چین در منشور شعر فارسی

مقدمه

ارتباط ایران و چین سابقه ای دیرینه دارد و می توان پیشینة این ارتباط را تا قرن های پیش از اسلام نیز جستجو کرد؛ اما پس از پیروزی اسلام و با برقراری روابط تجاری بیشتر بین ایرانیان و چینی ها، رابطة میان دو ملت وسعت و استحکام بیشتری یافت و بتدریج مظاهر گوناگونی از فرهنگ و تمدن چین وارد فرهنگ و خاصه ادبیات ایرانیان شد. در اثر این ارتباطات گسترده میان بازرگانان ایرانی و عرب با چینیان و رفت و آمد سفیران، شاعران و سیاست مداران و بازرگانان و هنرمندان به کشورهای یکدیگر، آشنایی های فرهنگی میان دو کشور ایجاد شد و به خاطر همین آشنایی ها، شعرا و نویسندگان ایرانی به ذکر چین و عجایب آن پرداختند (امیری، 1378: 64). در ادبیات فارسی، شاعران زیادی در آثار خود از چین یاد کرده‌اند که اشارة آنها گاهی متوجه خود چینیان و نژاد خاص سرزمین چین است و گاهی به دلایلی مانند شباهت های ظاهری و نژادی به ترکان نظر داشته، اما لفظ چینیان را به کار برده اند. به عنوان نمونه می توان به یکی از این دست اشارات در شعر ابوعبدالله فرالاوی از شاعران دورة سامانی، به مثابة یکی از قدیم ترین نمونه ها اشاره کرد:

اشارات شاعران فارسی که به صورت های مختلف در بسیاری از آثار منظوم کهن فارسی به چشم می خورد، پس از دوران سامانیان در شاهنامه با بسامد بیشتری نمود یافته، پس از آن به شکل های متفاوت، رویکردهای گوناگون و در دوره های زمانی مختلف در شعر بسیاری از شاعران، بوضوح مشاهده می شود؛ «سعدی از کاشغر در منطقة غربی چین نام برده، حافظ از زیبارویان و مشک ختن که در غرب چین قرار دارد، بارها سخن گفته، مولوی داستان مسابقة نقاشان چین و روم را سروده، عمر خیام به فانوس خیال و خیمه شب بازی که از چین به ایران آورده شده بود، اشاره کرده و نظامی بیش از دیگران به چین پرداخته است... در ادبیات قدیم ایران، آثاری که چین را توصیف کند کم نیست؛ ولی اثری که مستقیماً دلبستگی چینی را به ایرانی تعریف می کند، فقط داستان همای و همایون اثر خواجوی کرمانی است. این داستان فقط عاشقانه نیست؛ بلکه دارای اهمیت عمیق تری نیز هست. یعنی شاعر از راه تعریف مناظر زیبای چین، علاقة قلبی خود را به چین ابراز داشته است» (هوی، 1370: 127). در این مقاله سعی شده با گردآوری داده ها دربارة چین از طریق متن خوانی و برخورد مستقیم با منابع دست اول ادبیات فارسی، چگونگی ظهور چین در شعر فارسی مورد بررسی قرار گیرد. به این منظور آثار چهره‌های شاخص و متوسط دوره‌های کهن ادبیات فارسی تا دورة معاصر بررسی شده، برای آغاز کار، شاهنامة فردوسی مد نظر قرار گرفته شده است. در ذکر شواهد ضمن رعایت ترتیب زمانی آثار(از قدیم به جدید) سعی شده، موضوعات و مفاهیم پربسامد مربوط به چین در ادبیات فارسی بیشتر مورد توجه باشد.

