ارزیابی عوامل سازه ای موثر بر حس امنیت فضایی شهروندی در زیرگذرهای کلان شهر مشهد از دیدگاه شهروندان مناطق 11 و 12

مقدمه و طرح مسئله

از پیامدهای ناگوار رشد بی‌رویه‌ی شهرها، افزایش جرائم شهری است. با توجه به شرایط فیزیکی موجود در شهرها، آلودگی نمادی، آلودگی دیداری، آلودگی رنگ، آلودگی نور (صالحی، 1384: 1)، تراکم جمعیت و ...، شهرها آماده‌ی تبدیل‌شدن به مکانه‌ای وقوع جرم هستند. باوجود تأثیر عوامل مختلف در زندگی شهری، امنیت مهم‌ترین عامل برای اسکان شهروندان در یک محیط و محله‌ی شهری است (پورجعفر و همکاران، 1387: 76). از آنجا که فضاهای شهری امروزی، مؤلفه‌ای برای وقوع نا به هنجاری‌های شهری و درنتیجه عدم وقوع امنیت در شهر می‌باشند، بررسی جنبه‌های کیفی و کمی امنیت، چه از لحاظ کالبدی و چه از لحاظ اجتماعی در داخل هریک از فضاهای شهری امری ضروری است (قرایی و همکاران، 1389: 22). در بسیاری موارد نوع طراحی فضای کالبدی، نقشی که مکان خاص به خود می‌گیرد و ابعاد اجتماعی یک محدوده منجر می‌گردد که فضاها امن و یا بالعکس ناامن گردند. اینکه در مکان‌های خاصی ناامنی بیشتر باشد و از این فضاها با عنوان نقاط جرم خیز شهری یاد شود بی‌شک علت اصلی آن ویژگی‌های خاص محیط است؛ به عبارت دیگر ویژگی‌های فیزیکی-کالبدی هر محیط فرصت ارتکاب جرم و نتیجتاً ناامنی را افزایش می‌دهد (ادیبی و عظیمی، 1390: 89). سال‌هاست که زیرگذرها و پل‌های هوایی در شهر جای خود را پیداکرده و هرروز با رویکردی یکی از این دو موردتوجه مسئولان شهری قرار می‌گیرد تا شرایط سهل‌الوصول و امنیت روانی را برای شهروندان محقق کند. کلان‌شهر مشهد نیز با توجه به توسعه روزافزون خود، از این قاعده مستثنا نمی‌باشد. توسعه کاربری زیرگذرهای شهری برای ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان و اصلاح ساختار پیاده راه‌ها به‌ویژه در مناطق درحال‌توسعه مشهد، در کنار مزایای تسهیل‌کنندگی خود، گاه بستری امن برای وقوع انواع جرائم شهری می‌باشد. بی‌شک، طراحی نامناسب و غیراستاندارد زیرگذرها و بافت کالبدی آن را می‌توان یکی از عوامل مهم در ایجاد چنین فضایی دانست؛ اما به‌واقع مهم‌ترین استانداردها و عوامل تأثیرگذار بر ارتقاء امنیت در زیرگذرها از دیدگاه شهروندان کدامند؟ مطالعه حاضر باهدف ارزیابی عوامل کالبدی مؤثر بر امنیت شهروندان در زیرگذرهای مناطق 11 و 12 مشهد به دنبال شناسایی این عوامل و استانداردها و ارزیابی آن در دو منطقه 11 و 12 کلان‌شهر مشهد به‌عنوان مناطق برخوردار از بیشترین تعداد زیرگذرهای شهری می‌باشد. سؤال اصلی تحقیق این است که مهم‌ترین شاخص‌های مؤثر در امنیت فضایی در زیرگذرهای شهری کدامند و آیا از دیدگاه شهروندان میزان اهمیت شاخص‌های ایمنی در زیرگذرهای مناطق 11 و 12 از هم متفاوت است؟ در طی پاسخ به این پرسش‌ها، از مهم‌ترین محدودیت‌های پژوهش حاضر، جمع‌آوری حجم زیاد پرسشنامه در راستای تقویت و قابلیت اعتماد به نتایج تحقیق و همچنین پراکندگی زیرگذرها، عدم همکاری نگهبانان زیرگذرها در توزیع پرسشنامه به شهروندان و زمان بر بودن فرآیند تحقیق بوده است. جدول 1 نتایج برخی از مطالعات داخلی و خارجی صورت گرفته در ارتباط با امنیت شهری در راستای هدف پژوهش را نشان می‌دهد. علاوه بر این از نوآوری‌های پژوهش حاضر این است که امنیت فضایی شهروندی را با رویکردی متفاوت و در پل‌های زیرگذر کلان‌شهر مشهد که از موضوعات حائز اهمیت در کیفیت زندگی شهروندی است موردمطالعه قرار می‌دهد.

