ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه اقتصاد نواحی روستایی از دیدگاه ساکنین (مطالعه موردی: دهیاری دهبکری شهرستان بم)

مقدمه و بیان مسئله

فرایند توسعه از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در سرزمین‌ها، به ویژه کشور های در حال توسعه است. تحقق پیشرفت و توسعه کشور ها مستلزم بهره گیری از استعداد و توان و حضور فعالانه مردم و مشارکت آن‌ها در مراحل توسعه است، به طوری که توسعه و مشارکت را اموری در هم تنیده دانسته‌اند، و فرایند توسعه را زمانی با ثبات و موفقیت همراه می‌دانند که با افزایش مشارکت مردم توأم باشد (متقی زاده،1380 : 42).

از سوی دیگر می‌توان توسعه پایدار روستایی را شامل فرایند تغییرات اجتماعی، اقتصادی، محیطی دانست که برای افزایش رفاه طولانی مدت در کل جامعه طراحی می‌گردد (.(moseley, 2003: 125 در واقع یکی از ابزارهای نیل به توسعه پایدار روستایی را می‌توان تشکیل گروه های سازماندهی شده (Yarwood, 2002: 278)، مانند دهیاری‌ها دانست. هر چند تقریباً همه جا از اهمیت توسعۀ روستایی در فرایند توسعه ملی، سخن به میان می‌آید اما به واسطه نبود برنامه مشخص استراتژیک توسعۀ روستایی مورد غفلت بوده است (سعیدی،1384 : 204 ). با تشکیل مدیریت نوین روستایی یعنی استقرار دهیاری‌ها در روستاها شکل گیری نهادی رسمی و قانونی برای تثبیت امور عمومی روستا و مدیریت محلی روستایی در قالب دهیاری‌ها شکل گرفت. در این راستا انتظار بر این است که با عملکرد شایسته و مدیریت محلی و مشارکتی بتوان در جهت توسعه پایدار روستایی گام برداشت (استعلاجی، 1391 : 240). 

پس از آزمون و خطاهای متعدد و واگذاری مدیریت روستایی به نهادها و ارگان‌های مختلف، بر اساس آخرین تغییرات حاصل شده در سال 1377 که منجر به تصویب قانون تأسیس دهیاری‌های خودکفا در روستاهای کشور شد، از سال 1382، دهیاری‌ها، به عنوان متولیان جدید مدیریت روستایی وارد عرصه‌ی مدیریت روستاها شدند. دهیاری نهادی عمومی غیر دولتی با شخصیت حقوقی مستقل است که به صورت خودکفا اداره می‌شود. هر دهیاری دارای درجه ای است که با توجه به حجم کار، درآمد، جمعیت و وسعت روستا، از طریق وزارت کشور تعیین می‌شود. دهیار از سوی شورا برای مدت چهار سال انتخاب می‌شود (نادری، 1386: 68 ).

اگرچه دهیاری‌ها نهادی نسبتاً نوپا در مدیریت روستاهای ایران است و در ابتدای راه قرار دارند، اما سنجش عملکردشان، میزان اثر گذاری آن‌ها را در توسعه روستایی مشخص می‌کند. تا چند دهه قبل تنها تعریفی که از توسعه وجود داشت مربوط به میزان درآمد سرانه و اشتغال بود، امروزه توسعه شامل جنبه های اقتصادی، فرهنگی و محیطی نیز می‌باشد. در این مقاله با توجه به این که یکی از مهم‌ترین ابعاد توسعه، اقتصاد روستا می‌باشد به ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه اقتصاد روستاها از نظر مردم روستا (ارزیابی ذهنی) پرداخته شده است.

طبق قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری (مصوب 5/4/62) روستا واحد مبدأ تقسیمات کشوری است که از لحاظ زیست محیطی (وضع طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) همگن بوده و با حوزه و قلمرو معین ثبتی یا عرفی مستقل حداقل تعداد 20 خانوار (صد نفر) اعم از متمرکز یا پراکنده در آنجا سکونت داشته باشند و اکثریت دائمی آن‌ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به یکی از فعالیت‌های کشاورزی، دامداری، باغداری به طور اعم و صنایع روستایی و صید یا ترکیبی از این فعالیت‌ها اشتغال داشته باشند و در عرف به عنوان ده، آبادی، دهکده یا قریه نامیده می‌شود (اکبری،1384: 15).

تا قبل از اصلاحات ارضی در ایران، مالکان، مدیران و صاحبان اصلی روستا محسوب می‌شدند و عهده دار اداره امور روستاها بودند. در دوران حکومت پهلوی، با وجود اینکه دولت تلاش می‌کرد تا در مدیریت روستاها نقش داشته باشد، ولی مالکان همچنان قدرت اصلی در روستاها به شمار می‌آمدند. با اجرای اصلاحات ارضی در سال 1340 که طی سه مرحله اجرا شد، از اقتدار مالکان کاسته شد و نیروهای دولتی در قالب سپاه ترویج، سپاه دانش، انجمن ده، خانه اصناف و خانه فرهنگ روستایی در روستاها حضور یافتند. علاوه بر این، شرکت‌های تعاونی روستایی نیز برای پر کردن نبود مدیریت مالی که با کوتاه کردن دست مالکان به وجود آمده بود، شکل گرفتند (مهدوی،1377: 35). این نهادها نیز به دلایل متعدد نتوانستند خلأ به وجود آمده ناشی از حذف مالکان از مدیریت روستاها را جبران کنند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز شوراهای روستایی بدون بازوی اجرایی تشکیل شدند و برای حل مشکلاتی که به علت حضور نداشتن مدیر اجرایی در روستاها وجود داشت، خانه همیار و دفتر عمران روستایی به وجود آمدند. این نیز توفیق چندانی حاصل نکرد و به دنبال آن، قانون تأسیس دهیاری خودکفا در سال 1377 به تصویب رسید تا به مثابه تشکیلاتی اجرایی در روستاها، نقشی ایفا کند؛ ولی به دلایل مختلف ازجمله پیش‌بینی نکردن قوانین استخدامی، مالی و تشکیلاتی و سازمان مناسب دهیاری و نبود منابع درآمدی پایدار در روستاها، در عمل، ایجاد دهیاری‌ها از نظر اجرایی در اغلب روستاها مسکوت باقی ماند تا اینکه در سال 1377 مجلس به پیشنهاد وزارت کشور قانون تأسیس دهیاری‌های خودکفا در روستاهای کشور را به تصویب رساند (فال سلیمان و همکاران،1391: 75).

