تحلیل و بررسی اثرات قطب صنعتی پارس جنوبی بر ساختار روستاهای استان بوشهر نمونه (شهرستان های عسلویه کنگان،دیر، جم )

مقدمه و بیان مسئله

رشد کمی شدید و ناهماهنگ، همراه با توسعه کیفی بسیار ناهمگون در میان کشورها و مناطق جهان، از جنبه‌های بارز تحولات اجتماعی و اقتصادی در سه دهه اخیر بوده است. اصلی­ترین جنبه­ی توسعه در سطح جهان را همان گسترش شتابان و بی­سابقه­ی کمیت آن در این دوره می­دانند؛ اما نابرابری مناطق خود را در سرمایه­های مادی به کارافتاده و محدودیت‌های مالی به‌صورت عیان‌تری به نمایش می­گذارد.

اجرای طرح­های صنعتی و پروژه­های ملی که با اهداف خاص سیاسی، اقتصادی، نظامی و ... به ظهور می­رسند؛ اما به دنبال ایجاد و گسترش این پروژه­ها، مسائل و مشکلات زیادی در جهات مختلف توسعه­ی حوزه­ی نفوذ مربوطه به وجود می‌آورند (سلیمانی،1382: 1). اگر به پیامدهای فرهنگی و اجتماعی طرح‌های توسعه توجه نکنیم و همزمان با اجرای طرح­ها، برنامه­ریزی و سیاست‌گذاری‌های لازم صورت نگیرد، باید انتظار عدم تعادل­های زیادی در جامعه داشت (معیدفر،1384: 10). هدف اصلی برنامه­های توسعه منطقه­ای رسیدن به الگوی مناسبی از توزیع سکونتگاه‌ها، امکانات و فعالیت‌ها بر اساس پتانسیل­های سرزمین و فضای جغرافیایی است. موضوع اصلی برنامه‌ریزی فضایی و منطقه‌ای نیز رسیدن به چنین الگویی است که در آن بین عناصر کالبدی، فضاها و فعالیت­های سیستم ارتباط و انسجام مناسب برقرار باشد (جمعه­پور، 1385: 208). قطب صنعتی پارس جنوبی ازجمله مراکز صنعتی بزرگ ایران بشمار می­آید که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی اثرات و پیامدهایی در منطقه و حتی کل کشور داشته و دارد؛ لذا درک و شناسایی دقیق این عوارض نه‌تنها موجب پیش‏بینی تحولات آتی را میسر می‏سازد، بلکه این امکان را نیز فراهم می‏سازد تا مسئولان مربوطه نظارت و کنترل بیشتری بر منطقه داشته باشند و با مسائل برخوردی منطقی نمایند. با عنایت به موارد ذکرشده به نظر می­رسد برنامه­ریزی توسعه روستایی در نواحی جنوبی استان بوشهر متفاوت از برنامه­ریزی روستایی در سایر مناطق و نواحی ایران باشد، لذا برنامه­ریزی روستایی در این منطقه باید همه‌جانبه، دوراندیشانه، آینده­نگر و با توجه به موقعیت و شرایط خاص جغرافیایی منطقه باشد. موضوع عمده موردمطالعه در این پژوهش تحلیل اثرات اقتصادی و اجتماعی پارس جنوبی بر روستاهای شهرستان­های کنگان، جم، عسلویه و دیر است.

 اهمیت موضوع

با عنایت به شرایط امروزی ایران، پرداختن به پیامدهای استقرار صنایع و حرکت در جهت نوسازی و توسعه صنعتی می­تواند بستری برای توسعه همه‌جانبه فراهم آورد. به این ترتیب صنایع بزرگی همچون پارس جنوبی باید نقش محوری در توسعه کشور ایران و استان بوشهر ایفا نماید. با بررسی­های صورت گرفته متأسفانه تاکنون تحقیقاتی به‌صورت جامع و سیستمی در این زمینه صورت نگرفته است؛ لذا پژوهش حاضر به تجزیه‌وتحلیل و نقش صنایع نفت و گاز بر توسعه­ی روستاهای حوزه نفوذ پارس جنوبی تأکید دارد برای بررسی و شناخت توسعه اجتماعی و اقتصادی و نیز بهره‌مندی روستاییان از امکانات و خدمات، نیاز به شناخت دقیق و همه‌جانبه از گذشته و وضع موجود منطقه می­باشد. با توجه به شرایط این منطقه به بررسی و شناخت چالش­های توسعه اقتصادی، اجتماعی (مهاجرت شدید، تراکم بالای جمعیت در روستاها و شهرها و...) و فرهنگی (ازجمله تغییر در اعتقادات، ارزش‌ها، نگرش­ها و رفتارهای روستاییان) پرداخته می­شود.

عدم آگاهی و شناخت جامع و مبتنی بر روش­های علمی از میزان برخورداری و سطح نسبی توسعه روستایی در محدوده تأسیسات گازی پارس جنوبی مشکل اساسی در تدوین برنامه­ها و راهکارهای توسعه روستایی این منطقه می­باشد. در این رابطه اندازه­گیری امکانات موجود در نظام روستایی، کشف روابط متقابل و تعیین روند متغیرها می­تواند به تشریح وضعیت نظام سکونتگاه روستایی کمک نماید.

اهداف تحقیق

این تحقیق به دنبال آن است تا نقش و میزان تأثیرگذاری قطب صنعتی پارس جنوبی را بر ساختار روستاهای شهرستان‌های جم، دیر، عسلویه و کنگان استان بوشهر شناسایی نماید.

