مقدمه

طرح مسئله

گردشگری روستایی یکی از شاخه های صنعت گردشگری است، که با توجه به ظرفیت‌ها و جاذبه های طبیعی و فرهنگی موجود در روستاها، می‌تواند نقش مهمی در تجدید حیات روستاها، ایجاد اشتغال و درآمد برای روستاییان، حفاظت از میراث طبیعی، فرهنگی، تاریخی و فرهنگی و در نهایت توسعه یکپارچه و پایدار روستایی داشته باشد. گردشگری با توجه به ماهیت مفهومی و ذاتی خود، در برگیرنده ابعاد مختلفی به لحاظ اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و محیطی می‌باشد که می‌توان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری گردشگری را در هر دو بعد تحلیل کرد. بر این اساس تاکنون مطالعات بسیار متعددی در رابطه با گردشگری و گردشگری روستایی و ابعاد مختلف آن در کشور صورت گرفته است که از رویکردهای مختلف مانند توسعه پایدار، رویکرد اقتصادی، رویکرد زیست محیطی، رویکرد اجتماعی و ... به بررسی و تحلیل گردشگری روستایی پرداخته شده است. اما نکته مهم اینکه، گردشگری و خاصه گردشگری روستایی با وجود برخورداری از ماهیت‌های متفاوت، در همه شرایط دارای بار فرهنگی عظیمی می‌باشد که می‌توان از آن به عنوان ماهیت بنیادی نرم افزاری، غیر عینی، بلند مدت و خزشی گردشگری یاد کرد. این اثرگذاری و اثرپذیری فرهنگی در هر دو جامعه میزبان و میهمان مشاهده می‌شود که بستگی به شرایط اجتماعی، پذیرش یا رد آن متفاوت می‌باشد. تبادل فرهنگی در زمانی که ناهمسانی و نابرابری بین جامعه میزبان و میهمان بیشتر باشد، افزایش پیدا می‌کند که از جمله آن می‌توان به تأثیرات فرهنگی گردشگران شهری در مناطق روستایی اشاره کرد. علاوه بر اینکه در همه گونه های گردشگری، می‌توان تبادلات فرهنگی را مشاهده کرد، بلکه نوع خاصی از گردشگری وجود دارد که ذات بنیادین آن فرهنگ و تبادلات فرهنگی است که از آن تحت عنوان گردشگری فرهنگ محور[1] یاد می‌شود که کمتر در حوزه پژوهشی کشور به آن پرداخته شده است. این نوع گردشگری عمدتاً برای آشنایی با میراث‌های هنری و فرهنگی، آداب و رسوم، بناهای تاریخی و معماری صورت می‌گیرد (Butler et al., 1980). در گردشگری فرهنگی، گردشگران در تلاش برای آشنایی با فرهنگ مناطق مختلف، خواهان کاوش در چشم اندازهای فرهنگی جوامع انسانی و درک آن‌ها هستند. در این نوع گردشگری به جذابیت‌های فرهنگی از قبیل موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، ارکسترها، نمایشنامه‌ها، هنرهای دستی، معماری، سبک زندگی، آداب و رسوم بومی و ... توجه می‌شود (Mathieson & Wall, 1982)(جهانیان و نادعلی پور، 1388، 84-85). بنابراین فرهنگ و آثار فرهنگی خود به عنوان جاذبه اصلی گردشگری محسوب شده و بدون فرهنگ که تفاوت‌ها را ایجاد می‌کند، همه جا شبیه هم خواهد بود و گردشگری عینیت نخواهد داشت. از نظر فنی، گردشگری فرهنگی، حرکت انسان برای دیدن جاذبه های فرهنگی خاص همچون مکان‌های با میراث فرهنگی، نشانه های زیبایی شناختی و فرهنگی، هنرها و نمایش‌ها که در خارج از مکان معمولی سکونت قرار دارد، می‌باشد (پاپلی یزدی و سقایی، 1385، 5). اما باید گردشگری در هر نوع و مقیاسی را فعالیتی دو پهلو و یا در واقع، به شمشیری دو لبه تشبیه نمود که از دید مثبت قادر است موجبات پیشرفت‌های اجتماعی- اقتصادی را فراهم آورد، اما در عین حال، رشد سریع و بی رویه آن ممکن است آن را به عامل اصلی تخریب محیط زیست و نابودی هویت محلی و فرهنگ‌های بومی و سنتی جامعه میزبان تبدیل سازد. چرا که بیشترین سهم توسعه گردشگری متکی بر جاذبه‌ها و فعالیت‌هایی است که به محیط طبیعی، میراث تاریخی و الگوهای فرهنگی مناطق گردشگری مربوط می‌شوند. پس نظارت و پایش اثرات گردشگری به ویژه در بعد اجتماعی- فرهنگی به صورت مثبت و منفی ضروری است. اثرات فرهنگی- اجتماعی مثبت و مهم گردشگری روستایی بر جوامع بومی عبارت است از خودکفایی و تقویت اقتصاد محلی، احترام بیشتر به جامعه محلی و فرهنگ آن‌ها، سرمایه گذاری مجدد درآمد گردشگری در منابع فرهنگی، تقویت و تداوم سنت‌های فرهنگی، افزایش میزان درک مدارا بین فرهنگ‌ها به ویژه از طریق اجرای موسیقی، عرضه صنایع دستی محلی، نوع زندگی بومی، مسکن و سایر تجربیات زندگی روستایی (Buckley, 2004) و اثرات فرهنگی- اجتماعی منفی گردشگری بر جوامع محلی می‌تواند شامل محرومیت از برخی از مزایای رفاهی برای جامعه میزبان، فشار تقاضا برای منابع کمیاب مانند آب آشامیدنی، وابستگی بیش از اندازه نواحی میزبان به گردشگری، رفتار نامناسب و عدم حساسیت فرهنگی گردشگران باشد (محلاتی،1381، 126). در چنین مواردی رفتارهای جهانگردان گاه با اصول فرهنگی، معنوی جامعه میزبان منافات دارد که می‌توان از آن به عنوان تجاری شدن یا کالایی شدن فرهنگ جامعه میزبان یاد کرد، به این معنا که ساکنان محصولات فرهنگی خود در آن گونه که مورد پسند گردشگران باشد، عرضه می‌کنند. اثر القایی نیز از جمله همین آثار منفی عنوان شده است و به فرآیندی گفته می‌شود که فرهنگ گردشگران و هر چه مربوط به آن‌ها است، برای جامعه میزبان الگو می‌شود و ساکنان به تقلید کورکورانه از فرهنگ میهمان می‌پردازند (رضوانی، 1387، ۳۹۲)، لذا ارزیابی اثرات فرهنگی-اجتماعی گردشگری و سایر عوامل بر سبک زندگی جوامع قومی در روستاهای میزبان، فعالیتی چالش برانگیز است، که نیاز به مطالعه دامنه گسترده ای از تغییرات فرهنگی دارد که در جوامع میزبان رخ می‌دهد (بونی فیس، 143،1380). این تأثیرات با توجه به تفاوت‌ها و شکاف زیاد بین روستاهای گردشگری حاشیه کلان‌شهر با گردشگران کلان‌شهری مانند تهران بسیار قابل توجه می‌باشد.