بدیهی است که واحد اجتماعی روستا به لحاظ وجود مناسبات اجتماعی، اقتصادی نمی‌تواند از تشکیلات سازمان مدیریتی بی نیاز باشد. از آن جا که دست یابی به توسعه پایدار از اهداف عمده سیاست گذاری‌های کلان در سطح کشور است، مفهوم توسعه پایدار در واکنش به افزایش آگاهی در مورد وجود چندین رابطه مهم میان فرآیندهای توسعه‌ی انسانی و اقتصادی، مشکلات زیست محیطی جهانی و محلی، افزایش جمعیت و فقر و تغییر ساختار سیاسی تدوین شده است (Manal, 2008: 772)  .از آنجا که هماهنگی بین ابعاد توسعه لازم و ضروری است و در محافل علمی و بین‌المللی توسعه را با این صفت شناخته و مورد بحث قرار می‌دهند، یعنی پدیده یا عنصری که هماهنگی در تمام ابعاد آن باشد (زمردیان، 1370 : 35)، ضرورت وجود مدیریتی منسجم و کارآمد در روستاها، با توجه به امکانات و منابع و محدود و با توجه به مسائل و مشکلات موجود در این نواحی، بیش از سایر عوامل موثر در توسعه‌ی روستایی به چشم می‌آید. محققینی مانند آلبرت واترسون و مایکل تودارو توسعه روستایی را فعالیت‌هایی مرکب از بخش‌های متعدد می‌دانند که مهم‌ترین آن‌ها حصول عواید اقتصادی و رفاه اجتماعی برای هر فرد روستایی است (تودارو، 1364 :136 ). از آنجا که یکی از مباحث اصلی توسعه پایدار، توسعه اقتصاد روستاها است و مسئولیت مدیریت روستاها در ایران بر عهده دهیاری‌ها گذارده شده است در این پژوهش به ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها به عنوان نهاد مسئول مدیریت روستاهای ایران در توسعه اقتصاد روستاها از نظر مردم در سطح روستای دهبکری واقع در بخش مرکزی شهرستان بم پرداخته شده است. با توجه به تفاوتی که در سطح توسعه اقتصادی این روستا با روستاهای مجاور و دیگر روستاهای بخش مرکزی شهرستان بم ملاحظه می‌شود، و همچنین به نظر می‌رسد فعالیت‌های دهیاری‌ها در اقتصاد روستاها بیشتر روی بخش خدمات متمرکز شده است و با توجه به اهمیتی که کشاورزی در توسعه روستاها دارد، محققین این مکان را برای پژوهش انتخاب نموده‌اند تا به ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه اقتصاد روستایی در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات از دیدگاه مردم یا همان ارزیابی ذهنی عملکرد دهیاری‌ها بپردازند. سؤال اصلی تحقیق این است که عملکرد دهیاری‌ها از نظر ساکنین روستا در توسعه اقتصاد روستاها چگونه بوده است؟

پیشینه تحقیق

در زمینه مدیریت روستایی و مسائل مربوط به مدیریت در روستاها و از جمله دهیاری ها مطالعات و پژوهش‌هایی انجام شده که در اینجا به ذکر نمونه‌هایی از آن‌ها می‌پردازیم.

AbdulfattahYaghi  (2008) در مطالعه ای تحت عنوان شیوه های مطلوب مدیریت محلی به بررسی و ارزیابی چگونگی اجرای مدیریت از طریق مردم بومی در زمینه تأمین خدمات اساسی در اردن و آمریکا پرداخته است و نتایج تجزیه و تحلیل پژوهش وی با استفاده از تحلیل واریانس (ANOVA) نشان داد مردم دو کشور درباره مدیریت مطلوب عقاید متفاوتی دارند و اردنی‌ها نسبت به آمریکایی ها دیدگاه نسبتاً مثبتی در باره مدیریت محلی دارند.

Wenchang (2008 ) در مطالعه ای با عنوان مدیریت روستایی، رهیافتی برای مناطق روستایی تبت، به این نتیجه می‌رسد که مدیریت روستایی زمانی در نواحی روستایی جایگاه خود را پیدا می‌کند که با فرهنگ روستایی، منابع روستایی، اکولوژی روستایی، تولیدات روستایی، کاهش فقر روستایی و بهبود زندگی روستایی در تعامل عملکردی باشد.

Lowe  (1999) در مطالعه ای با عنوان مشارکت در توسعه روستایی به این نتیجه رسیده است که مشارکت در توسعه پایدار روستایی از طریق ایجاد تشکل‌های محلّی، یکی از اندیشه های کارساز برای توسعه بشمارمی رود.