 پیشینه پژوهش: مطالعاتی که در رابطه با توسعه منطقه­ای در ایران پیش از پیروزی انقلاب و چه مطالعاتی که پس از انقلاب صورت گرفته است نشان می­دهد، مناطق مرزی کشور، ازنظر شاخص­های اقتصادی و اجتماعی توسعه، از مناطق داخلی کشور توسعه‌نیافته‌تر بوده­اند (علینقی،1378). مطالعات متعددی در مورد اثرات قطب صنعتی پارس جنوبی صورت گرفته که در اینجا به تعدادی از آن‌ها اشاره می­شود:

جدول 1- خلاصه پژوهش‌های صورت گرفته در مورد اثرات قطب صنعتی پارس

 فرضیات پژوهش

- استقرار تأسیسات پارس جنوبی باعث بهبود وضعیت شاخص­های اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی شده است.

- تداوم و توسعه تأسیسات پارس جنوبی باعث افول شاخص­های فرهنگی در مناطق روستایی شده است.

 روش تحقیق

 روش تحقیق ترکیبی از روش­های اسنادی، توصیفی و تحلیلی است و بخش عمده­ای از داده­ها از طریق مطالعات میدانی حاصل می‌شود. جامعه آماری این پژوهش بیش از 13710 خانوار روستایی ساکن شهرستان‌های کنگان، عسلویه، جم و دیر استان بوشهر است.با توجه به نوع تحقیق و جامعه آماری موردبررسی، نمونه‌گیری تحقیق تصادفی ساده به روش طبقه‌ای و طی چندین مرحله‌ انجام‌شده است. به این ترتیب که در ابتدا از بین تمامی بخش‌های شهرستان­ها، چند بخش و از هرکدام از این بخش‌ها چند دهستان، از هر دهستان چندین روستا و درنهایت از هر روستا تعدادی خانوار انتخاب خواهد شد. لازم به ذکر است که انتخاب در هرکدام از مراحل فوق به‌صورت تصادفی و بر اساس اصل «تسهیم‌به‌نسبت» خواهد بود. نمونه آماری این پژوهش تعداد 370 نفر از سرپرست خانوارهای روستایی است که از طریق فرمول کوکران به‌دست‌آمده است (حافظ­نیا، 1382). جهت جمع­آوری اطلاعات و تهیه و تدوین این پژوهش از دو روش مطالعات کتابخانه­ای و میدانی استفاده‌شده است.

موقعیت منطقه موردمطالعه

 حوزه پارس جنوبی از سمت شمال به استان فارس و شهرستان دشتی استان بوشهر، از جنوب به خلیج‌فارس و قسمتی از استان هرمزگان، از مشرق به استان فارس و از مغرب به خلیج‌فارس محدود است. با توجه به جدول 2 این منطقه با 17/5413 کیلومترمربع وسعت، حدود 5/23 درصد از مساحت استان بوشهر و 33/. مساحت ایران را به خود اختصاص داده است. منطقه ویژه انرژی پارس در سال 1377 جهت بهره­برداری از منابع نفت و گاز تأسیس‌شده است با توجه به وسعت میدان گازی، توسعه آن در فازهای مختلف باهدف تأمین تقاضای روبه رشد گاز طبیعی موردنیاز کشور و صادرات آن با پیش‌بینی 28 فاز فرآوری گاز و 15 مجتمع پتروشیمی و طیف وسیعی از صنایع پایین‌دستی در دست بهره­برداری قرارگرفته است. این منطقه واقع در جنوب استان بوشهر در ساحل خلیج‌فارس شامل شهرستان­های هم‌جوار کنگان، عسلویه، دیر و جم، 2/21 درصد از جمعیت استان بوشهر و بیش از 163 نقطه روستایی و 12 نقطه شهری را در بردارد.