هدف و سؤال کلیدی تحقیق

بر این اساس این پژوهش سعی دارد به شناسایی آثار فرهنگی ناشی از توسعه گردشگری بر فرهنگ جامعه میزبان بپردازد. زیرا صنعت گردشگری موجب تغییراتی در زندگی روزانه و فرهنگ جامعه میزبان می‌شود (Mathieson & Wall, 1982) و تغییرات الگوی فرهنگی بومی روستاییان می‌باشد. بر این اساس هدف مطالعه، شناخت اثرات و پیامدهای فرهنگی- اجتماعی گردشگری روستایی بر جامعه روستایی مورد مطالعه می‌باشد، لذا سؤالات کلیدی بدین شکل صورت‌بندی می‌گردد که: آیا بین گسترش گردشگری فرهنگی روستایی و افزایش تغییرات اجتماعی- فرهنگی بر جامعه میزبان ارتباط وجود دارد؟ و توسعه گردشگری روستایی چه تأثیری بر جنبه های مختلف فرهنگی جامعه میزبان دارد؟

روش تحقیق و منطقه مورد مطالعه

این تحقیق از نظر هدف، کاربردی و توسعه ای و از نظر روش توصیفی - تحلیلی و از نظر نحوه گردآوری اطلاعات و داده های مورد نیاز، از نوع تحقیقات میدانی و پیمایشی قلمداد می‌باشد. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه استفاده گردید که در دهستان سولقان بخش کن از توابع استان تهران انجام می‌گیرد. دهستان سولقان به لحاظ تقسیمات سیاسی و جغرافیایی جزء شهرستان تهران در دامنه های جنوبی و کوهستانی البرز قرار دارد. طبق آخرین سرشماری صورت گرفته توسط خانه های بهداشت در سال 1390 دهستان سولقان دارای 13 آبادی، 1441 خانوار می‌باشد. حوزه کن و سولقان از شمال به حوزه شهرستانک، از جنوب به حوزه واریش و وردیج، از غرب به حوزه سیجان- واریش و وردیج و از شرق به حوزه حصارک و فرحزاد محدود است. دهستان سولقان، شامل روستاهای رندان، کیگاه، سنگان، تالون، وردیج، کشار سفلی و علیا، واریش، امام زاده عقیل و داوود و سولقان می‌باشد که دارای پتانسیل‌های مختلف گردشگری فرهنگی و مذهبی-زیارتی است. ویژگی‌های فرهنگی- اجتماعی یک جامعه نظیر فرهنگ و آداب و رسوم، زبان و گویش‌های محلی، مراسم عروسی، عزاداری‌ها، ویژگی‌های معماری مساکن و بافت آن‌ها و ... می‌تواند هر یک جاذبه‌هایی برای جذب گردشگر باشد. در منطقه کن، روستاها در اکثر موارد بافت روستایی خود را حفظ کرده‌اند. از نظر استقرار و موقعیت مکانی تمام روستاها از وضعیت توپوگرافی محل تبعیت کرده و در طول آبراهه‌ها و درون دره‌ها قرار گرفته‌اند و بعضاً به لحاظ کوهستانی بودن منطقه، توسعه بافت روستا به صورت پلکانی بر روی دامنه‌ها شکل گرفته است. ویژگی‌هایی مانند زیارتگاه‌ها، زبان و گویش، فرهنگ، آداب و رسوم، معماری و ... می‌تواند در جذب گردشگران علاقمند به این منطقه تأثیر به سزایی داشته باشد. همچنین، از لحاظ جاذبه های مذهبی، دره کن دارای زیارتگاه‌های متعددی شامل امامزاده داوود، امامزاده عقیل، امامزاده علاءالدین و امامزاده قاسم می‌باشد (نجفی، 1390). در این میان امامزاده داوود به عنوان مهم‌ترین و معروف‌ترین زیارتگاه این منطقه به شمار می‌رود که بیش از نیمی از گردشگران دره کن را جذب می‌کند (قهرمانی، 1386)(شکل 1).

شکل 1: تقسیم بندی‌های گردشگری روستایی و گردشگری فرهنگ محور در منطقه

منبع: نگارندگان

بر این اساس، از بین 13 روستای دهستان سولقان، 8 روستای دارای حجم بالای گردشگر پذیری به عنوان نمونه انتخاب شدند. بنابراین، قلمرو تحقیق، شامل روستاهای سولقان، امامزاده داوود، سنگان بالا، سنگان پایین، رندان، کشار علیا، کشار سفلی و کیگاه می‌شود (شکل 2).

شکل 2: موقعیت منطقه مورد مطالعه در گستره جغرافیایی ایران

جهت دستیابی به اهداف و پاسخگویی به سؤالات کلیدی مطالعه، دو پرسشنامه جامعه محلی و گردشگر طراحی گردید. از روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برای مطالعه روستاها استفاده شده است. ابتدا حجم نمونه در ناحیه مورد مطالعه بر اساس فرمول نمونه گیری کوکران محاسبه و تعداد کل حجم جامعه نمونه در دهستان سولقان تعداد 360 نمونه برآورد گردید و سپس به هر یک از روستاهای مورد نظر، بر اساس تعداد جمعیت روستاهای نمونه، سهمیه متناسب تخصیص داده شد و متناسب با اصل برابری نمونه های در جهت امکان مقایسه، تعداد 360 نمونه گردشگر نیز از بین گردشگران مراجعه کننده به منطقه مورد مطالعه انتخاب شدند (جدول 1). 

جدول 1: برآورد تعداد حجم نمونه در دهستان سولقان با استفاده از فرمول کوکران

برای تعیین تعداد پایایی پرسشنامه از محاسبه آلفای کرونباخ استفاده شد که برای پرسشنامه گردشگران 81/0 برای پرسشنامه جامعه محلی 84/0 و برای پرسشنامه مدیران و کارشناسان 82/0 بدست آمده است که در پژوهش‌های علوم انسانی این مقادیر رضایت‌بخش می‌باشند. روش گرداوری اطلاعات با توجه به ماهیت موضوع تحقیق، به دو صورت کتابخانه ای و میدانی است که ابتدا جهت شناخت کامل موضوع تحقیق از روش کتابخانه ای، به تبیین نظریات و رویکردهای مرتبط با مسئله تحقیق استفاده گردید. در ادامه با استفاده از میدانی با کمک ابزار پرسشنامه محقق ساخته بر اساس شاخص‌ها و متغیرهای تحقیق اقدام به جمع آوری اطلاعات گردید. متغیرهای سنجش اثرات فرهنگی توسعه گردشگری در منطقه که مستخرج از ادبیات نظری و منطبق با منطقه مورد مطالعه می‌باشد، عبارتند از: تغییر الگوی زندگی، نفرت و انزجار نسبت به گردشگران، تضاد و تنش بین ساکنان محلی روستا و گردشگران، از بین رفتن انسجام و صمیمیت بین ساکنان، از بین رفتن آسایش و آرامش، کاهش مهاجر فرستی و افزایش جمعیت روستا، ازدحام و شلوغی، میزان جرم و جنایت و مسایل اجتماعی، شناخته شدن روستا در سطح منطقه، احساس تعلق خاطر و دلبستگی ساکنان روستا، افزایش روحیه مشارکت در بین روستاییان، ماندگاری جمعیت و جمعیت پذیری روستا، انگیزه ساکنان روستا برای بهسازی و ارتقا شرایط زیستی، افزایش روابط اجتماعی و برقراری ارتباط مناسب در میان روستاییان، بهبود و ارتقا جایگاه زنان روستا، کاهش مفاسد و انحرافات اجتماعی، افزایش روحیه جمع گرایی به جای فردگرایی در روستاییان.