نعمتی (1384) در مطالعه ای با عنوان ارزیابی وضعیت و نقش کارکردی دهیاری‌ها در روستاهای کوچک به این نتیجه رسید که موفقیت دهیاری‌ها تا حدود زیادی به وجود و عدم وجود پیش زمینه ها و ساختار های مناسب اداری و تشکیلاتی دارد و بین پیش زمینه ها و حمایت‌های دولتی و موفقیت دهیاری‌ها رابطه معنا داری وجود دارد. بنا بر این اعطای کمک‌های دولتی و ارایه خدمات و حمایت‌های اداری و مالی می‌تواند ضامن بقا و ادامه حیات دهیاری‌ها باشد.

مهدوی و نجفی کانی (1384) در مطالعه ای تحت عنوان دهیاری‌ها تجربه ای دیگر در مدیریت روستاهای ایران به این نتیجه رسیده‌اند که امروزه دهیاری‌ها می‌توانند نقش بسیار مهمی را در راستای توسعه روستایی به ویژه اوضاع کالبدی – فیزیکی روستا ایفا نمایند و فعالیت‌های انجام شده دهیاران گواه بر این مدعاست. اما از طرفی ضعف‌هایی در مدیریت روستایی کنونی وجود دارد که نظارت عالیه استانداری، اختصاص بودجه بیشتر و برگزاری دوره های آموزشی مرتبط با شرح وظایف دهیاری و فرهنگ سازی برای مشارکت مردم می‌تواند تا حدود زیادی از میزان ضعف‌های موجود بکاهد.

ناییجی (1388) در مطالعه ای با عنوان نقش آموزش دهیاران در توسعه روستایی (مطالعه موردی دهیاری‌های بخش چمستان شهرستان نور) به این نتیجه رسیدند که تحصیلات بالای دهیاران در پیشبرد اهداف توسعه روستایی و مشارکت روستاییان موثر است.

فراهانی و رستمخانی (1390) در مطالعه ای تحت عنوان بررسی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه روستایی (مطالعه موردی:دهستان کرسف شهرستان خدابنده) به این نتیجه رسیدند که به عقیده روستائیان عملکرد دهیاری‌ها در بعد زیست محیطی و کالبدی مناسب و خوب بوده است و میزان رضایت مردم در این ابعاد از عملکرد دهیاری‌ها خوب می‌باشد و همچنین در بعد اجتماعی نیز عملکرد نسبتاً مناسبی داشته‌اند ولی در بعد اقتصادی انتظارات روستائیان را برآورده نکرده‌اند.

علاوه بر این پژوهش‌ها می‌توان از مطالعات دیگری که حسینی ابری (1383)، بدری (1386)، کریمی (1386)، مبارکی (1386)، حمیدیان (1390)، فال سلیمان و همکارانش (1391) در باره مدیریت روستایی، به ویژه دهیاری‌ها و شوراهای اسلامی روستا انجام داده‌اند، اشاره کرد.

مبانی نظری

مدیریت روستایی فرایند چند جانبه ای است که شامل سه رکن، مردم، دولت و نهاد های عمومی است. در این فرایند با مشارکت مردم و از طریق تشکیلات، سازمان‌های روستایی و برنامه ها و طرح‌های توسعه روستایی تدوین و اجرا گردیده و تحت نظارت و ارزشیابی قرار می‌گیرد (رضوانی، 1383: 211 ).

در فرایند توسعه پایدار روستایی، مدیریت، یعنی تنظیم ارتباط انسان با محیط زیست خود، که در آن به پیوند نظام‌های اجتماعی، اقتصادی با نظارت‌های بوم شناختی توجه می‌شود (فیروزنیا و رکن الدین افتخاری، 1382 : 154)، صاحب نظران توسعه روستایی معتقدند که برای تحقق توانمندسازی جامعه روستایی به منظور افزایش توانایی تصمیم گیری مدیریت روستایی، باید از داخل جامعه محلی شروع کرد و عوامل بیرونی می‌توانند به شکل تسهیل گر ایفای نقش کنند. (ESCAP, 1996) بنابراین در فرایند توسعه‌ی پایدار می‌توان مدیریت روستایی را در سه پست اصلی اقتصادی، اجتماعی و محیطی در نظر گرفت که هر یک از این ابعاد دارای جنبه های خاص خود هستند و اهداف مدیریتی در آن‌ها متفاوت است((Zaslow, 2000: 33. در کشور ما به نقش سازمان‌های غیر دولتی و تشکل‌های خود جوش محلی برای مدیریت و برنامه ریزی امور مختلف روستاها کمتر توجه شده و به دنبال آن، عدم استفاده از نیروهای متشکل محلی، نبود رهبری صحیح و جذب افراد مستعد باعث از دست رفتن فرصت‌های مشارکت مردم شده است(رکن‌الدین افتخاری و همکاران،1386 : 19 ). امروزه بر اثر تحول در شیوه های مدیریتی، سازمان‌های محلی غیر دولتی مورد توجه قرار گرفته‌اند. پایه و اساس سازمان‌های محلی بر اصل حاکمیت مردم بر مردم، بنا شده است (نعمتی و بدری، 1386 : 164). سازمان محلی، سازمانی است عمومی که به موجب قوانین عمومی و یا خاص و یا سایر وسایل قانونی در قسمتی از خاک یک کشور که دارای قدرت عالیه‌ی سیاسی و یا شبیه به آن باشد، تشکیل می‌شود تا خدمات و سرویس‌های لازم را در محدوده‌ی خاصی برای مردم تأمین کند (نوروزی فر، 1380: 45). به عبارتی سازمان محلی را می‌توان موجودیتی سازمان یافته که دارای ویژگی‌های حکومتی بوده و از استقلال اداری و مالی (نه سیاسی)، قابل ملاحظه ای برخوردار باشد، تعریف کرد که هدف از ایجاد آن ارائه خدمات عمومی به مردم محل با پیشینه‌ی کارایی و اثر بخشی است (مقیمی،1380: 164 ).

