تحلیل ساختار فضایی– کالبدی بافت فرسوده شهری با رویکرد نوسازی و بهسازی(مطالعه موردی: بافت فرسوده‌ شهر دوگنبدان)

مقدمه

بسیاری از بافت‌های سنتی که زمانی مایه افتخار و مباهات شهرها بوده‌اند در حال حاضر در معرض فرسایش و تخریب قرار گرفته‌اند. بخش مهمی از جمعیت آن مناطق جابجا شده‌اند و میراث فرهنگی، تاریخی و اجتماعی مختص محله های تاریخی از بین رفته و یا در حال تخریب هستند. تنها تعداد اندکی از بناها به سختی روی پا ایستاده‌اند و به یادگار مانده‌اند و یادآور میراث گذشتگان هستند و هویت دیرین بافت را نمایان می‌سازند. بافت فرسوده شهری به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می‌شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، برخورداری نامناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند (حبیبی و دیگران، 1386: 66). به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که در محدوده ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می‌رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می‌گیرد (Rosemary, 2005: 9). فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود می‌آید (Loosim, 1996: 79). این بافت‌ها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آن‌ها امکان نوسازی خود به خودی را نداشته و نیز سرمایه گذاران انگیزه ای جهت سرمایه گذاری در آن ندارند.

بافت فرسوده شهر دوگنبدان هم از این قاعده مستثنی نیست. در حال حاضر با ساخت و سازهای وسیع شهر در مناطق دیگر، بافت‌های فرسوده شهر در حال تبدیل شدن به مناطق مخروبه شهر می‌باشند. اگرچه در سال‌های اخیر بافت‌های فرسوده شهر مورد توجه قرار گرفته و مسئولین شهر را به این فکر واداشته است که هرچه سریع‌تر راجع به این مسئله چاره ای بیندیشند.

 

شرح و بیان مسئله پژوهش

 شهر به عنوان پدیده ای مکانی- زمانی در نقطه ای خاص ایجاد شده در فضا تکامل یافته و رشد می‌کند و در هر مقطعی از تاریخ، دگرگونی‌های کمی خود را به تغییرات کیفی مورد نیاز عصر خود تبدیل می‌کند. هرگاه آن دو بعد از شهر در هماهنگی، هم سوئی و هم‌نوائی با یکدیگر نباشند و شهر– مکان در تقابل با شهر- زمان قرار گیرد، فضای شهری و کالبد آن کارایی خود را از دست داده و از جوابگویی به نیازهای آنی و آتی ساکنانش باز خواهد ماند (حبیبی، 1377: 4). قبل از رشد سریع شهرنشینی، فضاهای شهری و به تبع آن کالبد شهرها متناسب با نیاز ساکنین آن شکل می‌گرفت و از هماهنگی خوبی برخوردار بود، بر این اساس عناصر موجود شهرها علاوه بر اینکه به نوعی شکل فیزیکی شهر را شکل می‌دادند، بیانگر ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی ساکنین آن نیز بودند. با رشد سریع شهرنشینی ناشی از تحوّلات اقتصادی داخلی و خارجی طی دوران معاصر، نظام شهری کشور دچار تغییرات فراوانی گردید که در پی آن مهاجرت‌های بی رویه به سمت شهرها شروع شد (خان احمدلو، 1378: 1).

به دنبال شکل گیری این جریانات، سازمان‌های شهری برای کنترل مهاجرت‌های داخلی برنامه ریزی کردند ولی بیشتر اقدامات سازمان‌های مسئول با شکست مواجه شد (شکوئی،1383: 410). شکل گیری و توسعه شهرها در گذشته، نه بر اساس برنامه ریزی شهری بلکه مبتنی بر نیازهای مقتضی جامعه خود صورت می‌گرفت. با گذشت زمان و و ورود تکنولوژی جدید، بافت سنتی شهرها دیگر قادر به پاسخ گویی مناسب با شرایط پیچیده و گسترده امروزی نبود. با این ناکارایی بخش‌های مختلف در مسیر تحولات کالبدی قرار گرفته و دست‌خوش تغییراتی گاه سطحی و یا بنیادین می‌شوند. از آغاز قرن سیزدهم با روی کار آمدن رضاخان (1299 ه. ش) و برقراری امنیت به تدریج حصار و دروازه های شهرها فرو ریخت و اولین دخالت نوگرایی و سازمان فضایی-کالبدی بافت کهن آغار گردید.