جدول 1- پیشینه‌ی تحقیق

روش‌شناسی و محدوده‌ی موردمطالعه

در این تحقیق ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و استفاده از مقالات داخلی و خارجی، به بررسی امنیت، شاخص‌های امنیت شهری و سپس تجارب جهانی در اصول طراحی ایمن برای زیرگذرهای عابر پیاده در راستای هدف پژوهش پرداخته شد. در کنار مطالعات اسنادی از روش کمی-میدانی نیز استفاده‌شده است؛ بنابراین روش تحقیق توصیفی-پیمایشی از نوع کاربردی است. جهت جمع‌آوری داده‌های کمی از پرسشنامه‌ی محقق ساخته استفاده‌شده است. این پرسشنامه از بعد فیزیکی-کالبدی شامل 7 شاخص (دسترسی و سهولت کاربرد، طراحی داخلی، فرسودگی و آشفتگی، خوانایی و نفوذپذیری، بهداشت، روشنایی، نظارت) در 20 سؤال به‌صورت طیف لیکرت از بسیار کم نمره 1 تا بسیار زیاد نمره 5 طراحی‌شده است. در ادامه با توجه به اینکه از مدل ANP(تحلیل شبکه) به‌عنوان یکی از مدل‌های تصمیم‌گیری استفاده‌شده است از پرسشنامه‌ی دیگری (پرسشنامه‌ی خبرگان) جهت تعیین اهمیت نسبی هر یک از شاخص‌ها در امنیت زیرگذرها، تعداد 20 پرسشنامه در بین مدیران و کارشناسان ترافیک و حمل‌ونقل شهری که متولیان امور پل‌های زیرگذر هستند توزیع‌شده است. لذا جامعه‌ی آماری شامل جمعیت مناطق 11 و 12 (که دارای بیشترین تعداد زیرگذرها در سطح کلان‌شهر مشهد هستند- سازمان حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری مشهد، 1391) و مدیران شهری می‌باشد که با استفاده از نمونه‌گیری کوکران 383 پرسشنامه در بین شهروندان دو منطقه و 20 پرسشنامه در بین خبرگان شهری توزیع‌شده است. در منطقه 11 به تفکیک جمعیت نواحی، ناحیه 1، 98 پرسشنامه، ناحیه 2، 100 پرسشنامه، ناحیه 3، 87 پرسشنامه، در منطقه 12، به تفکیک جمعیت نواحی، ناحیه 1، 35 پرسشنامه، ناحیه 2، 65 پرسشنامه توزیع‌شده است. لازم به ذکر است در طراحی سؤالات پرسشنامه سنجه‌ها به‌منظور استفاده درزمینهٔ ی محله‌های ایرانی (پل‌های زیرگذر) با استفاده از شیوه‌ی ترجمه- بازگشت- ترجمه، بومی‌سازی شده است. به‌منظور سازگار کردن پرسشنامه‌ها با شرایط جغرافیایی ایرانی، از نقطه ‌نظرات کارشناسان در این حوزه استفاده شد و روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه‌ی نهایی از طریق بررسی نظرات صاحب‌نظران مدیریت شهری، مورد تأیید قرار گرفت. علاوه بر این روایی و پایایی پرسشنامه‌ی شهروندان با استفاده از نرم‌افزار SPSS سنجیده شد که جهت سنجش پایایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده‌شده است و مقدار آن 80/0 می‌باشد که این میزان موردقبول است. همچنین جهت تعیین روایی سازه از روش تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. بدین منظور از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده‌شده است که نتایج آن در جدول 2 مشخص‌شده است.

جدول 2: نتایج روایی شاخص‌های موردمطالعه

علاوه بر این نرخ ناسازگاری پرسشنامه‌ی خبرگان 06/0 بوده است که اگر نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 باشد می‌توان به داده‌های مقایسه‌ی زوجی اعتماد کرد (Saaty, 2001). پس از آن برای سنجش فرضیه‌ی اصلی تحقیق با توجه به نرمال نبودن داده با استفاده از آزمون کالموگروف اسمیرونف از آزمون‌های مقایسه میانگین دو جامعه مستقل، آزمون لوین، t تک نمونه استفاده‌شده است؛ بنابراین جهت تحلیل بخش دوم تحقیق از نرم‌افزار SPSS استفاده‌شده است.

محدوده‌ی موردمطالعه در تحقیق حاضر مناطق 11 و 12 در کلان‌شهر مشهد می‌باشد. شهر مشهد به لحاظ تقسیمات فضایی به 13 منطقه تقسیم‌شده است. منطقه 11 در سال 1374 و در راستای دسترسی سریع‌تر و راحت‌تر شهروندان به خدمات شهری از منطقه 10 تفکیک شد این منطقه در راستای اجرای سیاست طرح ناحیه محوری و در راستای تکریم ارباب‌رجوع و شهروندان به 3 ناحیه تقسیم‌شده و حدود 222 هزار نفر جمعیت را در خود جای‌داده است (http://zone11.mashhad.ir). منطقه 12 در راستای توسعه شهر مقدس مشهد به سمت غرب در سال 1383 با محدوده‌ای به وسعت 2154 هکتار و حریم به مساحت 5000 هکتار تأسیس گردید، در اردیبهشت سال 1392 محدوده منفصل توس که در شمال غربی مشهد واقع‌شده به مساحت 3623 هکتار به منطقه دوازده ملحق شد که در حال حاضر ازلحاظ وسعت این منطقه مقام چهارم و این محدوده حدود 10 درصد کل شهر مشهد را به خود اختصاص داده است. این منطقه در راستای اجرای ناحیه محوری و تکریم ارباب‌رجوع و شهروندان به 2 ناحیه تقسیم‌شده است، جمعیت ساکن در محدوده این منطقه بیش از 76 هزار نفر را در خود جای‌داده است که 45/1 درصد جمعیت شهر است (http://zone12.mashhad.ir). از سوی دیگر این دو منطقه در بین مناطق 13 گانه ی کلان‌شهر مشهد به‌عنوان مناطق برخوردار از بیشترین تعداد زیرگذرهای شهری می‌باشند. لذا با توجه به هدف تحقیق، این دو منطقه موردمطالعه قرارگرفته‌اند. شکل 1 موقعیت مناطق 11 و 12 را به تفکیک نواحی نشان می‌دهد.