با تصویب قانون مربوط به «تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی» توسط مجلس شورای اسلامی (مصوب خرداد 1375) و با برگزاری اولین دوره انتخابات شوراهای اسلامی توسط وزارت کشور در سال 1377 و دومین دوره آن در سال 1381 زمینه های حضور هرچه بیشتر شوراها در سراسر کشور در مدیریت روستایی فراهم گردید (رضوانی، 1383: 220) و در سال 1377 طی ماده واحده –مصوب مجلس شورای اسلامی – 14/4/1377 به وزارت کشور اجازه داده شد که به منظور اداره امور روستاها، سازمانی به نام دهیاری با توجه به موقعیت محل با درخواست اهالی و به صورت خودکفا با شخصیت حقوقی مستقل در این روستاها تأسیس نماید (معاونت امور دهیاری‌ها دفتر طرح و برنامه،1383: 70). در همین راستا در اجرای تبصره 2 قانون تأسیس دهیاری‌های خودکفا در روستاهای کشور، با تصویب اساس‌نامه تشکیلات و سازمان دهیاری‌ها توسط هیئت وزیران در اسفند 1380 سازمان دهیاری‌ها تأسیس گردید. همچنین طبق ماده 10 – مصوبه هیئت وزیران- 21/11/1380 وظایف تفصیلی دهیار و دهیاری‌ها در 48 بند جهت اداره و توسعه پایدار روستا بر اساس قانون شوراها و با رعایت قوانین و مقررات مربوط تدوین شد و اداره امور روستاها به دهیاری‌ها محول گردید. بر مبنای این مصوبه دهیاران موظف شدند در چهارچوب آن به اداره امور روستای تحت مدیریت خود بپردازند (دربان آستانه و اکبری،1383: 3).

وظایف دهیاری در اساس‌نامه تشکیلات و سازمان دهیاری‌ها

در فصل دوم قانون اساس‌نامه تشکیلات و سازمان دهیاری‌ها وظائف تفصیلی دهیار آورده شده است. بر اساس ماده 10 اساس‌نامه، تشکیلات و سازمان دهیاری‌ها وظائف تفصیلی دهیار جهت «اداره و حفظ توسعه پایدار روستا» بر اساس قانون شوراها وبا رعایت قوانین و مقررات مربوط، 48 وظیفه می‌باشد. این وظایف در چند گروه قابل تقسیم بندی می‌باشند :

1 ـ وظائفی که دهیار در زمینه امور عمومی روستا بر عهده دارد. برخی از مصادیق این دسته از وظائف دهیار عبارتند از : بهبود وضعیت زیست محیطی روستا، مراقبت بر اجرای مقررات بهداشتی و حفظ نظافت، تنظیف، نگهداری و تسطیح معابر و …

2 ـ وظائفی که دهیار در مقابل شورا ملزم به انجام آن است، از جمله : اجرای مصوبات شورا، کمک به شورا در خصوص بررسی و شناخت کمبود ها و نیازها، مشارکت و همکاری با شورا در اجرای طرح‌های عمرانی، ارسال گزارش‌های درخواست شده به شورا و…

3 ـ وظائفی که دهیار در ارتباط با ارگان‌های مرتبط با روستا بر عهده دارد، از جمله : همکاری با سازمان ثبت احوال در جهت ثبت موالید و متوفیات و تهیه آمار مربوط، همکاری با نیروی انتظامی و ارسال گزارش پیرامون وقوع جرائم، همکاری با سازمان‌ها و نهادهای دولتی، تشریک مساعی با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تشریک مساعی با سازمان میراث فرهنگی و ….

4 ـ وظائفی که دهیار در جهت عمران و آبادانی روستا بر عهده دارد (وظائف عمرانی دهیار) از جمله : تشویق و ترغیب روستائیان به توسعه صنایع دستی و ترویج و بازاریابی محصولات کشاورزی، کمک در احداث تأسیسات تولید آب، برق و …

5 ـ سایر وظائف دهیار که شامل موارد متعدد و متنوعی می‌شود، ازجمله : تهیه تعرفه عوارض با کمک شورا، وصول عوارض مصوب مراجع قانونی، برآورد و تنظیم و ارائه بودجه سالیانه دهیاری، اهداء و قبول اعانات و هدایا، انجام معاملات دهیاری، صدور پروانه برای ساختمان‌هایی که در محدوده قانونی روستا قرار دارند و…

با توجه با این وظائفی که در قانون برای دهیاری‌ها در نظر گرفته شده در این پژوهش به بررسی عملکرد دهیاری‌ها از نظر مردم روستا در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات پرداخته شده تا معلوم شود که از نظر مردم روستاها دهیاری در کدام یک از بخش‌های اقتصادی موفق‌تر بوده‌اند و در چه زمینه ها ضعف دارد، همچنین معلوم شود که بیشترین فعالیت دهیاری‌ها در چه زمینه ای متمرکز شده است.

وزارت کشور (سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور) بر اساس شرح وظایف دهیاری‌ها و با هدف ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها و انتخاب دهیاری‌های برتر، شاخص‌هایی نهایی تدوین کرده است. این شاخص‌ها به دو دستهُ کلی شاخص‌های عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند که در مورد آن‌ها توضیح می‌دهیم.

