد، اختراع امثال کرده و آن را در محاورت خود به کار برده است» (بهمنیار، 1327: 433).

دربارة صورت نوشتاری و گاه معنی و مفهوم اصلی امثالی که در آثار مکتوب فارسی، اعمّ از نظم و نثر مندرج است، در مقایسه با امثالی که غالباً بصورت شفاهی رواج داشته و در متون مکتوب کمتر درج گردیده، دشواری­های کمتری وجود دارد. در باب برخی مَثَل­هایی که بیشتر در محاوره و افواه عامّه جریان داشته و به روزگار ما رسیده، طبیعةً دخل و تصرّف­های فراوانی رخ داده و گاه جای یک واژه یا فعل را مترادف آن گرفته و یا اینکه یک واژه از مَثَلی خاص با حفظ معنی کنایی مَثَل، چیز دیگری انگاشته شده است. نمونة این خطاها را می­توان در مَثَل «کج دار و مریز» دانست که برخی آن را «کج دار و مریض» ضبط کرده­اند. در این موارد یکی از عناصر مؤثّر را در پیدایش چنین خطاهایی می­بایست، ضعف الفبای فارسی دانست.

در این مقاله به بررسی و تحلیل مَثَل «پیش قاضی و معلّق­بازی» پرداخته‌ایم و با تکیه بر روایت‌های متعدد بازمانده از این مَثَل و همچنین بر اساس برخی منابع نظم و نثر فارسی صورت نوشتاری اصلی و معنی و مفهوم اصلیِ مَثَل مذکور نشان داده شده است.

 

روایت‌های مَثَل

این مَثَل در کتاب­های امثال و حِکَم به گونه­های متفاوت آمده و چون این روایت‌ها چندگانه می­تواند ما را در یافتن صورت اصلی مَثَل یاری کند، ذیلاً به چند مورد از آنها اشاره می­کنیم.

الف: «پیش قاضی و معلّق بازی؟!»

در کتاب قند و نمک، آمده است: «پیش قاضی و ملّق بازی؟! پیش همه فن حریف و ادعای زیرکی کردن؟ از آنکه قضاوت را همه فن حریف­ترین می­دانستند، در آن حدّ که از معلّق زدن و پشتک و وارو هم مطلع می­باشد» (شهری، 1381: 993).

این مَثَل در کتاب کوچه، به صورت: «پیش قاضی و معلّق بازی؟!» آمده است. (!شاملو، 1378: حرف ب دفتر اول، 411).

در کتاب فرهنگ عوام، این­گونه آمده است: «پیش قاضی و بازی؟! همانند پیش لوطی و معلّق بازی؟!» (امینی، بی­تا: 1/ 212).

در کتاب ده هزار مَثَل فارسی، آمده است: «پیش قاضی و بازی؟!» (شکورزاده بلوری، 1372: 227).

«پیش قاضی و بازی؟: پیش (جلوِ) قاضی (و) معلّق­بازی» (دهگان، 1383: 770).

«پیش قاضی و معلّق­بازی: در حضور شخص محترمی حرکات جلف و ناشایست کردن» (عظیمی، 1373: 109).

«... پیش قاضی و جنگولک­بازی: زمانی عنوان کنند که نابخردی بخواهد، اهل دانش را دست بیندازد و نارو بزند، نیرنگ­بازی نماید، حقیقت را مقلوب جلوه دهد» (شریفی گلپایگانی، 1376: 182).

ب: «پیش لوطی و معلّق بازی؟!»

در امثال و حِکَم دهخدا به صورت: «پیش لوطی و معلّق بازی؟!» ضبط شده است. (!دهخدا، 1361: 1/ 227).

در کتاب کوچه، این گونه آمده است: «پیش لوطی و معلّق؟!» (شاملو، 1378: حرف ب دفتر اول، 411).

در کتاب ده هزار مَثَل فارسی، به صورت: «پیش لوطی و معلّق بازی؟!» ضبط شده است (!شکورزاده بلوری، 1372: 227).