جدول 2- جمعیت و تقسیمات سیاسی در محدوده تأسیسات پارس جنوبی 1390

مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر 1390

شکل 1- موقعیت نسبی قطب صنعتی پارس جنوبی در استان بوشهر و ایران

مبانی نظری پژوهش

 به‌طورکلی هسته­ی اغلب نظریه­های توسعه از رویکردهای متفاوت به چند متغیر اصلی اقتصادی یا جامعه­شناسی تشکیل‌شده است. مهم‌ترین متغیرهای یادشده از این قرارند:1- وجود سرمایه برای تدارک امور زیر بنایی 2- رشد سریع صنایع تولیدی 3- نوسازی اقتصاد و جامعه 4- رشد بخش کشاورزی و تحول نظام‌های بهره­برداری از عوامل تولید 5- توسعه شهرنشینی و عمران روستاها 6- دسترسی به وام و کمک‌های خارجی 7- افزایش درآمد سرانه 8- فقر و نابرابری اجتماعی 9- نقش دولت در ایجاد تغییرات اساسی در جامعه و اقتصاد 10- پدیده اثر نمایش بین‌المللی 11- و بالاخره انگیزه‌ها و تمایلات موجود در مردم برای پیشرفت و ترقی (زاهدی، 1386:829). فریدمن معتقد بود در هر مرحله از توسعه­ی اقتصادی که در یک کشور به وجود می­آید، متناسب با آن، ساختار اقتصاد فضای نیز شکل می­گیرد. منظور از اقتصاد فضایی، الگوی جغرافیایی و یا فضایی توسعه است. برای شکل‌گیری چنین ساختار فضایی، استفاده از منابع محلی و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی قدم اولیه به‌حساب می­آید، بنابراین عوامل تولید تنها در مکان­های محدودی کنار هم متمرکز می­شوند؛ لذا این نقاط، اولین سلسله‌مراتب سکونتگاهی را شکل می­دهند. با شکل­گیری اولین نقاط، از طریق تخصصی شدن و تمرکز سرمایه، موجب انباشت فعالیت­های اقتصادی در این مراکز می‌گردد. به‌طوری‌که مناطق پیرامونی تحت نفوذ بلامنازع مناطق مرکزی قرار می­گیرند. ازنظر فریدمن این تسلط و غلبه از طریق شش عامل اثر تسلط و چیرگی، اثر اطلاعاتی، اثر روانی، اثر مدرنیزه شدن، اثر پیوندی و اثر تولیدی به وجود می­آید. در مرحله­ی اقتصاد صنعتی، زمانی که منافع حاصل از رشد اقتصادی به نواحی اطراف پخش گردد ساختار مرکز و پیرامون به‌تدریج تغییریافته به‌طوری‌که ساختار چندهسته‌ای ایجاد می­شود. بنابراین اقتصاد فضایی بیشتر به هم ارتباط پیداکرده و سلسله‌مراتب کارکردی سکونتگاه‌ها به‌طرف نزدیک به ساختار نرمال حرکت می­کنند (کلانتری،63:1380-59). با توجه به این‌که روند توسعه‌یافتگی در کشورهای مختلف جهان دارای مراتب و درجات گوناگون است، در داخل یک کشور یا استان نیز روند توسعه‌یافتگی در بین مناطق و بخش­های مختلف یکسان نمی­باشد. توسعه‌یافتگی مناطق با توجه به توزیع فضایی ناهمگن منابع و همچنین عوامل مختلف اقتصادی- اجتماعی ممکن است در بخش­های مختلف کشاورزی، صنعت و خدمات دارای روندی متناسب نباشد. هیرشمن و میردال ازجمله کسانی بودند که کاربردهای مکانی فرآیند توسعه را شناختند و در جهت ایجاد پیوند و ارتباط میان مدل­های رشد و نظریه­های توسعه منطقه­ای قدم­های مهمی برداشتند (میسرا، 1353: 158). هیرشمن با ابداع مفاهیم «اثرات قطبی شدن» و «نشت به پائین» و میردال با تأکید بر «اثرات پخش» و «اثرات واپس روی» سعی کردند تا از مکانیسم قطب­های رشد و نقاط شهری و سرایت آثار و پیامدهای توسعه به نواحی روستایی اطراف حمایت کنند در این میان میسرا سعی کرد تا با ارائه یک مدل سلسله‌مراتبی، الگویی متناسب با شرایط و ویژگی‌های توسعه روستایی در کشورهای جهان سوم ارائه دهد (کلانتری،1380: 77-74). مفهوم اثرات پخش بیانگر این واقعیت است که به‌مرورزمان اثرات توسعه‌ی ایجادشده در قطب رشد به‌صورت امواج در فضاهای اطراف خود منتشر می­گردد. این " نشت به پایین" یا "اثرات پخش" به‌ویژه برای برنامه­ریزان منطقه­ای جاذبه­ی زیادی داشته و اخیراً نیز همین جنبه از تئوری استفاده از آن را در سیاست­گذاری­های منطقه عمومیت بیشتری داده است (کلانتری،1380: 78-77). تأسیسات و پروژه‌های منطقه پارس جنوبی ازجمله مراکز صنعتی بزرگ ایران بشمار می­آید که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی اثرات و پیامدهایی در منطقه و حتی کل کشور داشته و دارد.

عدم آگاهی و شناخت جامع و مبتنی بر روش­های علمی از میزان برخورداری و سطح نسبی توسعه روستایی در محدوده قطب صنعتی پارس جنوبی مشکل اساسی در تدوین برنامه­ها و راهکارهای توسعه روستایی این منطقه می­باشد. در این رابطه اندازه­گیری امکانات موجود در نظام روستایی، کشف روابط متقابل و تعیین روند متغیرها می­تواند به تشریح وضعیت نظام سکونتگاه روستایی کمک نماید. در این راستا قطب صنعتی پارس جنوبی که یکی از مراکز صنعتی مهم ایران و حتی جهان می‌باشد پخش توسعه بر منطقه یا حوزه نفوذ به‌طور یکسان اتفاق نمی­افتد. جهت مشخص شدن اثرات توسعه بر مناطق روستایی حوزه نفوذ پارس جنوبی با تأکید بر نظریه پخش و توسعه استفاده‌شده است.

 بحث و بررسی و تجزیه‌و تحلیل

جمعیت در حوزه قطب صنعتی پارس جنوبی: جمعیت روستایی حوزه پارس جنوبی در فاصله سال­های 1375 تا 1390 از 5/71 درصد به 8/49 درصد کاهش‌یافته است (جدول 3) با توجه به اینکه درصد روستانشینی کاهش‌یافته ولی حجم جمعیت روستایی افزایش اندکی نیز داشته است در مقابل جمعیت شهری از سال 1375 تا 1390 بیش از دو برابر افزایش‌یافته است تبدیل‌شدن 12 نقطه روستایی به شهر و مهاجرت گسترده در این محدوده باعث افزایش جمعیت شهری حوزه پارس جنوبی شده است.  تغییر‌ ترکیب‌ آبادی‌های‌ حوزه پارس جنوبی به ‌نفع‌ آبادی‌های‌ بزرگ (بیش‌ از 50 خانوار) را می‌توان‌ تحت‌ تأثیر عوامل زیر ارزیابی‌ نمود:   

- گسترش‌ امکانات‌ زیربنایی ­در آبادی‌های‌ بزرگ‌ به‌عنوان‌ جاذبه‌ نگهداشت‌ جمعیت.