شاخص‌های عمومی: این شاخص‌ها برای سنجش عملکرد دهیاری در راستای شرح وظایف اجتماعی- اقتصادی تعاملات اداری و نحوه مدیریت دهیار ایجاد شده‌اند. این شاخص در چند شاخص کلی عملکرد، طراحی شده است که عبارتند از: مدیریت راهبردی، اداری و پرسنلی، مالی، تعاملات اجتماعی و سلامت اداری.

شاخص‌های اختصاصی: این دسته از شاخص‌ها نیز برای ارزیابی عملکرد دهیاری در ابعاد توسعهُ محیطی- کالبدی در قالب چند شاخص کلی طراحی شده‌اند. از جمله این شاخص‌ها عبارتند از: هدایت و دفع آب‌های سطحی، بهبود عبور و مرور روستایی، ایجاد تأسیسات حفاظتی روستا، بهبود محیط روستایی، ایجاد اماکن و فضاهای ورزشی، فرهنگی و گردشگری، ایجاد تأسیسات و تسهیلات روستایی و خدمات روستایی (سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور،1388: 43).

در تقسیم بندی دیگر شاخص‌های توسعه روستایی که به نوعی درون شاخص‌های عمومی و اختصاصی گنجانده شده‌اند، به سه دسته تقسیم بندی می‌شود که عبارتند از: شاخص‌های اجتماعی، شاخص‌های اقتصادی و شاخص‌های محیطی-کالبدی.

از طرفی اقتصاد روستایی نیز به عنوان یکی از موضوعات قابل مطالعه در علم اقتصاد است که تعاریف مختلفی از آن صورت گرفته است. هرچند در ادبیات اقتصادی، اقتصاد روستایی مترادف با اقتصاد کشاورزی آورده شده است لیکن با آن از لحاظ حوزه فعالیت تفاوت وجود دارد. ساده‌ترین تعریفی که از اقتصاد روستایی شده است عبارت است از: اقتصاد روستایی علمی است که از عوامل مختلف طبیعی، اقتصادی، جغرافیایی، اجتماعی، مالی، تجاری و صنعتی که در وضع یک منطقه روستایی موثر است بحث می‌کند (آسایش و قنبری،1385: 15). همچنین اقتصاد روستایی یکی از رشته های جدید علم اقتصاد است که در آن اقتصاددانان سعی می‌کنند تا با استفاده از ابزارهای اقتصادی مسائل و مشکلات یک منطقه روستایی را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند (عزیزی و همکاران،1388: 33). از آنجا که اقتصاد را به طور کلی شامل سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات می‌دانند و بخشی که در روستاها به طور معمول رایج و دارای اهمیت است، بخش کشاورزی می‌باشد، و با توجه به اهمیت این بخش در اقتصاد کل کشور، نیاز به بررسی عملکرد دهیاری‌ها به عنوان نهاد اداره کننده روستاها، از نظر مردم روستا ضروری به نظر می‌رسد.

اهمیت اقتصاد روستایی در اقتصاد ملی

اقتصاد روستایی به عنوان تولید کننده و عرضه کننده مواد اولیه مورد نیاز سایر بخش‌های اقتصادی و تأمین کننده نیازهای غذایی بشر، نقش مهمی را در تولید ملی (تولید ناخالص داخلی) کشور دارد. بر اساس آمار ارائه شده در گزارشات اقتصادی بانک مرکزی کشور، سهم ارزش افزوده بخش کشاورزی در سال 1383 در تولید ناخالص داخلی در حدود 84/9 درصد بوده است. هر چند که عمده ای از تولیدات بخش صنعت نیز از مواد اولیه بخش کشاورزی تأمین گردیده و در سایر بخش‌های اقتصادی نیز نظیر خدمات، مناطق روستایی از ایجاد کنندگان ارزش افزوده هستند. بنابراین سهم مذکور نشان دهنده سهم اقتصاد روستایی در کل ارزش افزوده نمی‌باشد. پس بنابراین جایگاه اقتصاد روستایی در تولید ناخالص داخلی کشور فراتر از نقش بخش کشاورزی است، زیرا عمده ارزش افزوده ایجاد شده در بخش خدمات مربوط به تولیدات اقتصاد روستایی است که در آمار بخش خدمات منظور شده است. همچنین تولیدات صنایع دستی و فرش و تولیدات کارخانه ای نیز از اقتصاد روستایی تأمین شده است که باید جزء ارزش افزوده اقتصاد روستایی قرار گیرد. بنابراین محور بودن اقتصاد روستایی در برنامه های توسعه ملی با توجه به سهم آن در تشکیل تولید ناخالص داخلی توجیه می‌گردد با این وجود بخش روستایی کشور در طی سال‌های گذشته توسعه زیادی پیدا ننموده است که یکی از دلایل آن فقدان سیاست مشخص بر یک نظریه توسعه روستایی و یا استفاده از نظریات متعدد در کشور است (پاپلی یزدی،1381: 4).در این تحقیق سعی شده است که تأثیرات دهیاری بر توسعه اقتصاد روستاها مورد بررسی قرار گیرد.