شکل 1- موقعیت مناطق موردمطالعه به تفکیک نواحی

مبانی نظری

مفهوم امنیت

واژه «امنیت» در کاربرد عام به معنای رهایی از مخاطرات مختلف است. فرهنگ آکسفورد این واژه را با عبارت زیر تعریف کرده است ”شرایطی که در آن‌یک موجود در معرض خطر نبوده یا از خطر محافظت می‌شود " و تعاریف مندرج در فرهنگ لغات درباره مفهوم کلی امنیت، بر روی «احساس آزادی از ترس» یا «احساس ایمنی» که ناظر بر امنیت مادی و روانی است، تأکیددارند (ماندل، 1379: 46). درواقع مؤلفه امنیت اشاره به جرائم علیه اشخاص و اموال آن‌ها دارد که در صورت عدم تأمین شرایط پیش‌گیری کننده، اموال و جان حاضران، عابران و ناظران را به‌صورت بالقوه و بالفعل تهدید خواهد نمود. یک فضای شهری امن در معنای کامل آن شامل هر دو مؤلفه فوق‌الذکر می‌شود و شرایطی که از فصل مشترک این دو به وجود آید را می‌توانیم به‌عنوان فضای شهری امن توصیف کنیم (Rothrock, 2010: 9).

امنیت در فضای شهری

فضای شهری و روابط جاری در آن باهم در ارتباط متقابل هستند و از هم تأثیر می‌پذیرند. انسان از طریق روابط اجتماعی-فرهنگی به فضا، فرم، عملکرد و اهمیت می‌بخشد و ساماندهی فضا به‌نوبه‌ی خود به تغییر شکل این روابط می‌انجامد؛ بنابراین ساخت و طراحی فضاهای شهری بر فرآیند زندگی اجتماعی تأثیر گذاشته و می‌بایست ازنظر جسمی و روانی برای شهروندان کارایی داشته باشد. واقعیت امر این است که احساس عدم امنیت افراد در یک جامعه، تبعات فراوانی می‌تواند در پی داشته باشد. مردم اگر بتوانند مناطق ناامن را ترک و تا حد ممکن از رفت‌وآمد در فضاهای عمومی شهری که حس ناامنی را القا می‌کند اجتناب می‌کنند. اخلال و بی‌نظمی مهار نشده، آشفتگی و فرسودگی فضا به شهروندان نشان می‌دهد که آن مکان ناامن است (گیدنز، 1387: 56). مفهوم امنیت در فضای شهری از یک‌سو با جرم ارتباط پیدا می‌کند. اگرچه از آن بسیار متفاوت است و از سوی دیگر با مفهوم قربانی جرم واقع‌شدن و ترس از آن در ارتباط است. از سوی دیگر می‌بایست میان ترس و خطر یا احساس امنیت کردن و در امان بودن تفاوت قائل شد (کارمونا، 2003: 241). جین جیکوبز در کتاب زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکا به مسئله امنیت و عوامل بازدارنده فضایی و کالبدی شهرها و محلات اشاره می‌نماید. وی بیان می‌کند که آرامش فضای شهری ابتدا به‌وسیله شبکه ناخودآگاه و پیچیده اجتماعی و استانداردهای موجود میان مردم حفظ می‌شود. او در مورد خود انتظامی بودن یک خیابان چنین توضیح می‌دهد: می‌باید چشم‌هایی همواره خیابان را بنگرند، چشم‌های کسانی که ما همواره آنان را مالکین طبیعی و حقیقی خیابان می‌نامیم. پیاده‌روهای خیابان می‌باید به‌صورت مداوم مورداستفاده قرار گیرد تا بر چشم‌های ناظر بر خیابان افزوده شود و به ساکنین خیابان شیوه نظارت به خیابان آموزش داده شود (جیکوبز، 1386: 45). در ادامه به ویژگی‌های محیط در رابطه با حس امنیت پرداخته می‌شود.