 

اهمیت و ضرورت پژوهش

فروپاشی بنیان‌های زندگی شهری هنگامی رخ می‌دهد که کالبد شهر نا عملکرد شود و از پاسخگویی به نیازهای آنی و آتی ساکنان خود باز ایستد. این امر که محصول تقابل فضا با زمان است عملاً در بافت‌های قدیمی شهرهای کشور ما تحقق یافته و منجر به از هم گسسته شدن فضا های شهری شده است.

بافت فرسوده شهری که اغلب بر هسته تاریخی و مرکز شهرها منطبق می‌باشد به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می‌شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری از دسترسی مناسب سواره و ناکارآمدی تأسیسات، خدمات و زیر ساخت‌های شهری دارای ضریب آسیب پذیری بالایی است و به این دلیل از ارزش سکونتی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند.

این تحقیق از بعد نظری به تجزیه و تحلیل و تبیین نظریه های توسعه فیزیکی شهری و ساماندهی و احیاء بخش مرکزی شهرها به منظور برطرف نمودن کمبودها و نارسایی‌هایی که در بعضی از روش‌ها و الگوها که در رابطه با شهر دوگنبدان وجود دارد، کمک می‌کند. همچنین با توجه به رشد شتابان و بی رویه شهرها و بی توجهی و یا کم توجهی به بافت‌های قدیمی به ویژه بافت فرسوده شهر دوگنبدان منجر به رشد و گسترش فیزیکی بی رویه شهر شده است. این امر موجب بی توجهی به بخش‌های مرکزی شهر و تخلیه بافت‌های قدیمی و فرسوده از جمعیت شده و در نهایت موجب از بین رفتن بافت‌های قدیمی که در درون خود بخشی از هویت فرهنگی و اندیشه های اعصار مختلف تاریخی را دارند، گردیده است. همچنین از نظر اجتماعی و فرهنگی، بافت‌های قدیمی و یا بخش‌های مرکزی شهرهای قدیمی مظهر فرهنگ و رفتارهای اصیل ایرانی هستند و همانند آینه‌هایی فرهنگ و اجتماعات فرهنگ‌های محلی ایران زمین را نشان می‌دهند. بنابراین برای جلوگیری از بی نظمی و اغتشاش در بافت قدیم شهرها، لازم است به اصول تحول و تکامل منطقی آن‌ها توجه شود.

در شهر دوگنبدان فروپاشی بافت قدیم در مرحله آغازین است. از این رو به منظور جلوگیری از آنچه که در دیگر نقاط اتفاق افتاده ضرورت دارد اقدامات لازم برای تداوم بخشیدن به حیات آن صورت گیرد.

عواملی که ضرورت توجه به بافت‌های قدیمی از جمله بافت قدیم شهر دوگنبدان را گوشزد می‌کند؛ شامل موارد زیر است:

1ـ اهمیت این بافت‌ها در کالبد شهرها به عنوان قلب تپنده اقتصادی: اکثر بافت‌های قدیمی کشور در اطراف محورهای ساختاری و اصلی شهر و نیز بازار های سنتی و راسته های تجاری قرار گرفته و فرسودگی کالبدی و عملکردی دیر یا زود به این مراکز تسری می‌یابد.

2ـ هماهنگ نبودن بافت با نیازهای جدید کاربران، ناهماهنگی و نا متناسب بودن معیارهای جدید با هویت بافت، وجود کاربری‌های جدید نا مناسب در بافت و فاصله سرانه کاربری‌های موجود با سرانه های استاندارد و قابل قبول.

3ـ اهمیت و لزوم خدمات رسانی در زمان بحران: ناکارآمدی و ضعف شبکه های دسترسی و ارتباطی و عدم پوشش وسائل نقلیه عمومی و اورژانس به تمام نقاط بافت، کمبود شدید تأسیسات و تجهیزات شهری همچون واحدهای آتش نشانی، مراکز اورژانس، سایت‌های امداد و نجات و غیره.

4ـ پایین آمدن کیفیت واحدهای مسکونی در بافت مذکور از لحاظ سازه ای و مصالح در گذر زمان و عدم رسیدگی و بهسازی، تعمیر و مرمت بنا.

 

اهداف پژوهش

یکی از شهرهای ایران که از مشکلات ناشی از بافت‌های فرسوده رنج می‌برد، شهر دوگنبدان است که در گذر زمان محله های فرسوده را در بطن خود پذیرا شده است. امروزه 3 محله بزرگ فرسوده در این شهر وجود دارد که در مجموع، 164 هکتار از مساحت کل شهر را شامل می‌شوند. هدف اصلی از این پژوهش این است که در این پژوهش تلاش شده نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در بافت فرسوده شهر دوگنبدان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و سپس راه حل‌های بهینه و راهبردی در زمینه بهبود وضعیت آن ارائه شود.