- متروکه‌ شدن‌ برخی‌ از آبادی‌های‌ کوچک‌ به لحاظ‌ عدم سکونت‌ جمعیت‌ در آن.‌  

- افزایش‌ طبیعی‌ جمعیت آبادی‌ها‌ و کاهش نسبی‌ مهاجرت‌ به ‌شهرها به دلیل مشکلات.

با توجه به جدول 3 تغییرات شهرنشینی و روستانشینی در حوزه پارس جنوبی در سال 1390 نسبت به دوره قبل ترتیب 2/76 و 3/30- درصد بوده است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد تبدیل‌شدن نقاط روستایی به شهر و مهاجرت به نقاط شهری باعث تغییرات زیادی شده است.

جدول 3- نسبت جمعیت برحسب محل سکونت در ایران، استان بوشهر و حوزه پارس جنوبی

مأخذ: برآورد نگارنده بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن کل کشور و استان بوشهر، سال 1375 و 1390

توزیع جمعیت شهرنشین و روستانشین در حوزه پارس جنوبی: در این راستا جمعیت شهری و روستایی منطقه موردمطالعه در سال 1375 به ترتیب 5/28 و 5/71 درصد بوده و این رقم در سال 1390 به ترتیب 7/70 و 3/29 درصد بوده است با توجه به افزایش بالای جمعیت ناشی از مهاجرت به منطقه، تبدیل نقاط روستایی به شهر جمعیت شهری منطقه نسبت به دهه گذشته 3 برابر افزایش‌یافته است ولی جمعیت روستایی منطقه علیرغم تبدیل‌شدن نقاط روستایی به شهر و تخلیه تعداد زیادی از آن‌ها در محدوده تأسیسات کاهش نیافته است. در این راستا در شهرستان­های حوزه پارس جنوبی نسبت جمعیت شهری و روستایی نشان‌دهنده تمایل زیاد به شهرنشینی در این منطقه وجود دارد. همان‌طور که در جدول 4 مشاهده می­شود نسبت جمعیت روستایی منطقه به جمعیت استان از سال 1375 تا 1390 روند افزایشی دارد به‌جز شهرستان دیر از 7/7 درصد جمعیت روستایی استان در سال 1375 به 5/1 درصد در سال 1390 کاهش‌یافته است نسبت جمعیت روستایی شهرستان‌های جم، دیر و کنگان و عسلویه در سال 1390 نسبت به جمعیت روستایی کل حوزه پارس جنوبی به ترتیب 2/37، 5/19 و 3/43 درصد بوده است. با توجه به استقرار تأسیسات در شهرستان‌های کنگان و عسلویه جمعیت روستایی این شهرستان‌ها نسبت به دوره قبل هم در استان و هم در حوزه پارس جنوبی افزایش‌یافته است.

جدول 4- تحولات جمعیت روستایی شهرستان­های حوزه تأسیسات پارس جنوبی در سال‌های 1375 تا 1390

منابع: 1- نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر سال‌های 90-1365 2- محاسبات نگارنده

با توجه به آمار جدول 5 درصد تغییرات متوسط جمعیت روستایی و تراکم نسبی در شهرستان دیر منفی و در شهرستان‌های جم، کنگان و عسلویه شاخص‌های فوق مثبت است درصد تغییرات نسبت جنسی در حوزه پارس جنوبی مثبت و در شهرستان‌های کنگان و عسلویه نسبت به دوره قبلی رشد 1/161 درصدی داشته است. این موضوع نشان از مهاجرت گسترده نیروی کار دارد.

جدول 5- نسبت تغییرات تراکم نسبی و نسبت جنسی در قبل و بعد از ایجاد تأسیسات پارس جنوبی

منبع: محاسبات نگارنده بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر 90-1375

آبادی‌ در واحد سطح‌ حوزه پارس جنوبی: بررسی‌ تراکم‌ آبادی‌ در واحد سطح‌ از مباحث‌ اصلی‌ الگوی‌ استقرار آبادی‌ها به شمار می‌رود. بر اساس نتایج‌ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس و مسکن استان بوشهر در سال ‌1375 و 1390 حدود 7/3 آبادی‌ در هر 100 کیلومترمربع‌ مساحت‌ استان‌ بوشهر وجود داشته است. ولی در سال 1390 این رقم حدود 9/2 آبادی در هر 100 کیلومترمربع مساحت استان وجود دارد در منطقه موردمطالعه حوزه تأسیسات پارس جنوبی در استان بوشهر در سال 1375 و 1390 به ترتیب حدود 2/3 و 3 آبادی در هر 100 کیلومترمربع وجود داشته است و این رقم نسبت به شاخص کل استان در سال 1390 کمی بیشتر است.‌ این‌ امر با توجه‌ به‌ جمعیت‌ پایین آبادی‌های‌ استان‌ نشان‌دهنده‌ مشکلات‌ خاص مناطق‌ روستایی‌‌ است. با توجه به جدول شماره 5 تراکم آبادی در واحد سطح شهرستان جم از بقیه شهرستان‌های استان بوشهر و حوزه پارس جنوبی بیشتر است بنابراین شاخص‌ تراکم‌ آبادی‌ در سال 1390 در واحد سطح‌ بین‌ حداقل‌ 4/2 آبادی‌ در شهرستان‌ دیر‌ تا حداکثر 7/3 آبادی‌ در شهرستان‌ جم‌ نوسان‌ دارد.