 

1-آیین ها و ادیان چینیان در ادبیات فارسی

ادیان و عقاید باستانی چینیان از آغاز تا ظهور «لائوتسه» و «کنفوسیوس» که همزمان در حدود قرن ششم قبل از میلاد به وجود آمده اند، رواج داشته، پس از آن جای خود را به دین هایی با رویکردهای اجتماعی تر و تعلیمات جهانشمول تری چون کنفوسیوس و لائوتسه داده است تا اینکه با  ظهور مسیح و اسلام، بخشی از مردم چین به این ادیان می گروند. در تاریخ چین ادیانی چون دین [تفکر] کنفوسیوس، دین بودا و دین عواصی (کهن ترین دین چینی که سرشار از جزئیاتی چون خدایان، اعیاد و مراسم، اشباح و نیاکان است) شناخته شده هستند که با تغییراتی در دوران معاصر نیز ادامه یافته‌اند (آدلر،1383: 186-87). در ادبیات فارسی نیز به برخی از این آیین ها اشاراتی شده که می توان مواردی از آنها را برشمرد:

الف - بت پرستی در چین

به نظر می رسد بازتاب بت‌پرستی و مقوله هایی نظیر مانند آن در ادبیات فارسی، زاییدة تصور شاعران و نویسندگان ایرانی از ادیان اصیل چین باشد که به صورت بت‌پرستی تجلّی یافته است. البته این ادیان با مفاهیم بت پرستی در مناطقی چون حجاز متفاوت است و چه بسا به سبب رابطة کمتر و بعد فرهنگی با سرزمین چین، شاعران ایرانی بیشتر به ظواهر ادیان چین توجه داشته اند تا شیوة تفکر ادیان چینی مانند بودا و کنفوسیوس.

ب - کنفوسیوس

کنفوسیوس مشهورترین فیلسوف چین (479-551ق.م) و پایه‌گذار سیستم اخلاقی برجسته‌ای بود. [در آیین کنفوسیوس] وفاداری به آداب و رسوم ملّی و خانوادگی در درجة اول اهمیت قرار دارد. وی موجد طریقة اخلاقی بسیار عالی بود که اساس آن بر صمیمیت نسبت به سنن ملی و قومی و خانوادگی است. این دانشمند در چین به مقام رهبر دینی رسید.

ج - کافران چین

زیبارویان چین؛ زیبارویانی که دین ندارند و بت پرست هستند. در متون ادب فارسی به کسانی که اسلام نیاورده باشند، اعم از چینی، غربی و غیره کافر می گویند که نماد صفات منفی زیادی هم است.

کافر به معنی ستمگر، معنی بی انصاف هم دارد و شاعر معشوق را از آنجا که ستمگری و بیدادگری کار اوست، کافر می نامد که در بیت زیر علاوه بر آن، به زیبارویان چینی نیز تلمیح دارد.

2- معماری و بناهای چین

یکی دیگر از تجلی گاه های مربوط به چین در شعر فارسی، معماری و بناهای خاص چینی است.« یکی از ویژگی های برجسته و بنیادین در معماری کهن چین، صحن ها و ساختمان های تودرتوی چین است که سرانجام به ساختمان و صحن فرجامین می رسند که برترین و پسندیده ترین بخش بنا شمرده می‌شود» (کزازی، 1380: 29). این گونه معماری در شعر بعضی از شاعران؛ بویژه شاعران کلاسیک، نمود یافته است که می توان به نمونه هایی از آن به شرح زیر اشاره کرد:

الف- ایوان چین

ب- خانة چین

ج- صفّة چین

در مناظرة نقاشان رومی و چینی در شرفنامه، چینیان به صیقل کاخ چین پرداختند و رومیان به نقاشی. چون دیوارهای کاخ صیقلی شده بود، آن تصاویر بر روی طاق کاخ چین منعکس می شد که  نظامی آن را چنین تصویر کرده است:

3- بوهای خوش چین

چین از زمان قدیم در تولید مواد خوشبو معروف بوده، مشک ختن در ادبیات فارسی نقشی شاعرانه یافته و باعث دمیده شدن روحی تازه به شعر فارسی شده است.