 

قلمرو پژوهش

این پژوهش در سطح بافت فرسوده شهر دوگنبدان انجام یافته است. بافت قدیم شهر دوگنبدان محدوده ای در حدود 164 هکتار، که توسط شهرداری و سازمان مسکن و شهرسازی در بخش مرکزی شهر معرفی و مشخص شده است. این منطقه حدود 9 درصد محدوده شهری شهر دوگنبدان (1800هکتار) را در بر می‌گیرد و فزون بر نیمی از ترافیک شهری را در خود جای داده است (سازمان راه و شهرسازی کهگیلویه و بویراحمد، 1387: 25).

 

شکل شماره (1) : معرفی محدوده مورد مطالعه در سطح کشور، استان و شهرستان گچساران

ترسیم : نگارندگان

 

پیشینه پژوهش

گام‌های نخستین در خصوص احیای بافت قدیم شهرها را باید در اروپای غربی، به ویژه در کشور های فرانسه و انگلیس، به دلیل آغاز انقلاب صنعتی در آن‌ها (دوره 1830- 1760) و گسترش شهرنشینی پس از آن جست و جو کرد که به سابقه زیاد شهرها در این گونه کشورها، نسبت به کشورهای دیگر منجر شد. در واقع جنبش احیای مراکز شهری بیش از 150سال در این کشورها سابقه دارد. این جنبش با فعالیت بارون. جی. هوسمان، شهردار وقت پاریس، برای نوسازی مرکز این شهر در دهه‌ی 1850 آغاز شد و با طرح لوکوربوزیه (1965- 1887) با عنوان شهر درخشان در دهه‌ی 1920 - که خواهان فدا کردن بخش قدیمی پاریس با روش جایگزینی بناهای عظیم بود - اجرا و وارد مرحله جدیدی شد (رهنما، 1388: 181- 180). این در حالی است که در ایران، دگرگونی‌های شهرها از دوران پهلوی آغاز شد. به گفته‌ی دیگر، انقلاب صنعتی با ایجاد تغییرات اساسی در روابط تولیدی و اجتماعی و بازسازی‌های پس از جنگ جهانی دوم، اساس این دگرگونی‌ها در غرب بود (ابلقی، 1380: 114). نخستین نگرش‌ها به بافت‌های قدیمی در ایران، در سال 1350 در نخستین گردهمایی مرمت بناها و شهرهای تاریخی شکل گرفت که در آن، مسئله‌ی حفاظت و مرمت شهرها و بناها به عنوان عامل مؤثر در توسعه کشور مطرح شد (فرخ زنوزی، 1380: 7).

در خصوص بافت فرسوده شهرها در ایران و جهان، پژوهش‌های مهمی انجام شده که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 - ادوین. چان و لی. گرس، (2008)، به شناسایی مفهوم طراحی شهری پایدار و بررسی فاکتورهای اساسی مورد نیاز برای بهبود پایداری اجتماعی در پروژه های بهسازی و تجدید حیات شهری می‌پردازند. در این پژوهش که از طریق یک بازدید پرسش نامه ای در هنگ کنگ انجام شد، نظرات معماران، طراحان، مدیران توسعه دارایی و شهروندان محلی جمع آوری و مورد ارزیابی واقع شد. نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل عوامل گوناگون نشان می‌دهد که باید ویژگی‌های مشخص طرح برای دست یابی به پایداری اجتماعی همسو شوند. رضایتمندی از تقاضا (نیازها) ی آسایش، حفظ و نگهداری منابع و محیط، ایجاد محیط زندگی هماهنگ، دسترسی آسان به عملکردهای زندگی روزانه، شکل توسعه و در دسترس بودن فضاهای بازار از عوامل اساسی و مهم برای افزایش پایداری اجتماعی در پروژه های نوسازی شهری محلی محسوب می‌شوند (E. Chan, G. K.L.Lee; 2008: 243) .

- اوزلم گزی، (2009)، به بررسی راهکارهای بهسازی و باز زنده سازی نواحی مسکونی غیر معمور و فرسوده در شهر آنکارا می‌پردازد و باز زنده سازی و نوسازی این مناطق را استراتژی فضایی جهت هویت بخشیدن به ساکنین این مناطق و افزایش تجهیزات مورد نیاز شهروندان می‌داند (O. Geuzey; 2009: 27).