نرخ رشد جمعیت روستایی در حوزه پارس جنوبی

مجموع تحولاتی که در قرن حاضر در ایران اتفاق افتاد ازجمله تغییر ساختار عمده مالکی جامعه روستایی، رشد شهرنشینی، گسترده شدن مشاغل و... نیاز به داشتن فرزندان زیادتر را در میان غالب اقشار و طبقات از بین برد. عوامل عمده مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در این رفتار اجتماعی مؤثر بوده است (خانی،1377: 194).

بر اساس سرشماری­های مختلف نرخ رشد جمعیت استان بوشهر طی 75-1365، 85-1375 و 90-1385 به ترتیب 96/2، 77/1 و 1/3 درصد افزایش‌یافته است. این رقم طی­های سال‌های ذکرشده در نقاط شهری 57/2، 88/3 و 05/4 و در نقاط روستایی به ترتیب از 33/1، 22/1- و 5/0 درصد رسیده است. بر این اساس نرخ رشد جمعیت در استان بوشهر و مناطق شهری و روستایی آن افزایش‌یافته است. با توجه به آمار جدول 6 نرخ رشد جمعیت در حوزه پارس جنوبی نشان می­دهد در راستای نرخ رشد جمعیت استان روند افزایشی دارد به‌طوری‌که در حوزه جغرافیایی پارس جنوبی نسبت به دهه قبل از ایجاد تأسیسات نرخ رشد از 9/2 درصد در دهه 75-65 به 2/4 درصد در دهه 85-75 و 8/8 درصد در دوره 90-85 افزایش‌یافته است. بر این اساس نرخ رشد جمعیت در مناطق شهری از 6/3 درصد در دهه 75-65 به 3/10 درصد در دهه 85-75 و 5/16 درصد در دوره پنج‌ساله 90-85 افزایش‌یافته است. همچنین در نقاط روستایی از 6/2 درصد در دهه 75-65 به 5/. درصد در دهه 85-75 و 1/1- درصد در دوره پنج‌ساله 90-85 کاهش‌یافته است. نرخ رشد جمعیت در شهرستان‌های کنگان و عسلویه و مناطق شهری و روستایی این مناطق در دهه 75-65 به ترتیب از 7/3، 9/3 و 6/3 درصد به 3/6، 5/10 و 3/3 درصد در دهه 85-75 رسیده است. همچنین در دوره پنج‌ساله 90-85 در شهرستان‌های کنگان و عسلویه و مناطق شهری و روستایی آن به ترتیب 4/12، 8/22 و 83/. درصد رسیده است افزایش نرخ رشد جمعیت در شهرستان‌های کنگان و عسلویه و مخصوصاً نرخ رشد مناطق شهری نسبت به استان و سطح کشور بسیار بالاتر است؛ و دلایل آن را می­توان مهاجرت‌های گسترده به این شهرستان‌ها در محل تمرکز تأسیسات پارس جنوبی ذکر کرد. نرخ رشد جمعیت در شهرستان دیر شرایط دیگری دارد به‌طوری که نرخ رشد جمعیت روستایی در دهه 85-75 و 90-85 نسبت به دهه 75-65 کاهش شدیدی یافته است دلیل اصلی آن تبدیل‌شدن روستاهای دوراهک، بردخون، آبدان، به شهر در دهه 85-75 می‌باشد.

جدول 6- نرخ رشد جمعیت شهرستان‌های حوزه تأسیسات پارس جنوبی

حرکات مکانی جمعیت

مردان نقاط روستایی کشور ازنظر تعداد چه در مهاجر فرستی و چه در مهاجرپذیری طی دوره­های موردبررسی نسبت به زنان مشارکت بیشتری­ داشته­اند (ازکیا،1380). بر اساس آمار جداول 7 و 8 از کل مهاجران واردشده به استان بوشهر در مقطع سرشماری 1375 از 66474 نفر به 401640 نفر در دوره 90-1375 افزایش‌یافته است به تعبیری مهاجران دوره 90-1375 شش برابر دهه 75-65 بوده است از کل مهاجران واردشده به مناطق روستایی از 14238 نفر در سال 1375 به 103281 نفر در دوره 90-1385 افزایش‌یافته است 2/7 برابر دهه قبلی در دوره 90-1375 مهاجرین وارد نقاط روستایی استان بوشهر شده­اند. درمجموع نشان ­از بهبود­ شرایط مناطق روستایی استان داشته است. با توجه به آمار جداول 7 چنین نتیجه می­گیریم که: 1- بیشتر مهاجران واردشده تمایل به سکونت در مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی داشته­اند. 2- مردان بیش از زنان وارد مناطق­ روستایی شده­اند و این نسبت بعد از اجرای تأسیسات حدود 22 درصد افزایش‌یافته است یعنی از 5/60 درصد به 9/82 درصد افزایش‌یافته است. 3- از کل مهاجران واردشده به مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی از 4156 نفر در سال 1375 به 46797 نفر در سال 1390 افزایش‌یافته است. 3/11 برابر دهه قبلی در دوره 90-1375 مهاجرین وارد نقاط روستایی حوزه پارس جنوبی شده­اند. مهاجرین واردشده به مناطق روستایی شهرستان­های کنگان و عسلویه نسبت به مهاجرین واردشده به مناطق روستایی استان بوشهر از 1/20 درصد در دهه 75-65 به 1/32 درصد در دوره 90-1375 افزایش‌یافته است. درمجموع نشان از بهبود شرایط مناطق روستایی داشته است.