در کتاب اندرزها و مَثَل های فارسی، آمده است: «پیش لوطی و معلّق وارو؟! یعنی این مراحل را قبلاً گذرانده و به مرتبة استادی رسیده­ام و دیگر حاجتی نیست خودنمایی کنی» (خدایار، 1361: 212).

«پیش لوطی و معلّق: به نادانی گفته می­شود که در مقابل ارباب فضل اظهار فضل کند» (جمشید­پور، 1369: 86).

«جلو لوطی و معلّق زدن: خود را حریف شخص زورمندتر از خود دانستن» (آذرلی، 1368: 100).

«پیش لوطی و معلّق­بازی» (ضیاء، 1368: 112).

«پیش لوطی و معلّق­بازی» (موسوی، 1379: 226).

«پیش لوطی و معلّق­بازی» (شریفی گلپایگانی، 1376: 182).

«پیش لوطی و معلّق­بازی» (نظری تیموری، 1383: 97).

ج: «پیش کولی و پشتک و وارو؟!»

این مَثَل در کتاب ده هزار مَثَل فارسی، به همین صورت آمده است (!شکور زاده بلوری، 1372: 227).

در داستان­نامة بهمنیاری، به این ترتیب آمده است: «پیش کولی معلّق می­زند» (بهمنیار، 1361: 126).

د: «پیش میمون و معلّق بازی؟!»

به همین صورت در کتاب قند و نمک آمده است (! شهری، 1381: 195).

این نکته را نباید از نظر دور نگاه داشت که در هر کتابی که چند صورت این مَثَل آمده است، مؤلّف نمونه­های دیگر آن را نیز ذیل همان مثل آورده است.¹

 

صورت صحیح نوشتاری و معنای حقیقی مَثَل

لخت دوم مَثَل، «معلّق زدن»، با توجه به مترادف بودن آن با پشتک و وارو، بین روایات بازمانده از مثل، مشترک است. تفاوت هر چهار روایتِ مَثَل، در لَخت اول است که با چهار واژۀ متفاوت: «قاضی»، «کولی»، «لوطی» و «میمون» آمده است.

«لوطی» و «کولی» و «میمون» با توجّه به خصوصیاتی که برای آنها آمده است، بی شباهت به یکدیگر نیستند که در این باره پس از این بحث خواهیم نمود؛ لیکن «قاضی» با این سه واژه هیچ­گونه سنخیت و وجه تشابهی ندارد. پیش از ادامة بحث به بررسی معنایی لخت دوم مَثَل، «معلّق زدن»، می­پردازیم.

«معلّق زدن: حرکت کردن داربازان و بازیگران، به وصفی که واژگون گشته، به سرعت باز راست شوند، چنانکه کبوتران کنند» (آنندراج، 1336: ذیل معلّق زدن).

«دارباز: ریسمان باز را گویند که بر چوب بلند سوار شود و بازی کند» (همان، ذیل دارباز). «معلّق زن: کنایه از بازیگر و رقّاص و مردم لوند باشد» (برهان: ذیل معلّق زن). «بازیگر: هنگامه­گیر، بندباز، رقّاص و پای­کوب» (دهخدا، 1379: ذیل بازیگر).

سخن دربارة تناسب بین «قاضی» و «معلّق­بازی» است. در این خصوص، برخی کتاب­های امثال و حِکَم، دلایلی غیر مستند برای این مَثَل برساخته­اند. «از آنکه قضاوت را همه فن حریف­ترین می­دانستند، در آن حدّ که از معلّق زدن و پشتک و وارو هم مطلّع می­باشد» (شهری، 1381: 194). «در حضور شخص محترمی حرکات جلف و ناشایست کردن» (عظیمی، 1373: 109).