شاخص‌هایتأمین امنیت فضاهای عمومی شهری

در سال 1990، ولنتاین ادعا کرد که "با تسهیل ادراکی که از یک مکان فیزیکی وجود دارد و به‌طور غیررسمی از طریق طراحی کنترلی می‌توان اطمینان شهروندان را برای استفاده از فضاهای عمومی در شهر که ویژگی‌های محیط فرصت وقوع جرم و ناامنی را افزایش می‌دهد، بهبود بخشید. او ده استراتژی جهت طراحی فضاهای شهری پیشنهاد کرد که عموماً درباره موقعیت، قابلیت دید، نورپردازی، نقاشی دیوارها، پل‌های عبور پیاده، کوچه‌ها و راه‌های زیرگذر، منظرسازی، توسعه کف سازی‌ها و کنج‌ها و زاویه‌ها می‌شد (bell, 1998: 19). در این قسمت مهم‌ترین شاخص‌هایی که در تأمین امنیت فضاهای عمومی-زیرگذرها در راستای هدف پژوهش حاضر نقش دارند، بررسی می‌شوند:

خواناییو نفوذپذیری فضا

خوانایی اصولاً به درجه درک از یک فضا و وضوح آن برمی‌گردد و اینکه فضای موردنظر از یک الگوی منسجم برخوردارباشد. وقتی فضایی خوانا است به احساس راحتی و امنیت کمکمی‌کند و برعکس هنگامی‌که علائم راهنما وجود ندارند و فضاگیج‌کننده و پرپیچ‌وخم است، احساس امنیت از بین می‌رود (bell,1998: 27). خوانایی و نفوذپذیری محیط باعث می‌شود تا افراد به‌راحتی جهت حرکت خود را انتخاب نمایند و در این محیط سردرگم نشوند (Kelly et al. 2009: 8). توجه به کنج‌ها، فضاهای گم، سطوح L، U شکل، در اینجا بسیار مهم است. این فضاها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که فضا قابل‌رؤیت باشد (bell, 1998: 28).

فرسودگی و آشفتگی فضا

تخریب بخشی از یک فضای عمومی و یا فرسودگی آن به آشفتگی محیط دامن می‌زند، علاوه بر این‌یکی از مسائل بسیار بااهمیت در اصول طراحی شهری، فضاهای شهری و ارتقای سلامت روحی و روانی افراد استفاده از رنگ‌های مناسب است (bell, 1998: 30). رنگ‌ها معانی نمادین دارند و حتی در تصورات ذهنی ما نیز هر بنا بارنگ‌های خاص تداعی می‌شود (بهادری، 1380: 42). به‌طورکلی، رنگ‌ها می‌توانند با سردی و گرمی خود با تظاهر یا فروتنی خود، ایجاد تنش و یا آرامی کرده و به هر حال در فضاها وزن ایجاد نمایند (حسینیون، 1380: 17).

نورپردازی در فضا

آنچه می‌تواند تا حد بسیار زیادی تعیین‌کننده‌ی امنیت در فضا باشد، نورپردازی مناسب است (bell, 1998: 33). هرچند که شدت نور زیاد و نیز نور کنترل نشده خود نامناسب و آلودگی تلقی می‌شود اما در فضاهای شهری و مکان‌های عمومی فقدان روشنایی محیطی را آلودگی نور (تاریکی) می‌نامند (صالحی، 1384: 12). ازاین‌رو است که فراوانی وقوع جرائم در روز و شب تفاوت معناداری دارد و اینجاست که عامل زمان، شرایط جرم خیزی مکان را تشدید می‌کند (Newman, 1996). به قول لکوربوزیه: معماری بازی استادانه، صحیح و باشکوهی از احجام ترکیب‌شده زیر نور می‌باشد. چشمان ما تربیت‌شده‌اند که فرم‌ها را زیر نور ببینند، سایه و روشن، این فرم‌ها را آشکار می‌سازد. بنابراین، با عدم آشکار شدن فرم، به علت تاریکی اولین گام به‌سوی به وجود آمدن فضایی بدون دفاع و آسیب‌پذیر و افزایش حس ناامنی برداشته می‌شود (پودراتچی، 1373: 229).

مراقبت‌هایطبیعیومصنوعی (محاط نبودن و وجود فرصت نظارتی)

افزودن عصاره "چشم‌های خیابان " به برنامه‌ریزی و طراحی، فرصت‌هایی را برای مراقبت‌های نامحسوس از مکان‌های رهاشده که ممکن است جرم و جنایت در آن‌ها رخ بدهد، پدید می‌آورد (جیکوبز، 1386: 78). مردم وقتی در معرض دید هستند و یا صدایشان شنیده می‌شود، احساس امنیت بیشتری دارند و این‌یک اصل کلی است که همه توسعه‌های جدید باید طوری طراحی شوند که فرصت‌هایی را برای مراقبت‌های طبیعی افزایش بدهند (bell,1998: 27;Monahan, 2006: 83). استفاده از ابزارهای مدرن نظارت نظیر دوربین‌های مداربسته به‌عنوان نمونه‌ای از پرکاربردترین ابزار رایج در سراسر جهان برای نیل به فضاهای امن به‌ویژه درجاهایی که نظارت طبیعی امکان‌پذیر نیست، مطرح است. درواقع این ابزار با ایجاد این حس که محیط تحت نظر است ضریب ایمنی محیط را بالا می‌برد (Minnery et al. 2005: 37).

بهداشت محیطی

برای کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، جلوگیری از جمع شدن آب و سیلاب، دفع مطلوب پساب‌‌ها و ایجاد یک معبر ایمن و تمیز برای عابران پیاده، نصب سیستم فاضلاب در ورودی‌ها و داخل زیرگذرها ضروری است (Reynald et al. 2009).