همچنین در ایران، حبیبی و همکاران، (1386)، در کتاب بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری به بررسی انواع بافت‌ها و مسائل و مشکلات آن، تاریخچه طراحی و نوسازی و بهسازی، طرح‌های نوسازی و بهسازی بافت‌های قدیم و فرسوده در ایران و مسائل مربوط به این طرح‌ها پرداخته و نتیجه گیری می‌کند که در هرگونه بهسازی و نوسازی باید بین اهداف، منابع و وسایل دستیابی به آن‌ها هماهنگی ایجاد شود و از تمامی منابع و امکانات به صورت برنامه ریزی شده بهره برداری شود (حبیبی و همکاران، 1386).  یوسفی، (1387)، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان تحلیل فضایی بافت فرسوده شهری و آینده نگری آن‌ها در محلات ریحان و خیابان شهر قزوین به تحولات و تغییرات محله های ریحان و خیابان در شهر قزوین پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که عوامل محیطی، توسعه فیزیکی شهر و مهاجرت ساکنان، سبب تغییر و تحول این دو محله شده است (یوسفی، 1387: 155). داوود پور و نیک نیا، (1390)، در پژوهشی تحت عنوان بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری راهبردی به سوی دستیابی به ابعاد کالبدی توسعه پایدار شهری در بافت فرسوده کوی سجادیه با بررسی ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی محدوده مورد مطالعه به این نتیجه رسیده است که بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری را از چشم اندازی دیگر و با نگرش به مقوله توسعه پایدار باید مورد تحلیل قرار داد(داوود پور و نیک نیا، 1390: 1).

 

روش پژوهش

این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش انجام توصیفی- تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز، از بررسی‌های اسنادی و همچنین مطالعات میدانی، از قبیل مصاحبه و پرسش نامه استفاده شده است. این پرسشنامه با توجه به متغیرهای پژوهش از 36 گویه تشکیل شده است که 7 گویه اول آن (7-1) عمومی و اجتماعی و 6 سؤال آن (13-8) اقتصادی و 23 سؤال آن (36-14) کالبدی- فضایی است. همچنین، از کل سؤالات پرسشنامه، 2 سؤال به صورت باز و بقیه به صورت بسته (از نوع طیف لیکرت پنج گزینه ای و چند گزینه ای) طراحی شده‌اند. آزمون روایی که در این پژوهش به کار گرفته شده، روایی صوری و محتوایی است. به طوری که پرسشنامه‌ها در اختیار اساتید و متخصصین برنامه ریزی شهری (به ویژه بافت فرسوده شهری) قرار گرفت تا مورد آزمون صوری و محتوایی قرار گیرد. همچنین، از نظرات و پیشنهادات دانشجویان و محققین رشته های مختلف مرتبط با برنامه ریزی شهری و بافت فرسوده شهری استفاده گردید. سپس اصلاحات و تعدیلات با توجه به نظرات و پیشنهادات آنان انجام شد. در نتیجه، برخی از سؤالات پرسشنامه اصلاح، حذف و یا اضافه گردید. در پایان، سؤالات پرسشنامه مشتمل بر 36 سؤال گردید. در این پژوهش نیز از روش آلفای کرونباخ برای تعیین پایایی پرسشنامه با بهره گیری از نرم افزار SPSS استفاده شده است. با مطالعه مقدماتی 55 نمونه پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه‌ها برابر با 8091/0 بدست آمد و با توجه به اینکه اگر آلفای کرونباخ بالای 70 درصد باشد، نشان دهنده پایایی بالای سنجه می‌باشد (مؤمنی و فعال قیومی، 1386: 211)، بنابراین پرسشنامه مورد استفاده در این پژوهش از پایایی بالایی برخوردار می‌باشد.

جامعه آماری در این پژوهش ساکنان بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان می‌باشد که جمعیت این بافت در سال 1390 در حدود 45246 نفر برآورد شده است (شهرداری دوگنبدان، 1391). روش نمونه گیری نیز به صورت تصادفی ساده است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه‌ی راهبردهای بهبود بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان از ماتریس تحلیلی SWOT بهره گرفته شد که بدین منظور فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید بر اساس وضع موجود بافت و نظر کارشناسان امر و همچنین از پرسش نامه‌ها استخراج شدند. در عین حال برای تکمیل اطلاعات، از روش مصاحبه با مسئولان و دست‌اندرکاران سازمان نوسازی و بهسازی و سازمان عمران و مسکن سازان شهر دوگنبدان نیز بهره گرفته شد. سپس با تنظیم عوامل استراتژیک داخلی و خارجی که مبنا و پایه در تدوین راهبردها هستند، ماتریس راهبردی SWOT استخراج شد. در نهایت با توجه به دیدگاه های کارشناسی و با لحاظ کردن دیدگاه های مصاحبه شوندگان، وزن دهی به تک تک عوامل SWOT انجام شد و با بهره گیری از تلفیق مدل AHP- SWOT از طریق نرم افزار Expertchoice پس از تجزیه و تحلیل‌های تکمیلی، راهبردهای برتر برای چگونگی مداخله در بافت فرسوده شهر دوگنبدان با توجه به اولویت وزنی تعیین شدند.