روش تحقیق

 تحقیق حاضر در این پژوهش از نوع کاربردی بوده و روش بررسی در آن به صورت توصیفی- تحلیلی و پیمایشی می­باشد. ابزار اصلی پژوهش، پرسش نامه ای است که روایی محتوایی آن با کسب نظرات تنی چند از اساتید دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است. جامعه آماری نمونه از بین مردم روستای دهبکری که دارای 8175  نفر جمعیت و از سال 1383 دارای دهیاری فعال می‌باشد و با استفاده از روش انتخاب نمونه بر اساس فرمول کوکران انتخاب شده است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برای مجموع جمعیت کل روستا و با ضریب اطمینان 95 درصد و همچنین با در نظر گرفتن فرضیه حداکثر ناهمگنی (5/0p=q=) برابر 384 نفر برآورد شد که با توجه به مخدوش بودن برخی از پرسشنامه ها و محدودیت‌های زمانی- مالی تحقیق تعداد 350 پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. این روستا به این دلیل برای پژوهش انتخاب شد که اولین روستایی است که در بخش مرکزی شهرستان بم دهیاری در آن تأسیس شده است و از این نظر باسابقه‌ترین روستا در زمینه مدیریت نوین می‌باشد، بخش مرکزی شهرستان بم دارای دو دهستان به نام دهبکری و حومه است که دهستان حومه دارای 25 دهیاری فعال و دهستان دهبکری دارای 3 دهیاری فعال می‌باشد. روستای دهبکری با جمعیت 8175 نفری 91 درصد از کل جمعیت دهستان دهبکری، که 9075 نفر جمعیت دارد را تشکیل می‌دهد علاوه بر این، در کل این دهستان سه دهیاری وجود دارد که دو دهیاری دیگر در روستاهای مرغک علیا و دهنه مرغک به تازگی و در سال 1388 تأسیس شده‌اند و برای بررسی عملکرد آن‌ها نیاز به گذر به زمان می‌باشد. همچنین این روستا در سال 1389 از طرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان جزء یازده روستای هدف گردشگری در استان کرمان قرار گرفته است. برای سنجش میزان پایایی در تدوین و تنظیم پرسشنامه، از روش آلفای کرونباخ در نرم افزار SPSS استفاده گردید که نتایج آن در جدول شماره 1 آورده شده است.

جدول شماره 1- مقدار آلفای کرونباخ در سه شاخص اقتصادی

مأخذ: یافته های تحقیق

معرفی منطقه مورد مطالعه

شهرستان بم یکی از شهرستان‌های استان کرمان در جنوب شرقی ایران است که در بین 57 درجه و 7 دقیقه تا 59 درجه و 22 دقیقه طول شرقی و 28 درجه و 23 دقیقه تا 29 درجه و 52 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. این شهرستان دارای 2 بخش به نام مرکزی و بروات می‌باشد که بخش مرکزی شهرستان دارای 2 دهستان به نام حومه و دهبکری است و روستای دهبکری در مرکز دهستان دهبکری قرار دارد (سالنامه آماری استان کرمان،1390). نقشه شماره 1 موقعیت فضایی استان کرمان، شهرستان بم، بخش مرکزی شهرستان بم و دهستان دهبکری یا همان محدوده مطالعاتی را نشان می‌دهد.

نقشه شماره 1- موقعیت فضایی محدوده مطالعه

مأخذ: نگارندگان

یافته های توصیفی:

همان گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می‌شود توزیع تحصیلات پاسخگویان این گونه بوده است که تعداد 56 نفر (16 درصد پاسخ گویان) بی سواد، تعداد 133 نفر (38 درصد پاسخگویان) ابتدایی، تعداد 72 نفر (6/20) متوسطه، تعداد 89 نفر (4/25) دانشگاهی بوده‌اند. در رابطه با مشاغل پاسخگویان باید گفت: 42 نفر (12 درصد) از آنان کشاورز، تعداد 34 نفر (7/9) دامدار، تعداد 63 نفر (18 درصد) خدمات، تعداد 117 نفر (4/33 درصد) مشاغل آزاد، تعداد 23 نفر (6/6 درصد) بیکار و تعداد 71 نفر (3/20 درصد) در سایر مشاغل مشغول به کار بوده‌اند. نتایج بدست آمده از تحقیق در مورد سن پاسخگویان نشان می‌دهد که تعداد 4 نفر (1/1 درصد) کمتر از 20 سال، تعداد 62 نفر (7/17 درصد) بین 21 تا 30 سال، تعداد 106 نفر (3/30 درصد) بین 31 تا 40 سال، تعداد 99 نفر (3/28 درصد) بین 41 تا 50 سال، تعداد 38 نفر (9/10 درصد) بین 51 تا 60 سال و تعداد 41 نفر (7/11 درصد) بیش از 60 سال سن داشته‌اند. از نظر میزان آشنایی با کار و وظایف دهیاری‌ها تعداد 63 نفر (18 درصد) آشنایی کم، تعداد 203 نفر (58 درصد) آشنایی متوسط، تعداد 65 نفر (6/18 درصد) زیاد و تعداد 19 نفر (4/5 درصد) با وظایف دهیاری‌ها آشنایی زیادی داشته‌اند.

جداول شماره 2- ویژگی‌ها توصیفی آزمودنی‌ها

مأخذ: یافته های تحقیق

یافته های تحلیلی تحقیق

با توجه به اینکه سؤال اصلی این تحقیق عبارت است از اینکه مردم روستا تا چه حد از عملکرد دهیاری‌ها در توسعه اقتصاد روستا رضایت دارند، برای بررسی این سؤال از آزمون T تک نمونه ای استفاده شده است به این صورت که عدد 3 به عنوان حد متوسط در نظر گرفته شده است و داده ها در هر یک از شاخص­ها با این عدد سنجیده شده­اند. در آزمون t تک نمونه­ای فرض H0 حاکی از برابری شاخص مورد نظر با عدد سه (حد متوسط رضایت) می‌باشد و فرض H1 حاکی از عدم برابری شاخص مورد نظر با حد متوسط رضایت است در این صورت باید از مقادیر حد بالا و حد پایین استفاده کرد که:

1- هرگاه حد بالا و پایین مثبت باشد، میانگین از مقدار مشاهده شده بزرگ‌تر است.