طراحی داخلی

نقاشی‌های دیواری، آثار هنری، تابلوهای تبلیغاتی با پس‌زمینه روشن، سنگ‌فرش برجسته، نورپردازی و روکش سطحی برای ایجاد یک محیط دلپذیر در زیرگذر باید مدنظر قرار گیرد. دلایل انتخاب این مواد به موقعیت زیرگذر، میزان استفاده از آن، میزان تخریب مورد انتظار، روش‌های نگهداری و هزینه‌ها بستگی دارد. مؤثرترین راه مقابله با دیوارنویسی، کاشی‌کاری دیوارها است؛ زیرا کاشی در برابر خرابکاری و خراشیدگی مقاوم است، به‌آسانی پاک می‌شود و در عین حال طرح‌های زیبا و جذابی را به وجود می‌آورد. روش دیگر، استفاده از رنگ‌های ترکیبی است. رنگ‌های روشن و زنده، فضا را وسیع‌تر نشان می‌دهند اما خیلی زود کثیف می‌شوند و منظره ناخوشایندی را ایجاد می‌نمایند، حال آنکه رنگ‌های تیره، حس دل‌تنگی را القا می‌نمایند ولی در برابر خراشیدگی و لکه شدن مقاوم‌ترند (Carmona et al. 2003).

دسترسی و سهولت کاربرد

در استفاده از زیرگذرها نه‌تنها افراد عادی بلکه معلولان و والدینی که کالسکه بچه به همراه دارند باید مدنظر قرار گیرند. موانع فیزیکی مانند راه‌پله، مانع از دسترسی افراد معلول و یا شهروندانی که با کالسکه هستند می‌شود و لذا بهتر است ورودی‌ها دارای شیب‌راهه باشند. شیب‌راهه‌ها این مزیت را دارند که زمان عبور از زیرگذر را کوتاه کرده و احساس وسعت مکان را نیز افزایش می‌دهند (Koskela et al.1999). شکل 2 شاخص‌های امنیت فضاهای عمومی شهری-زیرگذرها را نشان می‌دهد.

شکل 2- شاخص‌های امنیت فضاهای عمومی شهر

اصول طراحی ایمن در زیرگذرهای عابر پیاده

با توجه به مطالب مطرح‌شده در مورد امنیت، امنیت در فضاهای عمومی و فضاهای شهری و همین‌طور مهم‌ترین شاخص‌های تأمین امنیت فضاهای عمومی شهری، حال به بررسی اصول طراحی ایمن در زیرگذرهای عابر پیاده به‌عنوان یکی از مصداق‌های فضاهای عمومی بر اساس تجارب جهانی می‌پردازیم. معمولاً شهروندان هنگام عبور از خیابان‌های شلوغی که زیرگذر دارد، بر سر یک دوراهی قرار می‌گیرند. راه اول، عبور از عرض خیابان و رد شدن از بین هزاران خودرویی است که با سرعت سرسام‌آوری حرکت می‌کنند که این کار خطرات زیادی را برای آن‌ها در پـی دارد. امـا راه دوم، اسـتفاده از زیرگـذرهای خلوت و تاریکی است که در آن عابران پیاده خود را کاملاً بی‌دفاع احساس کرده و لذا ترجیح می‌دهند از این مکان‌ها عبور نکنند. ترغیب عابران پیاده به استفاده از این فضاها، مستلزم توجه به دستورالعمل‌های ذیل است که در جدول 3 به اختصار به آن‌ها پرداخته‌شده است.

جدول 3-اصول طراحی ایمن در زیرگذرهای عابر پیاده

یافته‌های پژوهش

یافته‌های توصیفی پژوهش بیانگر این است که پاسخگویان دارای ساختار سنی به شرح زیر می‌باشند: 7 درصد افراد زیر 20 سال، 21 درصد افراد بین 20 تا 29 سال، 22 درصد ‌بین 30 تا 39 سال، 20 درصد بین 40 تا 49 سال و 17 درصد بالای 50 سال سن دارند. ازنظر جنسیت 48 درصد زن و 43 درصد مرد هستند و 9 درصد جنسیت خود را اعلام نکرده‌اند. ازنظر وضعیت تأهل 61 درصد پاسخگویان متأهل و مابقی مجرد هستند. ازنظر تحصیلات 2 درصد افراد زیر دیپلم، 14 درصد دیپلم، 30 درصد فوق‌دیپلم، 27 درصد لیسانس، 15 درصد فوق‌لیسانس و 2 درصد پاسخگویان دارای تحصیلات دکتری هستند. در مرحله بعد به تحلیل یافته‌های استنباطی و کمی با توجه به سؤالات اصلی در تحقیق پرداخته شد. در این راستا برای سنجش فرضیه‌ی مبتنی بر سؤال تحقیق تحت عنوان «به نظر می‌رسد بین شاخص‌های ایمنی در زیرگذرهای منطقه 11 در کلان‌شهر مشهد با زیرگذرهای منطقه 12 تفاوت معنی‌دار وجود دارد» از آزمون مقایسه میانگین دو جامعه مستقل استفاده شد. جدول 4 مقادیر میانگین‌های هر یک از شاخص‌ها به تفکیک مناطق را نشان می‌دهد و جدول 5 به آزمون وجود یا عدم وجود تفاوت معنی‌دار بین میانگین‌ها می‌پردازد. در جدول 5 با استفاده از آزمون لوین که به‌منظور سنجش برابری یا عدم برابری واریانس‌ها انجام می‌شود متوجه می‌شویم برای هر شاخص از اطلاعات کدام سطر استفاده کنیم؛ یعنی برای هر شاخص اگر واریانس‌ها برابر باشند اطلاعات سطر اول و اگر واریانس‌ها برابر نباشند از اطلاعات سطر دوم استفاده می‌شود. به این منظور اگر در قسمت تست لوین مقدار sig از 05/0 کمتر باشد نشان‌دهنده این است که واریانس‌های دو گروه مساوی نیستند. در جدول دوم مشخص‌شده است که برای مقایسه میانگین‌ها باید از اطلاعات کدام سطر برای هر شاخص استفاده نمود.