الف- مشک چین:همانبوی خوش چینی و مادة معطّر چینی است. چین به داشتن مشک خالص و خوشبو معروف بوده است که این امر هم در اشعار شاعران کلاسیک و هم در شعر شاعران دوره های جدیدتر(مثلا شعر مشروطه) حضور چشمگیر دارد. برای نمونه، در شعر کلاسیک می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

 و یا در شعر حافظ:

و در شعر شاعران دوره های اخیر نیز می توان ابیات زیر را به عنوان نمونه در نظر گرفت:

ب- نافة چین

نافه کیسه ای در زیر شکم آهوی ختن است و از آن ماده ای قهوه ای رنگ خارج می شود که بسیار خوشبو و معطّر و موسوم به مشک است؛ اما در ادبیات فارسی نافة چین اشاره به مواد خوشبو دارد:

4- نام برخی از شهرهای چین

در شعر شاعران زبان فارسی به نام برخی از شهرهای چین اشاره شده که مواردی از آنها در شعر گذشتگان و بعضی هم در شعر شاعران دوره های اخیر نمود یافته است که می توان به برخی از این نمونه ها اشاره کرد.

الف- ترکستان چین:ترکستان چین سرزمین وسیعی است که در مغرب چین قرار دارد و شهرهای معروف آن کاشغر(kashgar) و یارکند (Yarkand) و زونگاری (Zunkari) است و به اندازة خاک ایران وسعت دارد.

ب- تورفان:« تورفان ایالتی است از ترکستان چین در ناحیةکوهستانی تیانشان در شمال غربی چین و ذکر آن در تاریخ چین آمده است. آنجا در دست مردمی مانوی و ایرانی بوده و بعدها ترکان بر آن دست یافته اند...»( دهخدا، ذیل تورفان)

ج- ختن:سرزمین ختن در نوشته ها و اشعار فارسی اغلب در کنار دیگر شهرهای ماورالنهر چون کاشغر، خطا و چگل که در راستای هم قرار دارند، ذکر می شود:

اگرچه به تنهایی نیز در اشعار شاعران مختلف نمود می یابد:

د- چگل:یکی از شهرهای معروف ترکستان قدیم که ظاهراً مردم آن به به زیبایی معروف بوده‌اند و بدین مناسبت شاعران در اشعار خود خوبرویان را بدین شهر نسبت داده یا به مردم این شهر نسبت کرده اند.(دهخدا، ذیل چگل)

ر- خَلُّخ:« شهر بزرگی است در خطای که مشک خوب از آنجا آورند و خوبان را بدانجا نسبت کنند، چه مردمان آنجا در جمال و حسن ضرب المثل اند» (دهخدا، ذیل خلّخ).

ز- کاشغر: شهری در ایالت شین جیان که نزدیک به فاراب و بلاساغون بوده، در تخوم چین است.

5- دوری چین

در گسترة ادبیات فارسی یکی از مفاهیم پر تکرار دربارة چین، مسألة دوری این سرزمین از مناطق اسلامی است که در حدیث رسول اکرم (ص) نیز بر آن تاکید شده و در شعر بسیاری از شاعران نمود یافته است:

که اشاره به حدیث شریفی است که مأخذ آن این گونه ذکر شده است: اطلبوالعلم و لو باالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم (کنزالعمال، ج 5، ص 202 از عقیلی در ضعفا و بیهقی در شعب الایمان و ابن البر، باب العلم) (! عطار، 1371: 315).

و به جز آن در ابیات دیگری از شعر فارسی نیز بر دوری چین خاصه از ایران اشاره شده است:

6- جانوران چین

یکی دیگر از مصادیق و نمودهای بارز سرزمین چین در ادبیات فارسی، جانوران چین (اعم از واقعی و افسانه‌ای) است که در شعر شاعران فارسی زبان به آن اشاره شده است و می توان موارد عمده‌ای از آن را برشمرد که در اینجا نمونه هایی ذکر می شود:

الف - آهوی چین

آهوی چین  به چند صورت در شعر فارسی نمود یافته است:

الف- ا-  تشبیه معشوق به آهوی چین (زیباروی چینی)

الف- 2-  معنای رایج نوع حیوان

الف – 3- همراه اشاره به مشک و نافة خوشبوی چینی

ب- اسب چین

اگرچه سند موثّقی مبنی بر اصیل بودن اسب چینی در دست نیست، با وجود این در اینجا مراد، اسب اصیل و نژادة چینی است:

ج – گربة چین

 حیوانی که چین محل مناسبی برای رشد و پرورش آن نبوده است.