جدول 7- نسبت مهاجران واردشده به حوزه پارس جنوبی در قبل و بعد از ایجاد

بنابراین به‌منظور به دست آوردن چشم­اندازی از وضعیت مهاجرت، با مقایسه جمعیت در دو مقطع سرشماری 75 و 85 نرخ خالص مهاجرت محاسبه‌شده است. در این روش ابتدا جمعیت سال 1390 بر اساس نرخ رشد طبیعی 15 ساله و بر پایه جمعیت سرشماری شده سال 1375 مورد برآورد قرار می­گیرد. سپس تفاضل جمعیت برآوردی و جمعیت واقعی شمارش‌شده در سال 1390 به‌دست‌آمده و اضافه جمعیت به‌حساب مهاجرپذیری و توازن منفی به‌حساب مهاجر فرستی، منظور می­گردد. بدین ترتیب بعد از به دست آوردن خالص تفاضل، نرخ خالص مهاجرت محاسبه گردیده (زنجانی،1376:215) (جدول 8) گردیده است. بر این اساس حوزه روستایی پارس جنوبی جمعیت خود را از دست داده و به تعبیری با نرخ خالص مهاجرت 2/16- درصد مهاجر فرست می‌باشد. عمده­ترین دلایل مهاجر فرستی ­­یا کاهش جمعیت روستایی آن در مقابل جمعیت شهری را می­توان به تبدیل‌شدن 8 نقطه روستایی به شهر بعد از ایجاد تأسیسات پارس جنوبی و کمبود امکانات و خدمات در مناطق روستایی ذکر کرد. همان‌طور که در شکل 2 مشاهده می­شود نرخ خالص مهاجرت به‌جز شهرستان دیر در بقیه شهرستان‌ها و حوزه پارس جنوبی مثبت بوده است. به‌طوری که در حوزه پارس جنوبی 8/31 درصد و در شهرستان‌های کنگان و عسلویه 4/50 درصد بوده است.

جدول 8- محاسبه نرخ رشد طبیعی جمعیت و نرخ خالص مهاجرت روستایی در حوزه پارس جنوبی

منبع: محاسبات نگارنده از نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر در سال‌های 90-1375

شکل 2- نرخ خالص مهاجرت در حوزه پارس جنوبی

شاخص‌های اقتصادی جمعیت در حوزه پارس جنوبی

 اندازه میزان اشتغال و بیکاری جمعیت فعال در شهرستان‌های حوزه پارس جنوبی نیز با یکدیگر متفاوت است که حاکی از تفاوت توانایی نسبی نظام اقتصادی شهرستان‌های بوشهر استان در ایجاد اشتغال و تقاضای اشتغال نیروی انسانی واردشده به بازار کار آن‌ها است. اندازه میزان اشتغال جمعیت فعال شهرستان‌های حوزه پارس جنوبی در سال 1375 بین حداکثر 6/97 درصد در شهرستان‌ دیر و حداقل 1/94 درصد در شهرستان جم می‌باشد. در سال 1390 نرخ اشتغال از حداکثر 2/96 درصد شهرستان‌های کنگان و عسلویه و حداقل 6/88 درصد در شهرستان دیر بوده است. بر این اساس نرخ اشتغال در حوزه پارس جنوبی از 7/95 درصد در سال 1375 به 95 درصد در سال 1385 رسیده است. در دوره 90-75 با استقرار تأسیسات پارس جنوبی شهرستان‌های کنگان، عسلویه و جم بالاترین نرخ اشتغال و شهرستان دیر با فاصله گرفتن از تأسیسات کمترین نرخ اشتغال داشته­اند.

میزان فعالیت عمومی: با توجه به آمار جدول 9 میزان فعالیت عمومی استان بوشهر از 7/28 درصد در سال 1375 به 6/41 درصد در سال 1390 افزایش داشته و همچنین در محدوده پارس جنوبی از 7/29 درصد در سال 1375 

به 5/58 درصد در سال 1390 افزایش‌یافته است. بر این اساس نرخ خام فعالیت استان بوشهر از 6/20 درصد در سال 1375 به 35 درصد در سال 1390، این میزان در محدوده تأسیسات پارس جنوبی از 2/20 درصد در سال 1375 به 6/49 درصد در سال 1390 افزایش‌یافته است. مقایسه ارقام فعالیت عمومی و نرخ خام فعالیت در قبل و بعد از اجرای تأسیسات پارس جنوبی رشد قابل‌توجهی نشان می­دهد. علاوه بر این مقایسه شاخص‌های حوزه روستایی پارس جنوبی با سطح استان بوشهر نیز نشان از تغییرات سریع دارد. بنابراین مهاجرت به حوزه پارس جنوبی و همچنین کاهش نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی باعث افزایش نرخ فعالیت عمومی و نرخ خام فعالیت بعد از اجرای تأسیسات پارس جنوبی شده است.