 

مبانی نظری پژوهش

بافت فرسوده شهری

 بافت فرسوده شهری به عرصه‌هایی از محدوده‌ی قانونی شهرها اطلاق می‌گردد که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساخت‌های شهری، آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافت‌ها، به دلیل فقر ساکنان و مالکان آن‌ها، امکان نوسازی خود به خودی را نداشته و نیز، سرمایه گذاران انگیزه ای برای سرمایه گذاری در آن را ندارند (حبیبی و دیگران، 1386: 66). در واقع می‌توان گفت: «بافت مسئله دار (فرسوده) عبارت از بافت‌های شهری است که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزش‌های کیفی محیط زیست انسان را (از جنبه های کالبدی، عملکردی، زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی) در آن فراهم آورده و با کاهش ارزش‌های سکونتی، نوسازی در بافت متوقف می‌شود و میل به مهاجرت در جماعت ساکن افزایش می‌یابد» (جهانشاهی، 1382: 18).

 

مکاتب، نظریه‌ها و الگوهای ساماندهی و احیاء بافت‌های قدیمی و فرسوده

در این تحقیق سعی شده با به‌کارگیری نظریه توسعه پایدار شهری، رشد و توسعه آتی شهری در جهت‌های مناسب و به صورت فشرده و پایدار انجام گیرد. چرا که بخش مرکزی شهر و بافت میانی شهر می‌تواند به عنوان منابع خوبی برای آینده شهر عمل کند؛ و مناطقی که با کمبود کاربری‌های خاصی مواجه اند به ویژه در بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری را شناسایی و در آینده برای این مناطق کاربری‌های مورد نظر تعریف شود.

 

جدول شماره (1): مکاتب بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری

مآخذ: شماعی و پوراحمد، 1384: 204- 129

 

همچنین از جمله مهم‌ترین نظریه های مطرح شده در زمینه نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری به قرار زیر است: 

نظریه محافظه کارانه: پیروان این نظریه بر این باورند که تا حد امکان از هرگونه دخالت در وضع موجود باید پرهیز کرد. جان راسکین در این باره می‌گوید: شناخت یک بنای باستانی به منزله‌ی یک سند تاریخی است و برای حذف بخش‌های ناهماهنگ یا اضافه کردن بخش‌های تازه و استحکام بخشیدن به قسمت‌های ناپایدار و خطرناک، نباید اقدامی انجام شود.

نظریه‌ی رادیکال: پیروان این نگرش برای مداخله در بافت‌های قدیمی شهرها، دگرگون کردن بافت‌های کهن را با حفظ آثار فرهنگی ارزشمند تجویز می‌کنند و تخریب و نوسازی، به عنوان تنها راه حل پیشنهادی مطرح می‌شود.