بنابراین در قسمت مقایسه میانگین برای هر شاخص اگر مقدار sig از 05/0 کمتر باشد نشان‌دهنده وجود تفاوت معنی‌دار بین مناطق است. به‌این‌ترتیب بین مناطق 11 و 12 ازنظر شاخص‌های دسترسی و سهولت کاربرد، طراحی و نفوذ، فرسودگی و آشفتگی، خوانایی و نفوذ، بهداشت و نظارت تفاوت معنی‌دار وجود دارد و ازنظر شاخص روشنایی تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و با توجه به جدول 4 منطقه 11 ازنظر شاخص‌های دسترسی و سهولت کاربرد، طراحی و نفوذ، فرسودگی و آشفتگی، خوانایی و نفوذ و نظارت وضعیت مطلوب‌تری نسبت به منطقه 12 دارد؛ و در منطقه 12 شاخص بهداشت نسبت به منطقه 11 در وضعیت مطلوب‌تری قرار دارد (جداول 4 و 5).

جدول 4- میانگین شاخص‌ها به تفکیک منطقه

جدول 5- نتایج شاخص‌های مختلف در دو منطقه

وضعیت کلی شاخص‌های ایمنی زیرگذرها در دو منطقه‌ی موردمطالعه

برای سنجش وضعیت کلی ایمنی در دو منطقه از آزمون مقایسه میانگین T تک نمونه‌ای استفاده‌شده است. از آنجا که سؤالات پرسشنامه بر اساس طیف 5 گزینه‌ای لیکرت می‌باشد این آزمون میانگین در هر شاخص را با عدد 3 مقایسه می‌کند. با توجه به جدول 5 مقدار ضریب خطا (sig) برای تمامی شاخص‌ها از 05/0 کمتر می‌باشد؛ بنابراین بین میانگین‌های هر شاخص با عدد 3 تفاوت معنی‌داری وجود دارد و با توجه به جدول 6 مشاهده می‌شود که تنها در مورد شاخص بهداشت میانگین از عدد 3 بیشتر است ولی مابقی شاخص‌ها از حد متوسط کمتر هستند و درنتیجه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند (جداول 6 و 7).

جدول 6- نتایج مقایسه میانگین t تک نمونه‌ای

جدول 7- تی تک نمونه‌ای

تکنیک ANP

تئوری ANP در نرم‌افزار Super Decisions مورداستفاده قرارگرفته و در اساس دارای دو بخش به هم‌جفت شده ‌است. اولی شامل تنظیم معیارها و غیرمعیارهای سلسله‌ مراتبی یا شبکه‌ای است که برهم‌کنش‌های سیستم موردمطالعه را کنترل می‌نماید و دومی شامل شبکه‌ای از تأثیرات میان عناصر و خوشه‌ها می‌باشد. در این فرآیند، یک ابرماتریس محدود برای هر عنصر محاسبه‌شده و هرکدام از این ابرماتریس‌ها به‌وسیله ارجحیت عنصر خود، وزن‌دهی می‌شود. در نهایت با تلفیق و سنتز همه معیارهای کنترل، نتیجه تصمیم مشخص می‌گردد. فرآیند تحلیل شبکه‌ای، قالب و چارچوب فراگیری را برای تحلیل مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تصمیم‌گیری‌های‌ گروهی فراهم می‌نماید. این تکنیک امکان به‌کارگیری تمامی فاکتورها و معیارهای محسوس و نامحسوس را که نسبتی با تصمیم‌گیری مناسب در مدل موردمطالعه دارند، محقق می‌نماید. از آنجایی که مجموعه شاخص‌هایی در تأمین امنیت فضایی زیرگذرهای شهری تأثیرگذار می‌باشند که دارای ارتباطات شبکه‌ای با یکدیگر می‌باشند، تحقیق حاضر به دنبال سنجش میزان تأثیر این شاخص‌ها بر یکدیگر و همچنین بر میزان امنیت فضایی زیرگذرهای شهری می‌باشد. در پژوهش حاضر شبکه زیر مورداستفاده قرارگرفته است. این شبکه یک‌لایه و دارای دو خوشه است. معیار‌های تأثیرگذاری بر «امنیت جسمی و فیزیکی» و «امنیت ذهنی و روحی» به‌عنوان خوشه اول قرارگرفته‌اند و در خوشه دوم معیارهای تعیین‌کننده میزان امنیت شهری قرار دارند.