برای تحلیل داده­ها از سه روش آماری همبستگی (اسپیرمن و پیرسون)، آزمون T به همراه مدل تصمیم­گیری چند شاخصه پرومتی استفاده شده است. تکنیک پرومتی یا روش ساختار یافته رتبه­بندی ترجیحی برای غنی­سازی ارزیابی­ها[2] که توسط برنز و دیگران در سال 1986 برای اولین بار مطرح شد یک نوع از تکنیک MADM جهت رتبه­بندی آلترناتیوها می­باشد (Brans et al., 1986). این تکنیک برای حل مسائل چند شاخصه با این ساختار مناسب است (رابطه 1) :

رابطه 1:

در اینجا A نشان‌دهنده یک مجموعه امکان‌پذیر از گزینه­ها یا آلترناتیوها (روستاها) است و fi ها k شاخصی هستند که تصمیم­گیری بر اساس آن‌ها صورت می­گیرد. برای هر گزینه یا آلترناتیو یک ارزیابی وجود دارد که با  نشان داده می­شود. وقتی که دو گزینه  مورد مقایسه قرار می­گیرند، باید بتوان نتیجه این مقایسه را بر اساس اولویت بیان کرد. بنابراین تابع ترجیح یا اولویت که با P نمایش داده می­شود، به صورت زیر قابل ارائه است (رابطه 2)(Brans and Mareschal, 1994):

رابطه 2:

    عدم تفاوت

 ترجیح اندک گزینه a برb

   ترجیح زیاد گزینهa بر b

      ترجیح اکید گزینه aبرb

این تابع در عمل، تابعی از تفاوت میان دو ارزیابی است:

به طور یکنواخت افزایش می­یابد و برای مقادیر منفی برابر صفر خواهد بود. شش تابع ترجیح توسط ارائه کنندگان روش به تصمیم­گیرندگان پیشنهاد شده است. انتخاب درست این توابع به تصمیم­گیرندگان و تحلیلگر و درک آن‌ها از رابطه میان گزینه­ها و شاخص­ها بستگی دارد (Kalogeras et al., 2004)(Chou et al., 2004). در جدول 2 این شش تابع بیان گردیده است.

جدول 2: توابع ترجیح دو گزینه در PROMETHEE

در اینجا از تابع ترجیح نوع اول (تابع ترجیح عادی) استفاده شد که شکل این تابع ترجیح با نوع اول جدول بالا منطبق است.

در این مرحله یعنی بعد از انجام مقایسه زوجی و انتخاب یکی از توابع متناسب برای تابع اولویت یا ترجیح، اقدام به ایجاد نماد ترجیح می‌شود که از فرمول زیر بدست می­آید (رابطه 3) (Leeneer and Pastijn, 2002):

رابطه 3:

فرمول  نشان­دهنده وزن­های نرمال شده هر شاخص می­باشد که در این مطالعه از طریق روش آنتروپی شانون و با نظر 32 نفر از خبرگان محلی و دانشگاهی در ارتباط با مسئله محاسبه گردید. این مقدار  در فاصله صفر و یک متغیر می­باشد و هر چه این مقدار بیشتر باشد، میزان اولویت گزینه a بر b در تمام شاخص­ها بیشتر است. در نهایت بعد از محاسبه ، برای هر  جریان­های غیر رتبه‌ای از طریق فرمول­های زیر تعریف می­شود (رابطه 4) :

رابطه 4

در اینجا  بیان کننده قدرت گزینه a و  نشان­دهنده ضعف گزینه a است. هر جریان می­تواند یک رتبه­بندی کامل را در A ایجاد کند. بزرگ‌ترین  نشان‌دهنده بهترین a و بزرگ‌ترین  نشان­دهنده بدترین a است. در انتها می­توان با محاسبه جریان خالص گزینه برتر را تعیین نمود (رابطه 5) (Figueira et al, 2004):

رابطه 5:        

آنگاه با رتبه­بندی مقادیر بدست آمده، می­توان گزینه یا آلترناتیو برتر را مشخص کرد.

مبانی نظری

توسعه گردشگری می‌تواند موجب گسترش یکپارچگی و همگرایی اجتماعی- فرهنگی در سطح کشور و تقویت وحدت و وفاق ملی گردد. به ویژه در کشورهای در حال توسعه‌ که در آن‌ها گروه‌های قومی متعدد و مذاهب مختلف در کنار هم حضور دارند، تحرک انسانی، که نتیجه آن درک و تفاهم بیشتر گروه‌های مذهبی و قومی و اجتماعی و فرهنگی دیگر بوده و می‌تواند وحدت ملی را قوام بخشد. در عمل گردشگری سعۀ صدر، تعامل، تساهل و تحمل دیگران را بیشتر می‌کند (پاپلی یزدی و سقایی، ۱۳۸۵، ۹۳). بنابراین توسعه گردشگری به عنوان یک پدیده فرهنگی، فرصت کافی برای تعامل و تبادل فرهنگی بین گردشگر و جامعه میزبان را به وجود می‌آورد و با انسان‌ها، انگیزه‌ها، خواسته‌ها، نیازها و آرزوهای آن‌ها که منبعث از فرهنگ جامعه می‌باشد، در ارتباط است. همچنین، گردشگری یکی از شیوه های کنش متقابل فرهنگی است که به واسطه تفسیر تجربه های گردشگری از فرهنگ محلی، کنشی متقابل را نمایان می‌سازد (جهانبانیان و نادعلی پور،1388،120). اما باید توجه داشت که اثرگذاری فرهنگی گردشگری مانند سایر اثرات گردشگری دارای جنبه های مثبت و منفی است. به طور کلی، مفهوم اثرات فرهنگی و اجتماعی را به معنی تغییراتی به کار می‌برند که در تجربه های روزانه، ارزش‌ها، شیوه زندگی و محصولات هنری و فکری جامعه میزبان و میهمان رخ می‌دهد. بر این اساس می‌توان گفت که، مقصود از گردشگری فرهنگی، بحث درباره آن بخش از صنعت گردشگری است که به جاذبه های فرهنگی توجه خاص داشته و عمدتاً به مقصد مکان‌هایی با جاذبه های فرهنگی و به قصد کسب اطلاعات و تجارب برای ارضای نیازهای فرهنگی گردشگران انجام می‌شود. بر اساس این تعریف، گردشگری فرهنگی شامل همه دیدارها در جاذبه های فرهنگی از جمله موزه‌ها، مقبره های تاریخی، کارکردهای فرهنگی و سایر جلوه های فرهنگی می‌شود که بسیاری از عناصر بازار گردشگری را مشتمل می‌شود (Brian et al., 2005):