تبدیل «غازی» به «قاضی»

به هر روی، باید بگوییم که در این مَثَل، «قاضی» صورت تغییر یافتة «غازی» است که با گذشت زمان و مأنوس­تر بودن معنی «قاضی» نسبت به «غازی»، در ذهن و زبان عامّه، به صورت و معنی «قاضی» تصوّر شده است و برای توجیه این امر، پنداشته­اند که چون «قاضی» فردی آگاه و همه فن حریف است، نمی‌توان در برابر او معلّق بازی کرد؟!

«غازی: معرکه­گیر، ریسمان­باز و زن فاحشه» (دهخدا، 1379: ذیل غازی). «غازی: ریسمان باز... و برای آنکه از غازی به معنی غزا کننده ممیز گردد، او را گدا غازی نیز گویند» (آنندراج، 1336: ذیل غازی).² دهخدا در باب فقه­اللغة غازی و جدا دانستن آن از غازی به معنی غزا کنندة عربی، بر این اعتقاد است: «اصل این کلمه غازی عرب نیست؛ بلکه از آن اصل است که جزء دوم کلمة اشترغاز از آن است» (دهخدا، 1377: حاشیة غازی).

در این صورت، هم تناسب «غازی» با «معلّق­بازی» آشکار می­شود، هم تناسب آن با صورت­های دیگر مَثَل، روشن می­شود. اوحدی مراغه­ای گوید:

همچنین در این بیت خاقانی، کلمه­های «غازی، لوری و معلّق زدن» آمده است:

مجیرالدّین بیلقانی راست:

مولوی گوید:

ناصرخسروگفته است:

«لولئی با پسر خود ماجرا می­کرد که تو هیچ کاری نمی­کنی و عمر در بطالت به سر می­بری. چند با تو گویم که معلّق زدن بیاموز و سگ از چنبر جهانیدن و رسن­بازی تعلّم کن تا از عمر خود برخوردار شوی» (عبید زاکانی، 1343: 274).

 

پیش لوطی (کولی) و معلّق­بازی

در مورد «کولی» ـ پیش کولی و معلّق بازی ـ چنانکه مشخص است، «کولیان، لولیان، لوریان» همان گوسان­ها هستند که بهرام گور از هندوستان به ایران آورد و فردوسی نیز داستان آنها را در شاهنامه آورده است (! دهخدا، 1379: ذیل لولیان). در مجمل التواریخ و القصص آمده است: «پس بفرمود تا به ملک هندوان نامه نوشتند و از وی گوسان خواست و گوسان به زبان پهلوی، خنیاگر بُوَد. پس از هندوان دوازده هزار مطرب بیامدند، زن و مرد لوریان که هنوز برجایند از نژاد ایشانند» (به نقل از همان، ذیل لولیان).

«لولی: بر وزن و معنی لوری است که سرودگوی کوچه است و در هندوستان قحبه و فاحشه را گویند» (برهان، 1376: ذیل لولی). «لولی: لوند، غربتی، یوت، الواط» (همان: ذیل لولی).

باید گفت، همین «لولیان» و «کولیان» بوده­اند که به بازیگری و رسن­بازی و معلّق­بازی و مسخرگی، می­پرداخته­اند و به این سبب که اصل آنها از هندوستان بوده است، در متون ادب فارسی، کلمات: «لولی، لوری، هندو»، بوفور به معنی: «غازی، بازیگر، معلّق­زن و...» یافت می­شود.

همان­گونه که پیش از این آمد، خاقانی گوید:

مولوی گوید:

بدر جاجرمی راست:

به اعتبار معلّق بازی و غازی­گری «کولیان» و با توجه به اینکه «لولیان» و «کولیان» از هندوستان به ایران آمده بوده­اند، در ادب فارسی «هندو» نیز به معنی «غازی» و «لولی» آمده است. نظامی گوید:

خواجوی کرمانی راست:

حکیم نظامی گنجوی، «کشمیرزادگان» را نیز به معنی «غازی» و «رقاص» آورده است:

در مورد صورت دیگر این مَثَل، یعنی: «پیش لوطی و معلّق بازی؟!»، نخست به معنی کلمة «لوطی» اشاره می­کنیم: «لوطی: رند و حریف شوخ و شلتاق که در هندوستان آن را بانکا گویند. مردی که بز، میمون و خرس رقصانَد با نواختن تنبک و خواندن شعرهای زشت» (دهخدا، 1379: ذیل لوطی).