د- اژدهای چین

چینی ها اژدها را مقدّس می دانستند و معتقد بودند که فرزندان اژدها هستند و اژدها نماد بخت و بهروزی است. اما باورشناسی چینی در این نماد با باور شناسی ایرانی همساز نیست؛ زیرا که در باورهای ایرانی اژدها نماد اهریمن است و برجسته ترین نمونه و نماد آن دهاک ماردوش است. بنابراین در اشعار فارسی این جانور افسانه‌ای نه تنها برای ایرانیان؛ بلکه برای چینیان نیز مضرّ و مخوف دانسته شده است:

در واقع باید گفت اژدهای چینی در اشعار فارسی مطابق تفکر و دیدگاه ایرانی بازتاب یافته و با یک استحالة نمادی- معنایی، مفهومی ضد آن چیزی که در اصل در فرهنگ و نگاه چینی داشته، پیدا کرده است.

7- زیبایی شناسی چین و ملحقات آن

 نمود زیبایی شناسی چینی در شعر فارسی اغلب جنبة ظاهری دارد که در بسیاری از ابیات شاعران مختلف، در عناصری چون آرایش، زلف، ابرو، رنگ رخسار و چشم تنگ و ترکانه (از قرن 4 تا 8) و به طور کلّی تر، زیبایی زنان و معشوقان سرزمین چین تجلّی می یابد:

الف- آرایش چینی

ب- زلف چینی

در این مورد شاعران اغلب چین را در غیر معنی اصلی آن (موهوم به معنی خمیدگی) با زلف می‌آورند، و گرنه بصراحت از زلف چینی سخن نرفته است.

ج- ابروی چینی

ابروی زیبا رویان چینی به کشیدگی و زیبایی زبانزد بود:

د- روشن پوستی چینی

اگر چه چینی ها از نژاد زرد پوستان به حساب می آیند؛ اما در برخی از اشعار فارسی روشنی و سپیدی روی چینیان در تقابل با سیاهی زنگی ها قرار گرفته و آرایة ادبی تضاد به وجود آورده است:

ر- زیبارویان چین

زیبارویان چین شامل زنان، دختران و معشوقان سرزمین چین است که با عباراتی چون لعبت چین، صنم چین، بت چین، خوبان چین و عباراتی دیگر از این دست در شعر فارسی نمود بارزی یافته است.

8- صنایع دستی چین

صنایع دستی چین نیز یکی دیگر از تجلّی گاه های ظهور فرهنگ چین در ادبیات فارسی است که خاصه در آثار مسلمانان چین و در انواع ظروف، گلدان ها و لوازم تزئینی نمود یافته است. «آثار مسلمانان چین در زمینه های هنرهای ظریف در عصر سلسلة مینگ (Ming) بیشتر در سه مقولة اشیاء مسین و برنزی و ظروف چینی تجلی یافته اند» (یوان،1376: 208). این صنایع که از قدیم در چین رواج داشته، ابتدا وارد ایران شد و هنرمندان ایران این هنر را در طی قرون بعد به بهترین وجه توسعه دادند.  « ظروفی که در نیشابور در نتیجة کاوش های باستان شناسی به دست آمده، متعلّق به سدة سوم هجری است که نفوذ هنر چین را به بهترین وجهی در هنر ایران نشان می دهد»(آذری، 1367: 80). پس از کمال این صنایع در ایران و نفوذ و رواج گستردة آن میان مردم و اهل هنر، کم کم زمینة پیدایش آن در ادبیات فارسی نیز فراهم شد و از همان آغاز شعر فارسی مورد توجه شاعران فارسی زبان قرار گرفت که می توان به نمونه هایی از آن اشاره کرد:

الف – آیینة چین

چینی ها در آینه سازی معروف بودند و آیینه های ساخته شده در چین از دیرباز زبانزد بوده است: 

ب - پرگار چین

پرگار چین که آلتی است در هندسه برای کشیدن خط و دایره، معروف بوده است.