شکل 3- نمودار مفهومی شبکه معیارها

به‌واقع این تکنیک امکان به‌کارگیری تمامی فاکتورها و معیارهای محسوس و نامحسوس را که نسبتی با تصمیم‌گیری مناسب در مدل موردمطالعه دارند، محقق می‌نماید. با توجه به نتایج حاصل از 20 پرسشنامه‌ تکمیل‌شده و محاسبات انجام‌شده، وزن دهی نهایی برای ابعاد گوناگون به شرح زیر استخراج گردید (جدول 9).

جدول 9- وزن دهی ابعاد «شبکه یک‌لایه‌ای امنیت فضایی زیرگذرهای شهری»

جدول 10- میانگین شاخص‌ها به تفکیک منطقه

نتایج نهایی تصمیم‌گیری بر اساس تحلیل شبکه:

همان‌طور که در جدول 11 و 12 مشخص‌شده است، نتایج تلفیق معیارهای کنترل جهت تصمیم‌گیری مشخص‌شده است. در منطقه 11 در بین شاخص‌های موردمطالعه، شاخص بهداشت محیطی از دیدگاه شهروندان بالاترین میانگین (55/3) را کسب نموده است، بدین ترتیب از دیدگاه شهروندان در تأمین امنیت فیزیکی-کالبدی یک زیرگذر بهداشت محیط اهمیت بیشتری را دارا است، بعد از آن معیار خوانایی و نفوذپذیری یک زیرگذر با میانگین (94/2)، میانگین بالاتری را کسب کرده است. این در حالی است که از منظر خبرگان شهری معیار دسترسی و سهولت کاربرد، وزن بیشتری (19/0) در تأمین امنیت کالبدی-اجتماعی زیرگذرها دارد و پس از آن شاخص‌های بهداشت محیطی و نظارت در یک سطح (15/0) قرار می‌گیرند؛ اما در بین شاخص‌های هفت‌گانه‌ی موردمطالعه، شاخص دسترسی و سهولت کاربرد بالاترین وزن و لذا اولویت یک را داراست و پس از آن معیارهای بهداشت محیطی و نظارت وزن بیشتری را در تأمین امنیت فضایی زیرگذرها دارا هستند.

جدول 11- نتایج تلفیق معیارهای کنترل جهت تصمیم‌گیری- منطقه 11

در مرحله‌ی بعدی، مربوط به نتایج تلفیق معیارهای کنترل در منطقه 12 می‌باشد. همان‌طور که در جدول 12 مشخص‌شده است، در این منطقه نیز بهداشت محیطی از منظر شهروندان میانگین بالاتری را کسب نموده است (80/3) و به‌تبع آن سهم بالاتری در تأمین امینت فضایی زیرگذرها دارد؛ و پس از آن معیار دسترسی و سهولت کاربرد (72/2) میانگین بالاتری را به خود اختصاص داده است. در حالی که معیار دسترسی و سهولت کاربرد وزن بیشتری را داراست و لذا اولویت یک تلقی می‌شود و پس از آن بهداشت محیطی و نظارت در یک سطح قرار می‌گیرند. نتایج تلفیق معیارهای کنترل جهت تصمیم‌گیری بیانگر این است که منطقه 11 با نمره‌ی کل 55/2 وضعیت بهتری را ازلحاظ امنیت فیزیکی-کالبدی در زیرگذرها دارا است.