ـ بازدید از جاذبه‌ها و مقاصد قدیمی و حضور در جشن‌های سنتی؛

ـ سفر به قصد استفاده از غذاها و نوشیدنی‌های محلی، منطقه ای؛

ـ تماشای رخدادها ورزشی سنتی و شرکت در فعالیت‌های تفریحی محلی؛

ـ بازدید از کارگاه‌ها شامل مزارع، مراکز صنعتی یا کارخانجات؛

بنابراین،‌ میراث فرهنگی به عنوان هدف اصلی در بازدیدهای گردشگری فرهنگی‏ شامل عادات محلی، آداب مربوط، سبک‌های معماری و موسیقی، زبان‌های محلی و ارزش‌های دینی ‏معنوی است (Buckley, 2004:205).‏ از این رو‏ میراث فرهنگی حافظه جمعی یک ملت بوده که در مناطق مختلف فرهنگی در قالب پدیده‏ها، مکان‌ها و رویدادها قابل بازدید است که رابطه میان فرهنگ و زیستگاه آن تنگاتنگ است (یعقوب زاده و دولت آبادی، 1388). از این گونه گردشگری که عمدتاً ماهیت آن بازدید از جاذبه های فرهنگی می‌باشد با عنوان راهبرد گردشگری فرهنگ محور یاد می‌شود که مایل به آشنایی با فرهنگ مناطق مختلف، خواهان کاوش در چشم اندازهای فرهنگی جوامع انسانی و درک آن‌ها است و عمدتاً به دنبال جاذبه‌هایی فرهنگی مانند موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، ارکسترها، نمایشنامه‌ها، هنرهای دستی، آئین های سنتی نظیر تعزیه، مراسم چهارشنبه سوری، جشن‌های مذهبی زرتشتی و اسلامی، عزاداری‌ها مانند محرم و ... می‌باشد. در جریان گردشگری فرهنگی جنبه های معنوی فرهنگ بومی و همچنین تبلور عینی آن که به عنوان میراث فرهنگی و از پارامترهای اساسی هستند و به صورت دیداری منتقل شده و دنبال کننده اهداف زیر می‌باشد (بونی فیس،143،1380):

- تشویق و تسهیل کار متصدیان حفظ و مدیریت میراث (میراث فرهنگ مادی و معنوی) به منظور نشان دادن اهمیت میراث به جامعه میزبان و بازدیدکنندگان؛

- کمک به پیشرفت صنعت گردشگری برای حمایت و اداره گردشگری به شیوه‌هایی که میراث و فرهنگ‌های زنده جامعه میزبان را محترم شمارد و آن را اصلاح کند؛

- تسهیل و تشویق گفتگو میان طرفداران محیط زیست و متولیان صنعت گردشگری درباره اهمیت و شکنندگی مکان‌های میراث، مجموعه‌ها و فرهنگ‌های زنده برای دستیابی به آینده ای پایدار برای آن‌ها؛

- تشویق تدوین کنندگان طرح‌ها و سیاست‌ها برای شکل دادن به اهداف و راهبردهای جامع و قابل اندازه گیری مرتبط با ارایه و تبیین مکان‌های میراث و فعالیت‌های فرهنگی در زمینه حفظ و نگهداری از آن‌ها؛

آنچه که در گردشگری بیشتر مدنظر است پردازش جلوه های مختلف فرهنگ‌های بومی و سنتی می‌باشد. در جهان سنتی،‌ فرهنگ در قالب‌های اندیشه‌ها و رفتارهایی شکل می‌گیرد که در هر جامعه ای بنیاد زندگی جمعی را تشکیل می‌دهند و از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابد. هنجارهای فرهنگ سنتی برگرفته از میراثی است که به نسل امروزی رسیده است. این فرهنگ سنتی با توجه به تقاضای موجود در بازار گردشگری در عصر حاضر می‌تواند جاذب گردشگرانی باشد که خواهان یافتن مکان‌هایی با فرهنگ سنتی هستند تا اصالت واقعی را در آن تجربه کنند. از این رو فرهنگ سنتی به خصوص پا گرفته از گذشته های دور در مناطق مختلف، که هنوز دارای اصالتی فرهنگی هستند، می‌توانند گردشگران بسیاری را به خود جذب کند. از این رو است که در چارچوب گردشگری، تقاضاهای گوناگون فرهنگی در روندی از شناخت دیگر فرهنگ‌ها از راه بازدید از مناطق مختلف و تبادلات فرهنگی شکل می‏گیرد. این نشان دهنده آن است که بخشی از جریان گردشگری در چارچوب گردشگری فرهنگی، تضاد فرهنگی را پشت سر گذاشته است و بیشتر با قبول فرهنگ میزبان یعنی مناطقی که از آن بازدید می‌کنند، بیشتر به دنبال شناخت از فرهنگ بومی می‌باشند. این روند را باید حاصل از تعامل فرهنگی ناشی از اندیشه های پسامدرن دانست که در تبلور از شناخت و تعامل فرهنگی از راه گردشگری شکل می‌گیرد (Razaq & Nigel, 2007). امروزه یکی از مکان‌های اصلی قرارگیری و ادامه حیات جاذبه های فرهنگی بومی، سنتی، تاریخی و مذهبی در مناطق روستایی می‌باشد؛ لذا مناطق روستایی با توجه به در اختیار داشتن میراث و جاذبه های طبیعی و فرهنگی به عنوان هدف اصلی گردشگران در دهه های اخیر برای تفریح و تمدد اعصاب و فرار از زندگی صنعتی و لذت از جاذبه های فرهنگ بومی و سنتی می‌باشد. فعالیت‌ها و گونه های مختلف گردشگری در محیط‌های روستایی صورت می‌گیرد که دربردارنده آثاری مثبت و منفی برای محیط زیست و اقتصاد و فرهنگ ساکنین روستا است (وای گی، 1377، 181). گردش یا سفر به قصد دیدن جاذبه های خاص گردشگری[3] مناطق روستایی با هدف‌های مختلف انجام می‌گیرد که در مجموع دوام و بقا و ثبات این صنعت را در آینده تضمین می‌کند (وای گی، 1377، 182). از جمله جاذبه های گردشگری روستایی، جاذبه های فرهنگی می‌باشد که می‌تواند موجبات حفظ آثار و ابنیه تاریخی- فرهنگی و تقویت بنیه های فرهنگی گردد. زیرا در اغلب موارد این آثار و ابنیه به موازات توسعه گردشگری به عنوان یک جاذبه مورد توجه قرار گرفته و بازسازی، مرمت و مستحکم می‌شوند و همراه با بهره برداری مناسب برای نسل‌های آتی حفظ خواهند شد (قدیری معصوم و همکاران، 1389، 145). همچنین، افزایش آگاهی‌های فرهنگی و اجتماعی، از آثار مثبت فرهنگی گردشگری روستایی است.