نظریه‌ی عقلایی: مبانی نظری این گروه، مرمت، باز زنده سازی و نوسازی مشروط در بافت‌های قدیمی است. لئوناردو بنه ولو، استاد دانشگاه ونیز با اتکا به چنین نظریه ای، ضمن اینکه مراحل مختلف شکل گیری شهرها در طول تاریخ (از انقلاب کشاورزی تا انقلاب صنعتی) را شرح می‌دهد و نحوه‌ی نابودی آن‌ها را بیان می‌کند، در نهایت چنین نتیجه گیری می‌کند که چنانچه بخواهیم شهر کهن را حفظ و حراست کنیم، باید نظم نوینی از اداره‌ی شهرها بدست آوریم. بنه ولو مطرح می‌کند یک شهر کهن را باید هنگامی مورد حفاظت و مرمت قرار داد که طرح جامع با هدف بهتر کردن شرایط زندگی مردم تدوین شده باشد (بیگ زاده زرنق، 1379: 144). گدس عقیده داشت که مطالعات محیط طبیعی در برنامه ریزی شهری، به ویژه در بهسازی و نوسازی، اهمیت زیادی دارد. همچنین معتقد بود در بهسازی و نوسازی شهر باید بنا یا مجموعه های شهری با شرایط مکانی و زمانی انطباق و هماهنگی داشته باشد و بهسازی و نوسازی نباید تکرار دیروز باشد، بلکه باید تحول و تداوم آن باشد، همچنان که در طول تاریخ بوده است، البته باید خاطره های تاریخی و میراث فرهنگی حفظ شود. آموزش همگانی در بهسازی و نوسازی شهری به کارشناسان، مردم و مسئولان شهر، ضروری است. به اعتقاد «لینچ» باید در فرایند بهسازی و نوسازی شهری، برنامه ریزی با مشارکت مردم و مشاوره با متخصصان و هماهنگی با مسئولان و مردم شهر انجام گیرد. به نمایش گذاشتن ارزش‌های تاریخی – فرهنگی از هر دوره تاریخی در فضاها و مجموعه های شهری و حمایت از موزه های فضای باز باید مورد توجه باشد. در نظریه‌ی احیای شهری، این مهم به معنی تجدید حیات یا باز زنده سازی بخش‌هایی از نواحی شهری است که استاندارد های عمومی رایج زندگی شهری را ندارد. این نواحی در بخش‌های مختلف شهر شکل می‌گیرند؛ اما به طور معمول در بخش مرکزی شهرها قرار دارند و با مسائلی همچون کمبود مسکن مناسب، تضادهای غیر منطقی کاربری اراضی، مشکلات ترافیک، محدودیت فضایی، مشکلات اجتماعی و ... دست به گریبان هستند (شماعی و پوراحمد، 1384: 219- 212).

 

مدل تحلیلی SWOT

این مدل با بررسی متغیرهای کلی، نقاط قوت، ضعف و همچنین فرصت‌ها و محدودیتهائی را که در فرآیند برنامه ریزی وجود دارد، روشن ساخته و راهکار مناسب را به منظور انتخاب بهترین گزینه در جهت دستیابی به اهداف مورد نظر، ارائه می‌دهد. فکر اصلی در انتخاب راهبردها، حداکثر کردن قوت‌ها و غلبه بر ضعف‌های درونی است. در این روش، با تحلیل نقاط قوّت و نقاط ضعف به عنوان عوامل درونی و فرصت‌ها و تهدیدها به عنوان عوامل بیرونی- محیطی، راهبردهایی برای بهبود و توسعه مکان مورد مطالعه پیشنهاد می‌شود. این راهبردها به چهار دسته SO (استفاده از نقاط قوت برای بهره‌گیری از فرصت‌ها)، WO (رسیدگی به نقاط ضعف برای استفاده از فرصت‌ها، یا استفاده از فرصت‌ها برای پوشش نقاط ضعف)، ST (استفاده از نقاط قوت برای کاهش آسیب‌پذیری نسبت به تهدیدها) و WT (رسیدگی به نقاط ضعف برای کاهش آسیب‌پذیری در برابر تهدیدها) تقسیم می‌شوند. به این ترتیب می‌توان این عناصر را در قالب جدول ذیل آورد:

 

جدول (2): ماتریس تحلیلی SWOT و نحوه تعیین راهبردها

مأخذ: مهدوی،1383: 156

 

معرفی محدوده مورد مطالعه و موقعیت جغرافیایی

استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران با مساحتی معادل 14261 کیلومتر مربع سرزمینی کوهستانی می‌باشد. این استان از شمال به استان چهارمحال و بختیاری، از شرق به استان اصفهان و فارس، از جنوب به استان فارس و بوشهر و از غرب به استان خوزستان محدود می‌شود. شهرستان گچساران نیز از شمال به شهرستان کهگیلویه و از جنوب به استان بوشهر، از مشرق به استان فارس و از مغرب به استان‌های بوشهر و خوزستان محدود می‌شود (فرجی، 1366: 966). شهر دوگنبدان مرکز شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد است. که در ارتفاع 720 متری از سطح دریا قرار دارد و مساحتی بالغ بر 18 کیلومتر مربع را داراست. بر اساس آخرین سرشماری در سال 1390 جمعیت شهر دوگنبدان 91 هزار و 739 نفر بوده است (استانداری استان کهگیلویه و بویراحمد، 1390: 92 ). شهرستان گچساران در سال 1390 دارای یک بخش مرکزی با 4 دهستان می‌باشد. این شهرستان دارای یک نقطه شهری (دوگنبدان) و 177 آبادی بوده که از این تعداد 111 آبادی دارای سکنه و 66 آبادی خالی از سکنه بوده‌اند.