جدول 12- نتایج تلفیق معیارهای کنترل جهت تصمیم‌گیری- منطقه 12

شکل 4- تصاویری از زیرگذرهای مناطق موردمطالعه، مآخذ: نگارندگان

بحث و نتیجه‌گیری

شهر می‌بایست برای عابر پیاده و بر اساس نیازها و علایق آن‌ها طراحی شود تا شهروندان از حضور در شهر و استفاده از فضاها و مکان‌های شهری لذت برده و با ایجاد حس امنیت، شهر را همچون خانه و دارایی خود به شمار بیاورند، ازجمله این دسترسی‌های ویژه زیرگذرهای عابر پیاده می‌باشند که با حضور خود مسیرهای ویژه عبور پیاده را به یکدیگر متصل کرده و پیوندی در شبکه ارتباطی برقرار می‌کنند؛ بنابراین توجه به این امر و طراحی مناسب این فضاها ازجمله عواملی است که می‌تواند شهر را به‌سوی توسعه پایدار هدایت کند (پورانصفر و همکاران، 1392). قابلیت‌ها و کارایی‌های مدل ANP در طی دو دهه اخیر آن‌قدر متنوع و گسترده شده است که رشته‌های مختلف علمی از این مدل برحسب کاربرد در پژوهش‌ها استفاده می‌کنند.از آنجایی که مجموعه شاخص‌هایی در تأمین امنیت فضایی زیرگذرهای شهری تأثیرگذار می‌باشند که دارای ارتباطات شبکه‌ای با یکدیگر می‌باشند، تحقیق حاضر به دنبال سنجش میزان تأثیر این شاخص‌ها بر یکدیگر و همچنین بر میزان امنیت فضایی زیرگذرهای شهری بود؛ بنابراین یک شبکه مورداستفاده قرارگرفته است. این شبکه دارای یک ‌لایه و دو خوشه است. معیار‌های تأثیرگذاری بر «امنیت جسمی و فیزیکی» و «امنیت ذهنی و روحی» به‌عنوان خوشه اول قرارگرفته‌اند و در خوشه دوم معیارهای تعیین‌کننده میزان امنیت شهری در مدل ANP طراحی، وزن دهی، محاسبه، پردازش و تحلیل شد. از سوی دیگر با توجه به اینکه توزیع فضایی زیرگذرهای کلان‌شهر مشهد در این دو منطقه (مناطق 11 و 12) بیشتر است (سازمان حمل‌ونقل ترافیک شهرداری مشهد، 1391) لذا از دیگر اهداف تحقیق حاضر سنجش وضعیت ایمنی زیرگذرهای این دو منطقه بوده است. نتایج تحقیق حاکی از این است که در بین شاخص‌های هفت‌گانه‌ی پژوهش حاضر، منطقه 11 از لحاظ تمامی شاخص‌ها به‌استثنای بهداشت و روشنایی در وضعیت مساعدتری قرار دارد و بین شاخص‌های ایمنی زیرگذرهای منطقه 11 و 12 تفاوت معنی‌داری وجود دارد. از سوی دیگر نتایج حاصل از تصمیم‌گیری بر اساس مدل ANP بیانگر این است که دسترسی و سهولت کاربرد در اولویت اول برای تأمین ایمنی یک زیرگذر است و طراحی داخلی در اولویت آخر قرار دارد. این در حالی است که در سایر مطالعات مربوط به امنیت شهری و شاخص‌های کالبدی امنیت، نور و روشنایی مهم‌ترین عامل ارزیابی‌شده است (Newman,1996؛ ادیبی و عظیمی، 1390). به طور کلی علی‌رغم اینکه در تحلیل‌های حاصل از نرم‌افزار SPSS و تکنیک ANP وضعیت ایمنی زیرگذرهای منطقه 11 مساعدتر ارزیابی شد. با این حال مشاهدات حاکی از این است که اغلب زیرگذرهای واقع در این دو منطقه از استانداردهای لازم برخوردار نیستند و با اصول طراحی ایمن فاصله‌ی زیادی وجود دارد، اغلب آن‌ها فاقد تراز، لامپ‌های کافی- با فواصل استاندارد، عدم استفاده از رنگ‌های مناسب و دیواره‌هایی فرسوده هستند و زیرگذرهایی که به دلیل احداث قطار شهری مشهد و دومنظوره بودن زیرگذر، ضریب ایمنی در آن‌ها تا حدی افزایش‌یافته است (افزایش تردد، وجود فرصت‌های نظارت طبیعی و مصنوعی، استفاده از رنگ‌های مناسب و...) با این حال هنوز هم می‌توان نواقص و کاستی‌های بسیاری را در طراحی اولیه‌ی کلیه‌ی زیرگذرهای دو منطقه مشاهده کرد. در حالی که یافته‌های سایر تحقیقات نشان می‌دهد تبدیل زیرگذر به یک فضای جذاب و قابل‌استفاده نه‌تنها وابسته به محل قرارگیری زیرگذر و ارتباط آن با محیط اطرافش می‌باشد بلکه در گرو طراحی زیبا و مناسب متغیرهایی نظیر ورودی، نورپردازی، دسترسی، ابعاد، مصالح، کاربری و مبلمان می‌باشد (پورانصفر و همکاران، 1392) و مغایرت با این امر منجر به ازدیاد آمار متعدد بزهکاری و کاهش استفاده از زیرگذرها خواهد شد (Jakwardon, 2014) که نورپردازی مناسب، طراحی داخلی و سهولت تردد در زیرگذرها در پژوهش حاضر مساعد ارزیابی نشد. لذا معمولاً شهروندان ترجیح می‌دهند از خیابان‌های شلوغ و از بین هزاران خودرویی که با سرعت سرسام‌آوری حرکت می‌کنند عبور کنند که این کار خطرات زیادی را برای آن‌ها در پـی دارد. امـا راه دیگر چیست؟ اسـتفاده از زیرگـذرهای خلوت و تاریکی که در آن عابران پیاده خود را کاملاً بی‌دفاع احساس کرده و لذا ترجیح می‌دهند از این مکان‌ها عبور نکنند. مهم‌ترین عاملی که موجب اسکان شهروندان در یک محیط و محله‌ی شهری می‌شود امنیت است، مردم اگر بتوانند از رفت‌وآمد در مناطق و محل‌های ناامن که حس ترس را به آنان القا می‌کند خودداری می‌کنند و زیرگذرها به‌عنوان کاربری‌های پراستفاده و مصداق فضاهای عمومی شهری از این قاعده مستثنا نیستند. در این راستا پیشنهاد می‌شود، در ابتدای امر زیرگذرها از نورپردازی مناسب برخوردار شوند که این امر خود موجب افزایش تردد شهروندان خواهد شد و با افزایش تردد متعاقباً ضریب امنیت مجدد افزایش خواهد یافت. لازم است چراغ‌های شکسته به‌سرعت تعمیر شوند و از رخداد تئوری پنجره‌ی شکسته (جیکوبز، 1386) و وقوع نا به سامانی بیشتر جلوگیری شود. از طراحی زیرگذرهای U شکل و L شکل و فاقد تراز (شکل 4) خودداری شود. زیرگذر نباید محاط بوده و از ارتفاع و طول و عرض استاندارد برخوردار باشد تا موجبات امنیت و آسایش روانی را جهت تردد شهروندان فراهم سازد.