همان­گونه که مشاهده می­شود، «لوطی» نیز مانند «کولی، لولی، غازی، میمون» به معنی مسخره و هنگامه­گیر و رقّاص (رقصاننده) و انسان بی سر و پاست. باید این نکته را نیز افزود که محتمل است، مقصود از واژۀ «لوطی» همان «لولی» باشد ـ نه از ریشة «لوط» عربی- حتّی با احتمال مردود بودن این نظر، ممکن است، در بین مردم عامّه، اختلاطی بین «لولی» و «لوطی» صورت گرفته باشد. در غیر این صورت، تشابه «لوطی» و «لولی» فقط از باب همسانی معنایی و شباهت کردار و رفتار است. دربارة فقه‌اللغة لوط در لغت نامة دهخدا آمده: «لوطی: اصل این کلمه ممکن است منسوب به لوط نبی و مراد صاحب عمل غیر طبیعی قوم او بوده و سپس از آن معانی به معانی دیگر نقل شده باشد و این بعید است و ممکن است با تاء منقوطه بوده است که معنی اولی آن شکم­خواره و مانند آن است و سپس معانی دیگر گرفته» (دهخدا، 1377: ذیل لوطی). و باز هم در لغت نامه ذیل «لوتی» بیتی از طیّان آمده و باز در باب وجه اشتقاق لوطی چنین آمده: «لوت: برهنه را گویند... ساده، پسر ساده. پسر امرد:

از این دو کلمه بر می­آید که لوطی را که منسوب به قوم لوط و امثال آن می­کنند، اساساً با تای منقوطه است و معنی آن امردباز است، بی­هیچ تکلیف دیگر و لواط و لواطه و لاطی و ملوط عرب نیز اصلش همین لوت فارسی خواهد بود» (همان، ذیل لوت).

نکتة دیگر اینکه، «معلّق زدن» فقط به معنی پشتک و وارو زدن بر روی طناب و ریسمان نبوده است و این عمل توسط رقّاصان و هنگامه­گیران، بر روی زمین نیز انجام می­شده و گویا نوعی رقص توأم با حرکات نمایشی پشتک زدن بوده باشد.

چنان­که پیش از این مذکور افتاد، هر چهار واژه­ای که در لخت نخست این مَثَل به کار رفته است، از چند بُعد دارای خصوصیات مشترک و یکسان هستند؛ رقّاصگی و لوندی و معلّق زدن و مسخرگی و هنگامه­گیری و رسن­بازی و بی سر و پایی و... به همین سبب است که در لخت نخست مَثَل، به جای «غازی» سه کلمة مترادف دیگر آن نیز آمده است، در حالی که قسمت دوم آن تقریباً در همۀ موارد، ثابت و یکسان باقی مانده است.

به این نکته نیز باید اشاره کنیم که در مَثَل مورد بحث، واژۀ «غازی» از لحاظ رعایت حروف قافیه و جناس نیز با «بازی» مناسب­تر می­نماید: «پیش غازی و معلّق بازی».

 

چند نکتة دیگر در باب غازیان و رسن­بازان

از کارهای بازیگران و غازیان (ریسمان­بازان) جهیدن از چنبر بوده است:

گاه بازیگران خود از چنبر می­جهیده­اند:

و گاه حیوانات را از چنبر می­جهانیده­اند:

«... معلّق زدن بیاموز و سگ از چنبر جهانیدن و رسن­بازی تعلّم کن تا از عمر خود برخوردار شوی» (عبید زاکانی، 1343: 274).