جدول 9- شاخص‌های فعالیت و اشتغال جمعیت شهرستان‌های حوزه تأسیسات پارس جنوبی در سال 90-1375

مأخذ: محاسبات نگارنده از نتایج سرشماری نفوس و مسکن 90-1375 استان بوشهر شهرستان‌های جم، دیر، کنگان و عسلویه

تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

 به‌منظور کاهش تعداد شاخص‌های معرفی‌شده و خلاصه نمودن اطلاعات حاوی آن‌ها در تعداد محدودتری سازه­های زیربنایی، برای استفاده مفیدتر از آن‌ها در تحلیل­های بعدی و سادگی تفسیر نتایج حاصل از آن‌ها، هرکدام از سری شاخص‌های ارائه‌شده برای بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی تأسیسات پارس جنوبی بر ساختار روستاهای منطقه مطالعاتی وارد مدل تحلیل عاملی شدند که نتایج حاصله از اجرای مدل فوق در نرم‌افزار SPSS ذیلاً در قالب جداول عامل‌های استخراج‌شده، مقادیر ویژه، درصد تبیین واریانس هرکدام از مجموعه متغیرهای پژوهش ارائه می‌شود. یکی از روش‌های انتخاب متغیرهای مناسب برای تحلیل عاملی استفاده از آزمون kmo[1] می‌باشد که مقدار آن همواره بین 0 و 1 در نوسان است (کلانتری، 1382:286). برای داده‌های تحقیق حاضر مقدار آن 756/0 شده است. این مقدار نشان می­دهد که همبستگی­های موجود بین دادها برای تحلیل عاملی مناسب خواهد بود. برای اطمینان از مناسب بودن داده برای تحلیل عاملی مبنی بر اینکه ماتریس همبستگی­های که پایه تحلیل عاملی قرار می­گیرد در جامعه برابر صفر نیست از آزمون بارتلت استفاده‌شده است. با توجه به محاسبه‌صورت گرفته برای داده­های پژوهش، آزمون بارتلت معنادار بوده است. یعنی متغیرها همبسته هستند (جدول 10).

جدول 10- مقادیر آزمون‌های kmo و بارتلت

پس از بررسی نتایج آزمون‌های kmo و بارتلت به روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، محاسبات صورت گرفته و نتایج عامل‌های استخراج‌شده و مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس در جدول 11 درج‌شده است.

از تحلیل عاملی مجموعه بیست‌ویک گانه شاخص‌های پژوهش حاضر، هشت عامل اول دارای مقادیر ویژه بزرگ‌تر از واحد بوده و جمعاً بیش از 82 درصد از واریانس این مجموعه را تبیین می­کنند که درصد نسبتاً بالایی به‌حساب می­آید. همان‌طور که ملاحظه می‌شود هرکدام از هشت عامل استخراجی به ترتیب در حدود 8/19، 2/13،6/8, 3/ 8،3/7، 6/5،6/5 و 2/5 درصد کل واریانس را تبیین می‌نمایند. به این ترتیب گرچه همه این عوامل (یا مؤلفه‌های اصلی) از مقادیر ویژه بزرگ‌تر از واحد برخوردار هستند ولی اهمیت و نقش عامل اول بیش از چهار برابر عامل هشتم است. جدول 12 موسوم به ماتریس عوامل نا چرخیده که حاوی ضرایب شاخص‌های معرفی‌شده در عامل‌های استخراجی است، اهمیت و نقش هر یک از این شاخص‌ها را در شکل‌گیری عامل‌ها نشان می­دهد و به عبارت دیگر بیانگر بارگیری عامل‌ها از شاخص‌هاست که از روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی به دست آمده­اند. لازم به ذکر است نحوه بارگیری عامل‌ها از متغیرها از ساختار صریح و ساده­ای برخوردار نمی‌باشد و نمی­توان به‌راحتی آن را تفسیر نمود، لذا از تکنیک چرخش عامل‌ها (Factor Rotation) برای دستیابی به‌وضوح بیشتری در ساختار عاملی آن‌ها استفاده می­شود.

جدول 11- عامل‌های استخراج‌شده، مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس آن‌ها از مجموعه شاخص‌های پژوهش

Extraction Method: Principal Component Analysis.     

8 components extracted

جدول 12- بارگیری عامل‌های استخراجی از شاخص‌ها (ماتریس عوامل چرخش نیافته)

جدول 13- بارگیری عامل‌های استخراجی از شاخص‌ها (ماتریس عوامل چرخش یافته)

با توجه به جدول 13 ماتریس عوامل دوران یافته، به علت صریح و روشن بودن ساختار عامل‌ها و بارگیری از متغیرها، به نام‌گذاری عامل‌ها می­پردازیم:

- عامل اول به‌عنوان مهم‌ترین عامل با متغیرهایی همچون گسترش امکانات آموزشی، علاقه‌مندی به تحصیل، دسترسی‌های بهداشتی، افزایش مشارکت‌های اجتماعی و فرهنگی و علایق فرهنگی دارای همبستگی مثبت و بالایی است ولی بار منفی نشان از عدم گسترش امکانات زیربنایی دارد.

- عامل دوم نیز با متغیرهای همچون افزایش مصرف مواد مخدر، افزایش آلودگی، درگیری و نزاع و انحرافات اجتماعی همبستگی مثبت و بالایی دارد.

- عامل سوم از متغیرهای همچون از دست دادن شغل و کاهش درآمد و افزایش هزینه‌های روزانه و گسترش آلودگی­ها همبستگی مثبت و بالایی دارد.

- عامل چهارم با متغیرهای مثبت اقتصادی و کاهش هزینه­های اقتصادی (برق و...) رابطه مستقیم دارد.

- عامل پنجم با متغیرهای وضعیت زندگی و رضایت از زندگی همبستگی مثبت و بالای دارد.