گونه شناسی جاذبه های فرهنگی

گردشگری به عنوان یک صنعت فراگیر، دارای ابعاد مختلفی به لحاظ اثرگذاری و اثرپذیری می‌باشد؛ لذا در هر گونه از گردشگری (اکو توریسم، طبیعت گردی، مذهبی، روستایی، کشاورزی و ...) و با هر مقیاسی می‌توان اثرات مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و سیاسی را جستجو کرد که بعد فرهنگی یکی از ابعاد اساسی می‌باشد. بنابراین، فرهنگ، جاذبه اصلی گردشگری بوده و در رأس هرم صنعت گردشگری قرار دارد. اساساً هر گردشگر نماینده ای از یک فرهنگ است که با خود نه تنها یک یا چند رفتار و اعتقاد یا سنت را جابجا می‌کند، بلکه تصویر زنده ای از یک جامعه را در جامعه دیگر به نمایش می‌گذارد (شالچیان،20،1382). بدون فرهنگ که تفاوت‌ها را ایجاد می‌کند، همه جا شبیه به هم می‌رسد (بونی فیس، 1380). «گردشگری نیز جنبه ای از فرهنگ مدرن است که در بسیاری از اشکال معمول خود، به عنوان سیستمی از روابط تعریف می‌شود و مفهوم گردشگری عینی‌تر و در عمل اثبات شدنی‌تر از دیگر مفاهیم فرهنگی است» (Margaret et al., 2011)؛ لذا در گردشگری فرهنگی، اثرات فرهنگی به عنوان اساس و ماهیت گردشگری می‌باشد که از طریق جاذبه های فرهنگی شکل می‌گیرد. جاذبه‌هایی مانند سایت‌های باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی، الگوهای خاص فرهنگی، هنرها و صنایع دستی، اماکن شهری و روستایی جذاب، موزه‌ها، فستیوال‌ها و رویدادهای فرهنگی و در آخر هم آداب و رسوم مهمان‌پذیری ساکنین که هر یک از این نوع جاذبه‌ها، ویژگی‌های فرهنگی خاص خود را دارد. ایران از نظر جاذبه های فرهنگی بسیار غنی است و از لحاظ پتانسیل‌های فرهنگی در بین ده کشور اول دنیا قرار دارد (UNWTO, 2010). این مکان‌ها، سایت‌های باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی، یادمان‌های ملی و فرهنگی، ساختمان‌های تاریخی، ساختمان‌های مهم مذهبی و مکان‌هایی که در آن یک اتفاق مهم تاریخی و یا مذهبی رخ داده باشد، شامل می‌شود. فرهنگ شرقی به علت قدمت بسیار زیاد خود، موارد بسیاری از این‌ها را شامل می‌شود، انواع مساجد اسلامی، معابد بودایی، کاخ‌ها و ساختمان‌های تاریخی، آرامگاه‌ها و مقبره‌ها، تپه‌ها و سایت‌های باستانی و اماکن مقدس مذهبی از جمله آن هستند (انصاری،1387، 13) که دارای الگوهای خاص فرهنگی می‌باشند. این الگوهای فرهنگی شامل آداب و رسوم، لباس، جشن‌ها، شیوه های زندگی، اعتقادات مذهبی و فعالیت‌هایی که بیشتر در زندگی روستایی می‌باشد. شکل دیگر جاذبه های فرهنگی شامل هنرهای اجرایی، رقص‌های محلی، موسیقی، تئاتر و هنرهای تجسمی از قبیل نقاشی و مجسمه سازی می‌باشد. یکی دیگر از انواع گردشگری فرهنگی مشاهده، توصیف و یا به تصویر کشیدن پاره ای از فعالیت‌های اقتصادی جذاب از قبیل پرورش گیاهان و محصولات کشاورزی، داد و ستد در بازارهای سنتی، به‌کارگیری روش‌های خاص برای شکار و یا ماهیگیری است که می‌تواند دارای اثرات مثبت و منفی به لحاظ فرهنگی باشد.

اثرات فرهنگی گردشگری

اثرات فرهنگی گردشگری، تغییراتی است که در هنر، عادات، رسوم و معماری مردم ساکن جامعه‌ی میزبان رخ می‌دهد. اصطلاح «اثرات اجتماعی- فرهنگی» را به معنای تغییراتی بکار می‌برند که در تجربه‌های روزانه ارزش‌ها، شیوه‌ی زندگی و محصولات هنری و فکری جامعه‌ی میزبان رخ می‌دهد (وای. گی،327:1377). این تغییرات بلندمدت‌تر است و در نتیجه رشد و توسعه‌ی صنعت گردشگری (گردشگری) رخ می‌دهد (مهدوی،70:1386). به هر حال تجربیات گوناگون نشان داده که گردشگری، فرهنگ و جامعه میزبان گردشگر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. امروز در بسیاری از کشورهای آسیایی، آفریقایی، آمریکای لاتین یا خاورمیانه، صنعت گردشگری به فنون و تولید اقلام بسیار زیادی از کالاها و صنایع دستی رونقی دوباره بخشیده است (محلاتی،61:1381). با توجه به اینکه تأثیرات فرهنگی گردشگری بسیار گسترده است. به طور کلی گردشگری فرهنگی در هر منطقه می‌تواند دارای آثار مثبت زیر باشد (Lumesden & Stephan, 2004):

- دوباره کشف کردن و اهمیت یافتن امتیازات و آثار فرهنگی گمشده ساکنان محلی

- امکان تشخیص و توسعه آگاهی‌های منطقه ای در بعد فضایی و هویت فرهنگی و توسعه فزاینده یک احساس خوب تعلق به یک فرهنگ

- ایجاد زیربناهای اقتصادی در یک دوره بلندمدت

- افزایش اشتغال در یک اقتصاد در حال رکود

از جمله تأثیرات مثبت گردشگری در مناطق روستایی در ابعاد فرهنگی، حفظ و گسترش ارتباطات فرهنگی است، در صورتی که فرهنگ یک جامعه فرهنگ غالب باشد و مردم محلی به ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی و سنن و آداب و رسوم خود احترام بگذارند، آنگاه ارتباطات و تبادلات فرهنگی جنبه مثبت می‌یابند و فرهنگ جامعه مهمان و میزبان به دلیل تلاقی فرهنگ‌ها، جنبه های مثبت آن را تقویت می‌کنند و سعی در جایگزینی جنبه های منفی با مثبت دارند. مسئله تهاجم فرهنگی، استحاله فرهنگی و تخریب آثار فرهنگی به دلیل استفاده بیش از حد از و خرابکاری‌های گردشگران کم اطلاع از جمله مضرات گردشگری فرهنگی است. ولی مضرات احتمالی نباید مانع توسعه گردشگری فرهنگی گردد. آموزش و کنترل و نظارت و محافظت هم برای جامعه میزبان و هم میهمان، می‌تواند گردشگری فرهنگی را پایدار نماید (رضوانی، 1385: 50). به طور کلی در بررسی آثار منفی توسعه گردشگری بر فرهنگ جامعه میزبان، برخی نویسندگان به تجاری شدن یا کالایی شدن فرهنگ جامعه میزبان اشاره می‌کنند، بدین معنا که ساکنان محصولات فرهنگی خود را آن گونه که مورد پسند گردشگران باشد، عرضه می‌کنند. در این خصوص گردشگری می‌تواند در نظام‌های گوناگون، نمادهای فرهنگی یک جامعه را تبدیل به کالا نماید و تماس سطحی گردشگران با فرهنگ محلی و صرف تفریح و گذران اوقات فراغتی دلچسب سبب می‌شود که تمام تأسیسات و خدمات محلی به نحوی سازمان یابد که بتواند رضایت گردشگران را جلب نماید. از این رو فرهنگ محلی به مجموعه ای در هم پیچیده در چارچوب کالایی شدن تبدیل می‌شود و همه چیز در خدمت پول و درآمد ارزی قرار می‌گیرد و این درآمد به بهای گزافی بدست می‌آید. یکی از این موارد از دست دادن هویت خود برای رضایت غیر خود است. سطحی بودن تماس نه به ساکنان محلی فرصت می‌دهد که تماس فرهنگی را برقرار سازند و نه به گردشگران فرصت می‌دهد که بر دانش و معرفت خود نسبت به فرهنگی دیگر، چیزی بیفزایند (علیقلی زاده فیروزجانی، 41:1386). مهم‌ترین پیامد منفی در محیط انسان ساخت، مشکلات فرهنگی است که بر اثر تلاقی دو فرهنگ جامعه میزبان و میهمان به وجود می‌آید و سبب تغییر الگوهای فرهنگ بومی می‌شود (قدیری معصوم و همکاران، 148:1389). از این رو، در مطالعه آثار و تبعات فرهنگی منفی گردشگری، باید به فرهنگ زدایی و تأثیر فرهنگی منفی گردشگران بر مردم بومی، آثار منفی کالایی شدن فرهنگ و آثار فرهنگی مادی و معنوی که در آن روابط اجتماعی بنابر قوانین داد و ستد بازار شکل می‌گیرد و تحلیل می‌شود یا جهانی سازی که در آن ویژگی‌های فرهنگی، شخصی می‌شوند، توجه داشت. از جمله مهم‌ترین آثار و پیامدهای منفی گردشگری بر جامعه میزبان عبارتند از:

- تخریب آثار فرهنگی: ممکن است دیدار بیش از حد گردشگران از مکان‌های تاریخی و تاریخی و باستانی مهم، موجب ویرانی تدریجی آن‌ها شود. این ویرانی ممکن است ناشی از بی توجهی به ظرفیت پذیری محل مزبور یا حاصل فعالیت‌های سودجویانه گردشگران نا فرهیخته باشد

- استحاله فرهنگی: با توجه به شکنندگی خاص میراث فرهنگی ممکن است توسعه گردشگری موجب صدمه دیدن اصالت الگوهای فرهنگی محلی گردد. مردم محلی که به شیوه سنتی زندگی می‌کنند، ممکن است در تماس با گردشگران برای همیشه دچار استحاله شوند

- تهاجم فرهنگی: ممکن است به واسطه افراط در ایجاد جذابیت گردشگری و برخورد بیش از حد تجارت مآبانه با جلوه های فرهنگی در مقاصد گردشگری، اعتبار و اصالت مناسک مذهبی، عادات و سنن، جشن‌ها و نمایش‌ها، صنایع دستی، موسیقی و سایر الگوهای فرهنگی از دست برود، و به عبارتی ارزش‌های محلی مبدل به کالا شود. بعلاوه ممکن است به واسطه مصرف گرایی گردشگران، مردم مقاصد گردشگری به ویژه جوانان دچار عارضه تشبه به بیگانگان شوند و از الگوهای رفتاری گردشگران تقلید کنند؛ تقلیدی که بدون شناخت تفاوت پیشینه های فرهنگی و موقعیت اجتماعی- فرهنگی گردشگران صورت می‌گیرد. همچنین ممکن است به واسطه نامتوازن شدن تبادلات میان گردشگران و مردم محلی، رفتارهای ضد اجتماعی در جوانان بروز کند

- ناهنجاری فرهنگی: ممکن است به واسطه تفاوت زبان و عادات و سنن بین ساکنان محلی و گردشگران، سوء تفاهم‌ها و برخوردهایی بروز نماید (پاپلی یزدی و سقایی، 1385، 97).

یافته های تحقیق

بر اساس مسئله تحقیق، برای پاسخ به این سؤالات و دستیابی به نتایج، به تحلیل داده های به دست آمده از پرسشنامه پرداخته شد. جهت بررسی و تحلیل آثار گردشگری فرهنگی به لحاظ اجتماعی و فرهنگی بر جامعه میزبان باید از نگاه افراد جامعه میزبان صورت گیرد.

برای ارزیابی اثرات توسعه گردشگری از لحاظ اجتماعی- فرهنگی در منطقه از 26 متغیر استفاده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که بین گردشگری فرهنگی در روستاهای مورد مطالعه با همه متغیرهای اجتماعی- فرهنگی با یکدیگر رابطه همبستگی وجود دارد. به عبارت دیگر نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن برای متغیرهای اجتماعی- فرهنگی نشان می‌دهد که سطح معناداری در همه روابط بین متغیرها کمتر از 05/0 است. یعنی بین گسترش گردشگری فرهنگ محور روستایی و افزایش آثار اجتماعی- فرهنگی گردشگران بر جامعه میزبان رابطه وجود دارد و این رابطه معنادار و به صورت مستقیم می‌باشد (جدول 3).

جدول 3: همبستگی بین گردشگری فرهنگی با مؤلفه های اجتماعی- فرهنگی (مآخذ: یافته های تحقیق)

بنابراین بین تغییر کلیه متغیرهای اجتماعی- فرهنگی با توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه رابطه معناداری وجود دارد که این تغییرات در متغیرهایی مانند تغییر آداب و رسوم، تغییر پوشش جوانان، تغییر فرهنگ معنوی و تغییر الگوی زندگی بیشترین میزان را داشته است و با گسترش گردشگری در روستاهای منطقه، این شاخص‌ها بیشترین تغییرات را مشاهده کرده‌اند.

از آن جایی که می‌توان بین شاخص‌های فرهنگی و اجتماعی نیز به لحاظ تأثیرگذاری گردشگری تمایز بر قرار کرد، بنابراین، در ادامه برای تحلیل همبستگی شاخص‌های دوگانه تغییرات اجتماعی- فرهنگی ناشی از گردشگری فرهنگی، کلیه متغیرهای مرتبط با بعد فرهنگی و اجتماعی به صورت جداگانه با هم جمع شده (با هم کامپیوت شدند) و به صورت یک شاخص که داده های آن به صورت فاصله ای می‌باشد، تبدیل شده‌اند. نتایج حاصل نشان می‌دهد که در رابطه زوجی بین هر یک از شاخص‌های دوگانه مطالعه (در پرسشنامه مربوط به جامعه محلی) در سطح 99 درصد معناداری وجود دارد. به عبارت دیگر نتایج آزمون همبستگی پیرسون برای شاخص‌های سه‌گانه تحقیق نشان می‌دهد که سطح معناداری در اغلب روابط بین متغیرها کمتر از 001/0 است. از آنجایی که این مقدار کمتر از مقدار آلفا در سطح خطای 001/0 است، پس، بین افزایش تعداد گردشگران وارد شده به منطقه و آثار اجتماعی و فرهنگی گردشگران، رابطه وجود دارد و این رابطه معنادار و به صورت مستقیم می‌باشد. به عبارت دیگر، بین شاخص فرهنگی و اجتماعی آثار گردشگری فرهنگی رابطه معناداری وجود دارد و افزایش و کاهش در یکی از موارد منجر به تغییرات در شاخص دیگر می‌شود؛ لذا می‌توان چنین بیان کرد که بین بعد فرهنگی و اجتماعی گردشگری رابطه وجود دارد و تغییرات آن‌ها وابسته به یکدیگر می‌باشد (جدول 4).

جدول 4: آزمون همبستگی پیرسون شاخص اجتماعی و فرهنگی گردشگری (حجم جامعه نمونه: 360)

** همبستگی قابل توجه در سطح 01/0

منبع: یافته های تحقیق

به عبارت دیگر همبستگی میان شاخص‌های فرهنگی و اجتماعی توسعه گردشگری فرهنگی نشان داد که ایجاد تغییر در یکی از زمینه های اجتماعی یا فرهنگی می‌تواند در ایجاد تغییر در سایر زمینه‌ها تأثیرگذار باشد زیرا وابستگی میان متغیرهای بعد اجتماعی و فرهنگی بسیار زیاد می‌باشد.  