2- هرگاه حد بالا و پایین منفی باشد، میانگین از مقدار مشاهده شده کوچک‌تر است (Bosshaq et al, 2012, 552).

نتایج حاصل از جدول شماره 3 نشان می‌دهد که از مجموع سیزده شاخص مورد بررسی در بخش خدمات، شش شاخص (توسعه خدمات بهداشتی، برق رسانی، خدمات درمانی، خدمات مخابراتی، فرهنگی مذهبی و مقابله با بحران‌ها و مخاطرات طبیعی) از دیدگاه ساکنین از سطح رضایت قابل قبولی برخوردارند که برخی از دلایل آن به گفته مردم روستا، افزایش میزان خدمات بهداشتی مانند جمع آوری زباله، خدمات مامایی و افزایش خدماتی که خانه های بهداشت در روستا ارائه می‌دهند و همچنین برق رسانی به تعدادی از آبادی‌ها و کاهش قطعی برق در سال‌های اخیر نسبت به قبلاً، نصب دکل جدید رادیو و تلویزیون در روستا و دادن اعتبارات به مردم روستا برای بازسازی و ساختن خانه های مقاوم در روستا بعد از زلزله سال 1382 در شهرستان بم عنوان شد. در حالی که هفت شاخص (ارائه خدمات بیمه ای، آب رسانی برای شرب، راه سازی، خدمات آموزشی، خدمات بانکی، کاهش رفت و آمد روستاییان به شهر و ایجاد اشتغال) از دیدگاه ساکنین سطح رضایت قابل قبولی ندارند، به این معنی که میزان رضایت ساکنین از عملکرد دهیاری در این شاخص‌ها کمتر از حد متوسط بوده است که مردم دلایلی مانند مشکلات آب شرب در برخی نقاط روستا و حل نشدن مشکل قطعی آب در روستا، کیفیت پایین راه‌هایی که به برخی از سکونتگاه های اطراف وصل می‌شود، وجود داشتن تنها یک بانک در روستا و ... را عنوان کردند.

جدول 3- سنجش میزان رضایت از عملکرد دهیاری در بخش خدمات

مأخذ: یافته های تحقیق

نتایج حاصل از جدول شماره 4 نشان می‌دهد که از مجموع نه شاخص مورد بررسی در بخش کشاورزی، عملکرد دهیاری از نظر مردم فقط در شاخص بهبود آب رسانی برای کشاورزی مناسب بوده و دهیاری در بقیه شاخص‌ها از دیدگاه ساکنین عملکرد قابل قبولی نداشته است. که برخی دلایل آن موقعیت جغرافیایی روستا و انتخاب روستا به عنوان روستای هدف گردشگری، و حجم بالای جمعیت گردشگر که به روستا می‌آید و درآمد بیشتر حاصل از بخش‌ها و فعالیت‌های خدماتی نسبت به کشاورزی و توجه کم جوانان روستا به کشاورزی (علی رغم وجود منابع مناسب نسبت به روستاهای اطراف) عنوان شد.

جدول 4- سنجش میزان رضایت از عملکرد دهیاری در بخش کشاورزی

مأخذ: یافته های تحقیق

نتایج حاصل از جدول شماره 5 نشان می‌دهد که از مجموع نه شاخص مورد بررسی در بخش صنعت، عملکرد دهیاری فقط در شاخص صنعت گردشگری از سطح رضایت مناسبی برخوردار بوده که دلیل آن همان گونه که ذکر شد موقعیت و آب و هوای منطقه است که به دلیل قرار گیری بین دو شهر بم و جیرفت و اختلاف ارتفاع و دما با این دو شهر و همچنین احداث فضاهای تفریحی مانند پارک و آلاچیق در روستا، گردشگران زیادی به روستا می‌آیند. همچنین در این بخش شاخص تعداد کارگاه های تولیدی در شرایط رضایت متوسطی از دیدگاه ساکنین قرار داشته است و سایر شاخص‌های مرتبط با عملکرد دهیاری در بخش صنعت در سطح رضایت پایینی از دیدگاه ساکنین بوده است.

جدول 5 - سنجش میزان رضایت از عملکرد دهیاری در بخش صنعت

مأخذ: یافته های تحقیق

در پایان، همان‌گونه که جدول شماره 6 نشان می‌دهد، نتایج حاصل از شاخص ترکیبی عملکرد دهیاری در بخش‌های خدمات، کشاورزی و صنعت نشان می‌دهد که میزان رضایت مردم از عملکرد دهیاری در شاخص‌های اجتماعی در حد متوسطی قرار دارد که دلیل آن همان‌گونه که ذکر شد، توجه دهیاری روی بخش‌های خدمات رسانی و گردشگری بوده است ولی میزان رضایت از عملکرد دهیاری در شاخص‌های کشاورزی و صنعتی در حد پایینی بوده است.