ج – جامة چین

چینیان در آراستن جامه ها و پوشیدنی ها و نوآوری در آنها، در میان تمدن های کهن جهان پیشرو بوده اند و در زبان فارسی جامة چینی به لطافت، نرمی و نازکی شهره است و این مسأله در بسیاری از اشعار زبان فارسی نیز نمودی آشکار دارد.

د - پرند چینی

در اشعار فارسی پرند در دو معنا آمده است 1- شمشیر جوهر دار 2- پارچة ابریشمی ظریف دربارة چینی ها هم پرند در هر دو معنای مذکور آمده است، اگرچه معنای پارچة ابریشمی ظریف آن بسامد بالایی دارد:

1- شمشیر جوهر دار

2- پارچة ابریشمی ظریف

ر- حریر چین

ابریشم‌بافی یکی از صنایع بسیار مشهور در چین است که در منابع مختلف، مطالب عمده ای دربارة آن آمده است؛ برای نمونه «یک کشیش رومی در قرن سوم میلادی دربارة چین و ابریشم آن می‌نویسد: چینی ها پارچه های ابریشمی نفیس می بافند با مایه‌هایی که از لحاظ رنگ با گل های صحرا برابر است و از لحاظ ظرافت با تار عنکبوت. چین را کشور ابریشم sericicum می نامیدند و نام جادة ابریشم بعداً به راه کاروان رویی داده شد که از قارة آسیا عبور می کرد و پارچه های چینی را که کالای اصلی بود به نقاط دیگر می رسانید» (آذری، 1367: 29).

دیبای چینی نیز گاهی در معنای پارچة ابریشمین به کارفته است( این کاربرد در شاهنامة فردوسی بسامد بالایی دارد) که می توان به نمونة زیر اشاره کرد:

ز - دیس چین

بشقاب بزرگ چینی را گویند:

اما

تنها

یکی خنجر کج بر سفرة سور

در دیس بزرگ بدل چینی

                           (شاملو،1380: 755)

ه- گستردنی چین

آنچه را از انواع فرش و قالی که لایق گستردن باشد، گویند.

ی – کاسة چین

البته به جز آنچه به عنوان نمونه هایی از ظهور صنایع چین در ادبیات فارسی مورد اشاره قرار گرفت، صنایع دیگری نیز مانند زربفت چین، حقه (بستة چین)، چینه دان چینی، دستار چین و صنایع دیگری از این دست نیز در اشعار فارسی وجود دارد و ابیات انتخاب شده به عنوان شاهد مثال تنها بخشی از ظهور این صنایع را در شعر فارسی نشان می دهد.

 

9- شاه و پادشاه چین (خاقان، فغفور)

الف – خاقان

لقب پادشاه ترکان و پادشاه چین (شرفنامه منیری). پادشاه بزرگ از لغات ترکی است و در قدیم لقب پادشاهان چین و ترکستان بوده و حالا بر هر پادشاه اطلاق کنند (غیاث اللغات). پادشاه بزرگ ترک و آن اصلش خانِ خان است؛ یعنی رییسِ رؤسا. (مفاتیح العلوم خوارزمی)...» (دهخدا، ذیل خاقان). پر رنگ ترین حضور خاقان در شعر فارسی در شاهنامة فردوسی دیده می شود که مناسبات خاقان چین با پادشاهان ایران و زد و خورد با آنها در آن انعکاس یافته است:

این کلمه در اشعار شاعران دیگر نیز به کار رفته و دامنة حضور آن تا شعر شاعران قرن های بعد نیز ادامه می یابد:

ب- فغفور

«لقب پادشاهان چین و کلمه پارسی است، فغ به معنی خدای یا بت و پور یا فور به معنی پسر. بغپور (معین، ذیل فغفور) در ادب فارسی فغفور نیز مانند خاقان بیشترین کاربرد را در شاهنامه داشته و در معنی عام آن ( لقب پادشاهان چین) زیاد به کار رفته است که می توان به چند مورد از آن اشاره کرد:

فغفور هم مانند خاقان، علاوه بر شاهنامه در اشعار شاعران دیگر نیز به کار رفته است:

کوتاه سخن آنکه این دو کلمه که دلالت معنایی آشکاری بر شاه یا پادشاه چین دارد، در بسیاری از ابیات شاعران فارسی زبان به کار رفته و از تجلی گاه های پر بسامد اشاره به چین در شعر فارسی است.

 

10- نقش و نقاشی چین

«چین در فرهنگ و ادب ایران سرزمین نگاره هاست و همواره بر پایة دیدگاهی، بنیادگذار ریزنگاری (مینیاتور) در چین پیمبر نگارگر ایران، مانی، بوده است که آیین او دیری در این سرزمین پاییده است» (کزازی، 1380: 18). نقش و نقاشی چینی که به روش های گوناگون در ادب فارسی مورد توجه قرار گرفته، یکی از پر تکرارترین مظاهر و نمودهای مربوط به سرزمین چین است که در اشعار بسیاری از شاعران فارسی زبان در قالب انواع عبارات و در اشاره به اماکن، اجناس و صنایع هنری مرتباط با نقاشی و...  ظهور یافته که می توان به مواردی از آن اشاره کرد:

الف - ارژنگ چین

ارژنگ چین: نامة پر نقش و نگار چین 

ب – بتخانة چین

در فرهنگ های فارسی معانی مختلفی برای بتخانه آمده است: جایی که بت ها را درآن قرار می‌دهند، معبد بت پرستان، حرمسرا، خانة بت و جایی که بت ها را در آن گذارند؛ برای نمونه تعریف دهخدا از بتخانه و بتخانة چین را به صورت خلاصه می بینیم:« بتخانه: خانة بتان، مرکز و معبد بتها» (حاشیة دکتر معین) اما نکتة مهم در ذکر بت خانه ی چین در منابع فارسی، تکیه بر آراستگی و زیبایی آنها است، که کمترین توجهی به جنبة مذهبی یا آیینی آن نشده است.

علاوه بر این کلماتی مانند بتستان چین، بتکدة چین و بهار چین (در معنای بتخانه) نیز در برخی از اشعار فارسی کاربرد یافته که در اشاره به همین معنی آراستگی و زیبایی نقش و نگار چینی است.

ج- صورتگر چین

صورتگر چین همان نقاش و تصویرپرداز چینی است که از دیرباز زبانزد عام و خاص بوده است.

گاهی هم در ابیاتی به جای صورتگر از نقاش چین یاد شده است:

علاوه بر اشارات پراکنده و مثالی در برخی ابیات فارسی به نقش و نقاشی چینی، در بعضی از آثار، این امر بن مایه‌ای داستانی شده که شاعران فارسی زبان در باب آن داستان پردازی کرده اند که برای نمونه می توان به مناظرة نقاشان رومی و چینی در شرفنامة نظامی (! ص417-413) و یا رقابت نقاشان رومی و چینی در مثنوی (ص 173- 171) اشاره کرد.

علاوه بر کلمات و عبارات یاد شده، کلمات و ترکیب هایی چون نقش و طرح چین، نقش بند (به معنی نقاش) چین، نگار چین (به معنی نقش) و نگار خانة چین و نگارستان چین نیز در بسیاری از اشعار فارسی بازتاب یافته که یادآور مضمون نقش  و نقاشی چینی است.

 

نتیجه گیری

- بسامد کاربرد چین در مقولة نظم فارسی نسبتاً چشمگیر است. در نظم فارسی با نام و لفظ چین معنی آفرینی شده و بازی های لفظی گسترده ای با آن صورت گرفته است.