در ادامه با استفاده از آزمون T-Test به معناداری تفاوت بین میانگین‌های هر یک از این متغیرها پرداخته شد. نتایج نشان می‌دهد که در همه متغیرهای مورد مطالعه، با توسعه گردشگری فرهنگی، تغییراتی ایجاد شده است و این تغییرات عمدتاً متأثر از گردشگری می‌باشد. در این میان بیشترین تأثیر اجتماعی- فرهنگی گردشگران بر عامل تغییر در نحوه پوشش جوانان روستا و گرایش زنان روستا به آرایش با مقدار محاسبه شده 612/23 می‌باشد. در رتبه دوم بیشترین میزان تغییرات مربوط به تغییر آداب و رسوم مردم محلی با مقدار T محاسبه شده 445/23 می‌باشد (جدول 5).

جدول 5: آزمون t-test تک نمونه ای جهت معناداری ارتباط بین گسترش گردشگری و افزایش آثار منفی اجتماعی- فرهنگی

منبع: یافته های تحقیق

در مجموع مقدار محاسبه شده برای هر دو شاخص به ترتیب 465/41 و 318/49 می‌باشد، محاسبه هر دو این مقادیر در سطح معناداری 000/0 می‌باشد و درجه آزادی موجود نیز 359 می‌باشد. بنابراین می‌توان پذیرفت که در هر دو بعد مذکور (البته از منظر افراد جامعه میزبان) گردشگران دارای تأثیراتی بر جامعه میزبان بوده‌اند.

 به طور کلی می‌توان چنین بیان کرد که در هر دو شاخص اجتماعی و فرهنگی محاسبه مقدار t در سطح معناداری صفر می­باشد. این مقدار کمتر از مقدار آلفا در سطح خطای 001/­0 است (001/0>­000/0­)P =، یعنی افراد جامعه محلی بر تأثیر گردشگران نسبت به آثار اجتماعی و فرهنگی تأکید داشته­اند (جدول 6).

جدول 6: آزمون t-test تک نمونه ای جهت معناداری ارتباط بین گسترش گردشگری و افزایش آثار منفی گردشگران

منبع: یافته های تحقیق

همچنین برای بررسی اثرات و تغییرات گردشگری فرهنگی در روستاهای مورد مطالعه به لحاظ فرهنگی و اجتماعی، از مدل اولویت بندی پرومتی استفاده شد. برای تعیین میزان اثرات اجتماعی و فرهنگی ناشی از توسعه گردشگری فرهنگی ابتدا ماتریس تصمیم­گیری بر اساس داده­های حاصل از تکمیل پرسشنامه­ها تشکیل شد. در مرحله بعد برای تعیین وزن­ این معیارها از روش آنتروپی استفاده گردید. بدین منظور ابتدا پرسشنامه­ای طراحی و توسط 32 نفر از خبرگان (متشکل از خبرگان دانشگاهی متخصص در زمینه گردشگری روستایی و خبرگان محلی شامل شوراها و دهیاران) تکمیل شد که وزن­های مربوط به شاخص­ها و ابعاد محاسبه شد (جدول 7).

جدول 7: وزن شاخص­های اجتماعی- فرهنگی ارزیابی آثار توسعه گردشگری

سپس در هر یک از ماتریس­های تصمیم­گیری، بر اساس تک تک معیارها مقایسه زوجی صورت گرفت. همان طور که گفته شد بر اساس تابع ترجیح نوع اول (عادی) این توابع تعیین گردید و آنگاه وزن­های بدست آمده از تکنیک مقایسه زوجی در این توابع تأثیر داده شد و  ماتریس تصمیم­گیری محاسبه گردید. آنگاه با محاسبه جریان­های خروجی و ورودی یعنی  و  به محاسبه جریان خالص که همان  است پرداخته و بر اساس رتبه­بندی آن­ها گزینه برتر انتخاب شد که در جدول 8 نشان داده شده است.

جدول 8: رتبه بندی روستاها بر اساس فی کل محاسبه شده در رابطه با تغییرات اجتماعی- فرهنگی ناشی از توسعه گردشگری فرهنگی

بدین ترتیب نتایج نشان می‌دهد که به اثرات اجتماعی- فرهنگی توسعه گردشگری در منطقه مورد مطالعه روستاهای سولقان، امامزاده داوود و سنگان بالا به ترتیب با امتیاز نهایی فی (φ) 81/0، 54/0 و 37/0 نسبت به سایر روستاهای منطقه بیشتر از آثار توسعه گردشگری متأثر بوده و در این روستاها بیشتر تغییرات اجتماعی- فرهنگی به لحاظ حضور گردشگران مشاهده می‌شود. این امر مرتبط با حجم مراجعات گردشگری به روستاهای منطقه می‌باشد، به عبارت دیگر در روستاهایی که بیشترین میزان مراجعات گردشگری وجود دارد، بالاترین میزان تغییرات اجتماعی- فرهنگی نیز مشاهده شده و گردشگران در تغییر آداب و رسوم فرهنگی روستاها تأثیرگذار بوده‌اند (شکل 3).

شکل 3: مقایسه تغییرات اجتماعی- فرهنگی ناشی از توسعه گردشگری فرهنگی در روستاها

نتایج به دست آمده از آزمون t از نگاه مدیران و کارشناسان نشان می‌دهد که متغیر پوشاک محلی با مقدار 782/10 کمترین میزان تأثیر را بر ارتقای فرهنگ میزبانی گذاشته و در مقابل بیشترین تأثیرپذیری را داشته است. متغیر روابط اجتماعی با مقدار 644/33 بیشترین تأثیر را بر ارتقای فرهنگ میزبانی گذاشته است. محاسبه این مقادیر در سطح معناداری 000/0 نشان می‌دهد که با 99 درصد اطمینان می‌توان پذیرفت که راهبرد گردشگری فرهنگ محور بر ارتقای فرهنگ میزبانی از طریق عامل روابط اجتماعی بیشترین تأثیر را می‌گذارد. در بررسی بیشترین میزان تأثیر مشخص شده است که عامل روابط اجتماعی با فاصله میانگینی بسیار زیادی نسبت به دیگر متغیرها (به عنوان مثال فاصله میانگینی با عامل دوم یعنی آداب و رسوم سنتی با مقدار 897/15) در رتبه اول تأثیر قرار گرفته است (جدول 9). 

جدول 9: آزمون t-test تک نمونه ای جهت معناداری تفاوت بین راهبرد گردشگری فرهنگ محور با ارتقای فرهنگ میزبانی

منبع: یافته های تحقیق

تحلیل رابطه بین گردشگری فرهنگ محور با وضع موجود فرهنگ منطقه نشان می‌دهد که راهبرد گردشگری فرهنگ محور در ارتقای وضع موجود فرهنگی منطقه تأثیرگذار بوده و این میزان تأثیر را از طریق معناداری 000/0 و میزان اطمینان 99 درصد می‌توان پذیرفت. متغیر قیمت زمین و مسکن با مقدار t محاسبه شده 100/26 و در سطح معناداری 000/0 و سطح اطمینان 99 درصد دارای بیشترین عامل بر بهبود وضع فرهنگ موجود منطقه است. عامل دومی که بیشترین تأثیر را دارد، متغیر افزایش درآمد مردم منطقه با مقدار 397/21 می‌باشد (جدول 10).