- عامل ششم با متغیر فعالیت فرهنگی همبستگی مثبت و بالای دارد.

- عامل هفتم با متغیر مشارکت و سرمایه‌گذاری در پروژه­ها همبستگی مثبت و بالای دارد.

- عامل هشتم با متغیر خرافات و باورهای بازدارنده رابطه مستقیم دارد.

جدول 14- عامل‌های استخراج‌شده و سهم درصدی آن‌ها از تبیین واریانس مجموعه متغیرها

بر اساس عامل‌های تحقیق می­توان یک مدل کلی، برای تحلیل و تبیین اثرات قطب صنعتی بر مناطق روستایی ارائه داد. با توجه به اینکه برخی عامل‌ها بیانگر اثرات مثبت قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه و برخی دیگر نشان­دهنده اثرات منفی بوده­اند بنابراین اثرات مثبت و منفی در قالب شکل 3 ارائه‌شده و سهم درصدی هر یک از عامل‌ها نیز محاسبه گرده­اند. لازم به توضیح است که مجموع اثرات 100 فرض شده و سهم درصدی هر عامل بر این مبنا محاسبه‌شده است. میزان اثرات مثبت قطب صنعتی بر ساختار روستاهای حوزه پارس جنوبی 24/63 درصد بوده که در عامل‌های اثرات آموزشی و فرهنگی (9/26)، اثرات مثبت اقتصادی (3/11)، رضایت از زندگی (9/9)، فعالیت‌های فرهنگی (9/7) و مشارکت در سرمایه‌گذاری‌ها (56/7) نمود پیداکرده است. در حالی که اثرات منفی قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه مطالعاتی 66/36 درصد بوده است که در قالب عامل‌های جرائم و انحرافات اجتماعی (9/17)، اثرات منفی اقتصادی (7/11) و باورهای منفی و بازدارنده (06/7) درصد ظهور یافته است.

شکل 3- مدل تجربی اثرات مثبت و منفی قطب صنعتی بر مناطق روستایی

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

 بر اساس داده­های سرشماری در دو مقطع 1375 و 1390 تغییراتی در شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی ازجمله افزایش نرخ رشد جمعیت، تراکم نسبی و نسبت جنسی جمعیت، مهاجرپذیری، میزان اشتغال، کاهش بیکاری، افزایش نرخ فعالیت عمومی در سطح مناطق روستایی شهرستان‌های حوزه پارس جنوبی مشاهده می­شود. بر اساس مدل تحلیل عاملی اثرات مثبت و منفی تأسیسات پارس جنوبی به شرح ذیل مشخص‌شده است: میزان اثرات مثبت قطب صنعتی بر ساختار روستاهای حوزه پارس جنوبی 24/63 درصد بوده که در عامل‌های اثرات آموزشی و فرهنگی، اثرات مثبت اقتصادی، رضایت از زندگی، فعالیت‌های فرهنگی و مشارکت در سرمایه‌گذاری‌ها نمود پیداکرده است. در حالی که اثرات منفی قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه مطالعاتی 66/36 درصد بوده است که در قالب عامل‌های جرائم و انحرافات اجتماعی، اثرات منفی اقتصادی و باورهای منفی و بازدارنده درصد ظهور یافته است.

 بنابراین رویکردی مناسب در توزیع امکانات و خدمات در جهت توسعه و تعدیل نابرابری­های روستایی از پارامترهای ضروری در برنامه­های توسعه روستایی این منطقه و استان بوشهر به‌حساب می­آید. این موضوع مستلزم ساماندهی سکونتگاه­های روستایی این منطقه تحت یک نظام سلسله‌مراتبی است. تقویت مراکز شهری کوچک و ایجاد کانون­های توسعه در دهستان­ها گامی اساسی در جهت توسعه پایدار و یکپارچه روستایی می­باشد.

 پیشنهاد‌ها:

 جهت تقویت سکونتگاه‌های روستایی و تثبیت جمعیت در آن‌ها به‌منظور پشتیبانی و تأمین نیروی انسانی موردنیاز تأسیسات نفت و گاز و تقویت فعالیت­های کشاورزی و صنایع وابسته در حوزه نفوذ تأسیسات پارس جنوبی موارد زیر پیشنهاد می­گردد:

- ایجاد بستری مناسب جهت سرمایه‌گذاری در مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی و به‌ویژه در بخش کشاورزی و صنایع وابسته و غیر کشاورزی صورت پذیرد.

- شناخت پتانسیل­های مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی در بخش‌های مختلف کشاورزی، دامی، منابع دریایی و گردشگری توسط تیمی متخصص و حرفه‌ای صورت گیرد.

- ایجاد تسهیلات برای جذب سرمایه­گذاری داخلی و خارجی جهت گسترش فعالیت‌های تولیدی و صنایع کوچک در مناطق روستایی.

- شناسایی و اقدامات پیشگیری از انواع آسیب‌های اجتماعی و حوادث غیرمترقبه در صدر برنامه‌ریزی­های اجتماعی و اقتصادی استان قرار گیرد زیرا پس از شکل­گیری، هزینه اجتماعی و اقتصادی بالای بر جامعه تحمیل می­کند.

- سیاست‌های منفرد و ناکارآمد تور ایمنی، حمایت و بیمه‌های اجتماعی باید جای خود را به طرح جامع و فراگیر بیمه، حمایت و رفاه بدهند و این طرح ارتباط تنگاتنگی با سوگیری‌های توسعه اقتصادی و توانمندسازی عمومی داشته باشد.