- احتمالاً هیچ شاعر ایرانی به چین نرفته است و گفته می شود فقط سعدی تا نواحی ترکستان چین رفته است. شاید اگر این سفرها صورت می گرفت، بازتاب بسیار دقیق تر، واقع بینانه تر و دگرگونه تر از چین در ادبیات فارسی به دست می آمد.

- در اشاره به این که مفهوم چین بیشتر در چه زمانی و در زبان کدام شاعر وارد زبان فارسی شد، می‌توان گفت پس از شاعران عصر سامانیان، مانند فرالاوی که در اشعار خود اشاراتی به چین (یا ترکان در معنای چینیان) داشته اند، در اوایل قرن چهارم و در زبان شاعر بزرگی چون فردوسی اشاره به مظاهر مختلف فرهنگ و تمدن چین، نمود بیشتری یافت. چه بسا یکی از دلایل چنین امری، ظهور یک نیروی خارجی و تهاجمی- آماده سازی بستر مناسب برای نمایش قهرمانی ها و دلاوری های شخصیت های شاهنامه در برابر دشمنان خارجی است که می تواند در صحنة مبارزه، بدون برانگیختگی حساسیت های سیاسی و...، - مثلاً به جای نیروی نظامی اعراب - مورد استفادة فردوسی قرار گرفته باشد. ترسیم نمودهایی از فرهنگ و تمدن و... سرزمین چین، پس از شاهنامه تا حدود قرن هشتم کم و بیش در ادبیات فارسی ادامه دارد؛ اما پس از حملة مغولان به ایران، بازتاب چین در ادبیات فارسی کاهش بیشتری می یابد. این کاهش احتمالاً از یک سو در نتیجة از بین رفتن کانون های شعری و ادبی در شرق ایران است که طبیعتاً چین در آنها بازتاب گسترده‌ای داشته است، ضمن آنکه از سوی دیگر، احتمالاً ترس ناشی از این حمله که در یک تخلیط و همپوشانی (حداقل به دلیل شباهت ظاهری و نزدیکی نژاد چینیان با مغولان)، چینیان را نیز جزوی از مغولان به عنوان دشمنانی هولناک نشان می دهد، در پایین آمدن بازتاب مسائل مربوط به چین در ادبیات فارسی بی تأثیر نبوده است. از این پس دیگر آن چنان شعر حماسی پرشور و پهلوانان پرقدرتی خلق نمی شود (با توجه به شرایط نامناسب جامعه پس از حملة مغول) و طبیعتاً پهلوان یا قهرمان بیگانه، خاصه از نوع چینی نیز به وجود نمی‌آید که یلِ ایرانی را به چالش بطلبد. در واقع از این دوران به بعد، هم نوع رویکرد شاعران به مظاهر مختلف مربوط به سرزمین چین عوض شده و هم میزان این توجه، به جلوه های عادی و معروف و رایج پیش از آن، مانند زیبارویان چین، مشک و آهوی ختن، و... محدود می شود. به طور کلی از این پس حضور چین در شعر شاعران غرب و مرکز ایران چون حافظ و صائب شدت می یابد و پس از آن در شعر شاعران معاصر نیز نوع پرداخت به مسألة چین کاملاً متفاوت می شود؛ تا آنجا که در شعر برخی چون فرخی یزدی، ادیب الممالک و بهار بیشتر مسائل روز و مضامین سیاسی مربوط به چین کاربرد می یابد و در شعر برخی چون فروغ و نیما حتی ذکری از چین به میان نمی آید.