جدول 10: آزمون t-test تک نمونه ای جهت معناداری تفاوت بین راهبرد گردشگری فرهنگ محور با وضع موجود فرهنگ منطقه

منبع: یافته های تحقیق

نتیجه گیری

توسعه گردشگری به عنوان یکی از رویکردهای جدید در اقتصاد خدماتی است که در قرن اخیر بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به افزایش تعداد گردشگران و تنوع نیازهای آن‌ها، گونه های مختلفی از گردشگری در ادبیات گردشگری شکل گرفته است که یکی از مهم‌ترین گونه های گردشگری، گردشگری روستایی می‌باشد که در دهه های اخیر به جهت غلبه زندگی صنعتی و شهر نشینی برای گذران اوقات فراغت و بازدید از شیوه‌ها و آداب و رسوم بومی مورد استقبال قرار گرفته است. در هر فعالیت گردشگری، دو عنصر اساسی میهمان و میزبان وجود دارد که به مبادله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌پردازند. از سوی دیگر جاذبه های موجود و مورد استفاده در گردشگری در دو دسته عینی و رفتاری قرار دارند، جاذبه های طبیعی و همچنین جاذبه‌هایی که موجودیت فیزیکی دارند در دسته جاذبه های عینی بوده و جاذبه‌هایی که با نوع کنش و نحوه برخورد و سطح فرهنگ مردم منطقه سروکار دارند، در دسته جاذبه های غیر ملموس و رفتاری و در واقع ذهنی قرار دارند. بر اساس ماهیت گردشگری، مبادلات رفتاری و تبادلات ذهنی متعددی شکل می‌گیرد که در بعد نرم افزاری گردشگری خلاصه می‌شود. مبادلات ذهنی عمدتاً در زمینه های اجتماعی- فرهنگی می‌باشد که بستگی به شرایط اجتماعی، پذیرش یا رد آن متفاوت می‌باشد. تبادل فرهنگی در زمانی که ناهمسانی و نابرابری بین جامعه میزبان و میهمان بیشتر باشد، افزایش پیدا می‌کند که از جمله آن می‌توان به تأثیرات فرهنگی گردشگران شهری در مناطق روستایی اشاره کرد. علاوه بر اینکه در همه گونه های گردشگری، می‌توان تبادلات فرهنگی را مشاهده کرد، بلکه نوع خاصی از گردشگری وجود دارد که ذات بنیادین آن فرهنگ و تبادلات فرهنگی است که از آن تحت عنوان گردشگری فرهنگ محور یاد می‌شود. این نوع گردشگری که عمدتاً با محوریت بازدید از آثار فرهنگی مانند میراث‌های تاریخی، هنری، معماری‌ها، اماکن مذهبی، موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، سبک و شیوه زندگی، آداب و رسوم بومی، صنایع دستی، بازی‌های بومی، موسیقی محلی، آئین های سنتی و ... انجام می‌گیرد که دارای ارزش فرهنگی می‌باشد. با توجه به غلبه زندگی صنعتی در شهرها، عمده ارزش‌های هنری سنتی و بومی امروزه در مناطق روستایی واقع هستند که به واسطه انزوای جغرافیایی کمتر تحت تأثیر پدیده جهانی شدن و شهری شدن و صنعتی گرایی قرار گرفته‌اند. بر این اساس در این مطالعه به مطالعه گردشگری فرهنگ محور در منطقه روستایی سولقان شهرستان تهران پرداخته شد. زیرا این منطقه به واسطه قرار گیری در منطقه کوهستانی البرز دارای اماکن تاریخی، مذهبی و فرهنگی خاصی می‌باشد که با وجود قرار گیری در فاصله بسیار نزدیک در کلان‌شهر تهران، اما همچنان بخش قابل توجهی از میراث فرهنگی روستایی را حفظ نموده است. برای این منظور 8 نقطه روستایی از دهستان سولقان انتخاب گردید. روش تحقیق مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات از نوع میدانی و از طریق پرسشنامه محقق ساخته است. جامعه آماری مورد مطالعه 360 نفر در دو گروه گردشگران و جامعه محلی بوده که از طریق فرمول کوکران به دست آمده است. تحلیل‌ها داده از طریق آزمون همبستگی، آزمون t تک نمونه ای و مدل چند معیاره پرومتی انجام شد که نتایج به دست آمده نشان داد که، بین اثرات توسعه گردشگری با تغییرات اجتماعی- فرهنگی در روستاهای مورد مطالعه رابطه معنادار وجود دارد و بیشترین اثرات در زمینه تغییر در نحوه پوشش جوانان روستا و تغییر آداب و رسوم مردم محلی مشاهده می‌شود. همچنین نتایج نشان می‌دهد که بیشترین تغییرات در بعد فرهنگی با مقدار t محاسبه شده 318/49 می‌باشد. بر اساس نتایج به دست آمده از مدل پرومتی بیشترین اثرات و تغییرات اجتماعی- فرهنگی رخ داده در روستاهای سولقان و امام زاده داوود و سنگان بالا می‌باشد. بنابراین می‌توان بیان کرد که توسعه گردشگری در روستاهای منطقه مورد مطالعه تأثیرات عمیقی بر تغییرات اجتماعی- فرهنگی دارد که برای کاهش سطح تغییرات می‌توان از طریق آموزش به گردشگران و جامعه محلی در رابطه با اهمیت میراث تاریخی و فرهنگی، زمینه های حفظ ارزش‌های فرهنگی بومی را در مناطق روستایی دارای میراث و جاذبه های فرهنگی حفاظت کرد. انجام آموزش با هدف:

- مطلع ساختن گردشگران درباره جامعه محلی، رسوم، لباس، رفتار قابل قبول در اماکن مذهبی و غیره. 

- آموزش گردشگرها در مورد سنت‌ها، عادات و خواسته های مردم از طریق اطلاعات و نوشته های منتشر شده و پوسترها و منابع شفاهی، به طوری که رفتار، گفتار و پوشش آن‌ها موجب جدایی و اثرات نامطلوب در جامعه محلی نگردد.

- آموزش و اطلاع رسانی به مردم در مورد ارزش‌های فرهنگی موجود در روستا و نحوه برخورد با گردشگران اقدام شود. بدین ترتیب، زمینه های احساس تعلق خاطر بیشتر به میراث فرهنگی در بین روستاییان به وجود آمده و همچنین از ایجاد تنش بین ساکنان محلی منطقه و گردشگران جلوگیری می‌گردد.

همچنین با تدوین سند ضوابط گردشگری فرهنگ محور در روستاهای با جاذبه های فرهنگی می‌توان از انتشار فرهنگ‌های غیر بومی پیشگیری نمود. در این سند می‌توان به مواردی زیر تاکید بیشتر کرد:

- نحوه ورود گردشگران به روستاهای دارای ارزش‌های فرهنگی

- نحوه ترویج فرهنگ بومی روستا برای گردشگران از طریق افزایش تولید اقلام غذایی محلی، صنایع دستی و...