 

شکل شماره (2) : نقشه تعیین محدوده بافت فرسوده شهر دوگنبدان

ترسیم: نگارندگان

 

 

شکل شماره (3) : کلیات سازمان فضایی – موجود بافت فرسوده دوگنبدان

ترسیم : نگارندگان

 

شکل شماره (4) : نقشه استخوان بندی کلان محدوده مورد مطالعه

ترسیم: نگارندگان

 

بحث و یافته های پژوهش

 بررسی و تحلیل عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر وضعیت فضایی- کالبدی بافت فرسوده شهری شهر دوگنبدان

پس از شناخت ابعاد چندگانه تحلیل فیزیکی و کالبدی بافت‌های فرسوده شهری در منطقه مورد مطالعه، لازم است تا با دیدی منسجم، کلیدی‌ترین عوامل و مؤلفه های مؤثر بر نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری از دیدگاه کارشناسی، به بوته تحلیل کشیده شود و با توجه به ماهیت مطالعات، مناسب‌ترین تکنیک تحلیل، تکنیک تحلیل کیفی– راهبردی SWOT  می‌باشد.

عوامل اصلی مؤثر بر وضعیت فیزیکی- کالبدی بافت‌های فرسوده شهری در شهر دوگنبدان در جدول شماره (3) آمده است.

 

 

 

 

 

جدول شماره (3) : بررسی قوت‌ها، ضعف‌ها، تهدیدها و فرصت‌ها در محدوده بافت فرسوده شهر دوگنبدان

 

مأخذ: مطالعات نگارنده

 

 

در ادامه به تحلیل نقاط قوّت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در منطقه مورد مطالعه از دیدگاه کارشناسان می‌پردازیم.

 

تدوین راهبردهای توانمندسازی و تحلیل کالبدی بافت فرسوده شهر دوگنبدان با بهره گیری از تلفیق روش AHP و مدل تحلیلی SWOT

می‌توان گفت تجزیه و تحلیل SWOT به عنوان ابزاری مهم در فرایند برنامه ریزی استراتژیک، گاهی نقص‌هایی نیز دارد. از جمله اینکه در زمان استفاده از این مدل، آنالیز فاقد امکان ارزیابی جامع موقعیت تصمیم گیری است و بیشتر در آن به تعیین فهرست تعدادی از عوامل در گروه‌های نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها اکتفا می‌شود. از آنجا که فرایند برنامه ریزی اغلب دربرگیرنده‌ی تعداد زیادی از معیارها و وابستگی‌های درونی آن‌هاست، ممکن است که استفاده از SWOT به تنهایی ناکافی باشد. بنابراین با توجه به موارد فوق و برای افزایش کارایی در فرایند برنامه ریزی استراتژیک، مهم‌ترین راهکار پیشنهادی در این پژوهش، ادغام مدل‌های SWOT و AHP است. زیرا AHP از جمله روش‌هایی است که برای کمی سازی عوامل SWOT و فراهم کردن امکان ارزیابی موقعیت‌های تصمیم گیری با SWOT، شرایط لازم را فراهم می‌آورد. در این ترکیب SWOT چارچوب پایه ای را فراهم می‌کند که درون آن، آنالیز موقعیت تصمیم گیری انجام می‌شود و AHP در انجام هرچه تحلیلی‌تر کردن آن کمک می‌کند.

در این پژوهش پس از تعیین نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای بافت فرسوده شهر دوگنبدان با بهره گیری از مدل SWOT از روش AHP نیز برای اولویت بندی عوامل SWOT و سپس اولویت بندی گروه‌های SWOT استفاده شده است. در عین حال برای بالا بردن کیفیت آنالیز AHP-SWOT، از چند کارشناس در زمینه‌ی برنامه ریزی شهری و بافت فرسوده که با حوزه‌ی مورد مطالعه آشنا بوده و یا در آنجا زندگی می‌کنند، خواسته شد تا در وزن دهی عوامل SWOT در چارچوب مدل AHP مشارکت داشته باشند. فرایند سلسله مراتبی (AHP) روشی است منعطف، قوی و ساده که برای تصمیم گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم گیری متضاد، انتخاب بین گزینه‌ها را با مشکل روبه رو می‌کند، مورد استفاده قرار می‌گیرد (زبردست، 1380: 1). AHP یکی از جامع‌ترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم گیری با معیارهای چندگانه است؛ زیرا این مدل امکان فرموله کردن مسئله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می‌کند و همچنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی را در مسئله دارد. در عین حال این فرایند گزینه های مختلف را در تصمیم گیری دخالت داده و امکان تحلیل حساسیت روی معیارها و زیر معیارها را دارد، همچنین بر مبنای مقایسه زوجی پایه گذاری شده که قضاوت و محاسبه‌ها را تسهیل می‌کند و میزان سازگاری و ناسازگاری تصمیم را نشان می‌دهد و این از مزایای ممتاز این مدل در تصمیم گیری چند معیاره است (قدسی پور، 1384: 5).