- در شعر کهن تصوری از کل شرق در چین خلاصه می شود و شاعران و هنرمندان آن دوره ها چین را گاهی تمامی شرق می دانستند که البته این به گسترة جغرافیای وسیع چین و نفوذ گستردة سیاسی، تاریخی و فرهنگی چین در شرق ایران بر می گردد. شرق دوره های اخیر با شرق کهن متفاوت است که زادة شکل گیری رژیم های سیاسی جدید است و اتفاقاً در ادبیات جدید فارسی این شرق تازه شکل گرفته بازتاب می یابد، چنانکه در شعر شاملو از «کره» سخن می رود که نمونه اش در ادبیات کهن نیست (هوای تازه – شعری که زندگی است)

- به نظر می رسد چین در میان شاعران و نویسندگان کهن فارسی، بیشتر یک تصور است تا یک مفهوم شناخته شدة واقعی، که با گذشت روزگاران بتدریج از ابهام در آمده است. سخن دیگر آنکه با واژة چین معنی انگیزی عاشقانه شده است و در بازتاب آن در شعر فارسی، ارتباطی با دیدگاه های فکری و تحولات اجتماعی شکل نگرفته است.

- در پاره ای موارد شاعران و نویسندگان مسائلی را در ارتباط با چین مطرح می کنند که اشتهار نداشته، گاهی کاملاً اشتباه است. مثلاً توصیفی که از شهرت یا ارزشمندی اسب چین در شاهنامه صورت می‌گیرد، شاهد معتبر و گواه تاریخی در سایر متون نداشته و تکرار هم نشده است:

یا اینکه گاهی منظور از آوردن نام مکان یا پدیده ای جغرافیایی دربارة چین، در واقع اشاره به چیزی غیر از آن است که در لفظ آمده است؛ مثلاً در شاهنامه منظور از رود چین، رود جیحون است که در نواحی مورد اشاره واقع است.

 - شعر فارسی به مثابة منشوری، تصویری مبهم و تا حدی کلی را از چین به مخاطبانش عرضه می‌کند و همواره در شعر فارسی با نام چین تخلیط شده و اطلاعات دقیق و مستندی از آن در ادبیات فارسی وجود ندارد که این مسأله نشان دهندة کمبود روابط عمیق سیاسی و فرهنگی حکومت ها و تودة مردم آن روزگار است. البته با رشد ارتباطات و گسترش مطبوعات و توجه اخبار جهان در یکصد سال اخیر، اطلاعات دقیق تر و کامل تری از چین در اشعار شاعرانی چون فرخی یزدی، ادیب الممالک و ملک الشعرای بهار آمده است. 

- اگر در یک پژوهش بزرگ، مقایسه‌ای بین عناصر یاد شدة شرقی و عناصر غربی در شعر فارسی صورت گیرد، سهم مقوله های مربوط به شرق بسیار اندک است تا عناصر غربی، و این مسأله احتمالاً به رابطة تاریخی و اشتراکات سرزمین ایران با دیگر سرزمین های دارای زبان های هند و اروپایی در غرب باز گردد؛ چنانکه که یونانی گری و اشاره به مکاتب فکری و فلسفی غربی در اشعار کهن و معاصر فارسی بسیار دیده می شود؛ اما عناصر شرقی و فلسفه های درون گرایانة رایج در شرق بسامد کمتری دارد. اینگونه است که در ایران و در ادبیات فارسی تأثیر شرق کمتر از غرب مشاهده می شود؛ به گونه‌ای که تأثیر فرهنگ و تمدن، هنر و ادبیات و شخصیت های بزرگ و... شرقی در فرهنگ و ادبیات فارسی، به مراتب کمتر از نوع شاخصة غربی آن دیده می شود. مثلاً نمونة شخصیت هایی مانند «اسکندر» - آنگونه که در ایران و در ادبیات فارسی با ظهور انواع اسکندر نامه ها و... بازتاب دارد- از نوع شرقی وجود ندارند و مفاهیمی چون «چنگیز» و« خاقان» نیز چنان از پشتوانه های فرهنگی خالی هستند که دیری نمی پایند. این بیگانگی تا حد زیادی در شعر معاصر نیز به چشم می خورد و شاعران زیادی که علاقه مند به ادبیات چین و پیگیر مسائل مربوط به آن هستند، بندرت دیده می شود. 

تعداد مشاهده مقاله: 11,886

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 807