جدول 6 - سنجش میزان رضایت از عملکرد دهیاری در سه بخش اقتصاد روستایی

مأخذ: یافته های تحقیق

نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه اقتصاد روستاها صورت گرفته است. برای سنجش میزان رضایتمندی روستاییان از عملکرد دهیاری‌ها از پرسش نامه ای استفاده شد که در آن اقتصاد روستا از لحاظ بخش‌های خدمات، کشاورزی و صنعت با شاخص‌هایی سنجیده شد، میزان رضایت ساکنین روستا در شاخص‌های یاد شده در 5 گزینه از خیلی کم تا خیلی زیاد طراحی شدند؛ و شاخص‌های مورد مطالعه در سه بخش با آزمون t تک نمونه ای مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج زیر را در بر داشت:

 میزان آشنایی اکثر مردم با وظایف دهیاری‌ها در حد متوسط بوده (58 درصد) و فقط تعداد کمی از روستاییان (4/5 درصد) با وظایف دهیاری‌ها آشنایی کامل داشتند و اکثر مردم روستا در مشاغل آزاد مشغول به کار می‌باشند (4/33 درصد) و درصد کمی از مردم به کشاورزی و دامداری می‌پردازند (12 درصد کشاورزی و 7/9 درصد دامداری).همچنین نتایج حاصل از تحلیل‌ها نشان می‌دهد که عملکرد دهیاری از نظر مردم در روستای دهبکری در شش شاخص از بخش خدماتی و یک شاخص (بهبود آب کشاورزی) در بخش کشاورزی و شاخص صنعت گردشگری در بخش صنعت، در حد قابل بوده و در یک شاخص (افزایش تعداد کارگاه های تولیدی بعد از تشکیل دهیاری) در بخش صنعت با سطح معنی داری 200/0، میزان رضایت مردم در حد متوسط بوده است. در دیگر شاخص‌ها میزان رضایت از عملکرد دهیاری از نظر روستاییان در حد قابل قبولی نبوده است. همچنین پس از تجزیه و تحلیل‌ها مشخص شد که در کل میزان رضایت مردم از دهیاری در بخش خدمات، با سطح معناداری 131/0 تا حدی قابل قبول بوده که دلیل آن توجه بیشتر دهیاری به ارائه خدماتی مانند خدمات بهداشتی، خدماتی درمانی، مخابراتی، برق رسانی، فرهنگی مذهبی و مقابله با مخاطرات طبیعی بوده و همچنین انتخاب روستا به عنوان روستای هدف گردشگری، میزان زیاد گردشگری که به روستا می‌آید، و ارائه خدمات به گردشگران و درآمد بیشتر مشاغل آزاد که ناشی از حضور گردشگران است، موجب شده که توجه بیشتر دهیاری روی این بخش باشد و به نظر می‌رسد که دهیاری در بخش کشاورزی که مهم‌ترین بخش اقتصاد روستایی است، از نظر مردم عملکرد قابل قبولی نداشته و فقط در شاخص بهبود آب کشاورزی عملکرد مناسبی داشته است. در بخش صنایع نیز میزان رضایت مردم از عملکرد دهیاری فقط در شاخص صنعت گردشگری در حد قابل قبول بود. به گفته خود مسئولین روستا، به نظر می‌رسد عوامل خارجی مانند نداشتن اختیارات کافی از سوی بخشداری‌ها و کمبود بودجه و منابع مالی کافی برای اجرای برنامه ها و وجود برخی ضوابط و قوانین دست و پاگیر برای مسئولین نیز در عملکرد دهیاری‌ها اثرات قابل توجهی داشته است.

پیشنهادها

 با توجه به اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد روستاها و همچنین در کل اقتصاد ملی، پیشنهاد می‌شود که دهیاری‌ها علاوه بر توجه به بخش‌هایی که در آن زمینه از استعداد محیطی و طبیعی برخوردارند، به بخش کشاورزی و فعالیت‌های مرتبط با آن توجه ویژه داشته باشند.

با توجه به بررسی‌های انجام شده در این تحقیق و در مطالعات دیگر، به نظر می‌رسد درصد کمی از مردم روستاها با وظایف دهیاری‌ها و شوراهای اسلامی روستا آشنایی خوبی داشته باشند، لذا باید دهیاری‌ها با تعامل بیشتر با مردم و مشارکت گرفتن بیشتر از مردم در امور، دهیاری را از نهادی صرفاً اداری و مشابه دستگاه های اداری و دولتی، به نهادی پویا و موثر در روستا تبدیل کنند.

به نظر می‌رسد، دهیاری روستای مورد مطالعه با افزایش فعالیت‌های خود در بخش‌های مربوط به گردشگری و ارائه خدمات بیشتر به گردشگران و فراهم آوردن امکانات و شرایط رفاهی می‌تواند شرایط را برای توسعه اقتصاد روستا و کسب درآمد بیشتر برای مردم روستا فراهم آورد.

دادن آموزش‌های مدیریتی و اقتصادی به دهیاران برای اداره بهتر امور روستا و برگزاری دوره های آموزشی برای آشنایی بیشتر دهیاران با مسائل مدیریتی.

اختصاص بیشتر اعتبارات به دهیاری مورد مطالعه برای انجام دادن و به اتمام رساندن طرح‌ها و افزایش میزان اعتماد مردم به آن‌ها.

به نظر می‌رسد چون روستای مورد مطالعه به لحاظ موقعیت طبیعی و اختلاف ارتفاع و آب و هوا با مناطق مجاور، پتانسیل جذب گردشگر زیادی دارد و به عنوان روستای هدف گردشگری انتخاب شده باید بیشتر مورد توجه مسئولین شهرستان قرار گیرد.

مشارکت مردم در همهُ مراحل تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا و بهره برداری در طرح‌ها و برنامه ها مورد توجه قرار گیرد.

پیشنهاد می‌گردد دهیاری‌ها با ایجاد برنامه های درآمدزا مانند وصول بهای خدمات، زمینه های خودکفایی و خود اتکایی دهیاری را فراهم آورند و وابسته به کمک‌های دولت نباشند تا علاوه بر کسب درآمد برای روستا، به اهداف اولیه تأسیس دهیاری‌ها که همان مدیریت محلی خودکفا بوده نزدیک شوند.

تعامل بیشتر بین دهیاری‌ها و شوراهای اسلامی روستا به عنوان نمایندگان مردم روستا.