و گاه اطفال غازیان این کار را انجام می­داده­اند:

البته اطفال غازیان برخی کارهای دیگر هنگامه­گیری، نظیر ریسمان­بازی، و معلق­بازی را نیز انجام می­داده­اند:

بدر جاجرمی راست:

و از همین بیت مشخص می­شود که گاه در اطراف بازیگران نیزه­هایی را نصب می­کرده­اند.

از کارهای غازیان راه رفتن با پای چوبین بوده به گونه­ای که دو تکه چوب بلند را بر می­گزیده­اند و در قسمت پایینی آن (مثلاً حدود نیم متری منتهی الیه آن) زائده­ای نصب می­کرده­اند و دو پای را بر آنها می­نهاده­اند و با دست نیز سر چوب­ها را می­گرفته­اند و با بلند کردن چوبها، راه می­رفته­اند:

نتیجه­گیری

با توجه به روایت‌های دیگر این مَثَل و همچنین شواهدی که از متون نظم و نثر فارسی بیان شد، تقریباً تردیدی باقی نمی­ماند که مقصود از «قاضی» در مَثَل: «پیش قاضی و معلّق بازی؟!» همان «غازی» است که در فرهنگ­ها و متون به معنی «رسن باز و رقّاص و..» آمده است، «معلّق زدن» نیز از کارهای «رسن بازان» و «رقّاصان» بوده است که در این صورت تناسب «غازی» و «معلّق زدن» بسیار آشکار و بدیهی است. روایت‌های دیگری نیز از این مَثَل به دست ما رسیده است که تنها قسمت نخستین آنها با شکل این مَثَل متفاوت است؛ یعنی به جای کلمة «قاضی» کلمات: «کولی، لوطی، میمون» آمده است که هیچ کدام از این کلمات با «قاضی» شباهت معنایی ندارند؛ بلکه این کلمة «غازی» است به معنی رقّاص و بندباز-  که از هر جهت با کلمات «کولی، لوطی، میمون» همسانی معنایی کامل دارد.

 

پی­نوشت­ها

1- بعضی از محقّقان و نویسندگان معاصر نیز در نوشته­های خود این مثل را به صورت خطای آن به کار برده­اند. اینک یک نمونه: «پس‏گردنی محکمی به قاضی زد و گفت:آقا! این‏ پس‏گردنی­ها خیلی پربرکت است به صوفی زدم سه درهم نصیبم شد، دومی را هم به تو زدم، شش درهم را بدهید تا بروم. قاضی تازه‏ چشمش باز شد. مچ او را گرفت و گفت: نزد قاضی و معلق بازی؟ اینجا بود که صوفی دست قاضی را گرفت و گفت...» (سروش، 1379: 10).

2- مولوی در غزلیات شمس، گداغازی را به معنی هنگامه­گیر آورده است و ناکارآمدی اسب وی (می­تواند به معنی اسب چوبین و یا اسب تزئینی و امثال آن باشد) را در برابر نقّاشی­های روی دیوار گرمابه آورده است:

4- شفیعی کدکنی ظاهراً معنی درست غازی را در این بیت پی نبرده­اند و در شرح آن نوشته­اند: «غازی: کسی که پیشه­اش رفتن به جنگ کفّار است، به همین دلیل سلطان محمود غزنوی را محمود غازی می­گفته­اند که به غزو هندوستان می­رفته است» (عطار، 1386: 430). و در شرح چنبربازی غازیان در ابیات بعدی، گفته­اند: «از چنبر جهیدن غازیان: یکی از کارهای غازیان که ورزیدگی و چالاکی ایشان را نشان می­داده، عبور از چنبر بوده است که با چالاکی خود را از چنبر عبور می­داده­اند» (همان). «چنبربازی: ظاهراً همان از چنبر جهیدن غازیان است که نشانة چالاکی بوده است» (همان).

 

تعداد مشاهده مقاله: 69,202

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 857