این روش شامل سه گام اصلی زیر است:

الف) تولید ماتریس مقایسه دوتایی

ب) محاسبه وزن‌های معیار

ج) برآورد نسبت توافق

بر این مبنا مقایسه زوجی عوامل SWOT در قالب AHP در بافت فرسوده شهر دوگنبدان انجام گرفت، وزن دهی و اولویت بندی شد که نتایج یافته‌ها به شرح زیر آمده است.

 

جدول شماره (4) : مقایسه‌های زوجی عوامل در گروه نقاط قوت بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان

C.I.= 0.0786255

منبع: محاسبات نگارندگان با بهره گیری از مدل تلفیقی AHP-SWOT، 1392.

 

 

شکل شماره (5) : نمودار وزن نهایی هر یک از نقاط قوت (AHP-SWOT)

ترسیم: نگارندگان، 1392.

 

 

 

جدول شماره (5) : مقایسه های زوجی عوامل در گروه نقاط ضعف بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان

C.I.= 0.149409

منبع: محاسبات نگارندگان با بهره گیری از مدل تلفیقی AHP-SWOT، 1392

 

 

شکل شماره (6) : نمودار وزن نهایی هر یک از نقاط ضعف (AHP-SWOT)

ترسیم: نگارندگان، 1392.

 

 

جدول شماره (6) : مقایسه های زوجی عوامل در گروه فرصت‌ها در بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان

منبع: محاسبات نگارندگان با بهره گیری از مدل تلفیقی AHP-SWOT، 1392

C.I.= 0.114957

 

 

 

شکل شماره (7 ) : نمودار وزن نهایی هر یک از فرصت‌ها (AHP-SWOT)

ترسیم: نگارندگان، 1392.

 

 

 

 

 

جدول شماره (7): مقایسه های زوجی عوامل در گروه تهدیدها در بافت فرسوده‌ی شهر دوگنبدان

منبع: محاسبات نگارندگان با بهره گیری از مدل تلفیقی AHP-SWOT، 1392

C.I.= 0.12023

 

 

 

شکل شماره (8) : نمودار وزن نهایی هر یک از تهدیدها (AHP-SWOT)

ترسیم: نگارندگان، 1392.

 

 

 

 

جدول شماره (8) : ماتریس اولویت نهایی بین گروهی عوامل SWOT در راستای بهینه سازی بافت فرسوده دوگنبدان

مأخذ: مطالعات نگارندگان

تعیین اولویت‌های اجرایی نوسازی و بهسازی بافت فرسوده شهر دوگنبدان

نتایج به دست آمده از ارزیابی نهایی عوامل SWOT در چارچوب مدل AHP نشان می‌دهد که در گروه نقاط قوت، تهیه طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده (وزن نهایی، 315/0)، وجود تجهیزات شهری شامل: آب، برق؛ گاز و ...(وزن نهایی، 274/0) و امکان دسترسی آسان به بازار و سایر نقاط شهر (وزن نهایی، 163/0) به ترتیب مهم‌ترین نقاط قوت و بالا بودن میزان بیکاری (وزن نهایی، 284/0)، پایین بودن میزان درآمد (وزن نهایی، 195/0) و معابر نامناسب (وزن نهایی،158/0) به ترتیب مهم‌ترین نقاط ضعف هستند. در عین حال واقع شدن در شهر نفت خیز دوگنبدان (وزن نهایی، 41/0)، نزدیکی به مراکز خرید شهر (وزن نهایی، 184/0) و وجود منطق سکونتگاهی در اطراف بافت (وزن نهایی، 123/0) به ترتیب مهم‌ترین فرصت‌های محدوده‌ی مورد مطالعه، همچنین هجوم روزافزون مهاجران به بافت (وزن نهایی، 349/0)، نگرش منفی سایرین نسبت به سکونت در این بافت (وزن نهایی، 216/0) و عدم توجه به مشارکت مردم (وزن نهایی، 198/0) از جمله مهم‌ترین تهدیدهای محدوده مورد مطالعه به شمار می‌آیند. بنابراین نتایج حاصل از تلفیق عوامل SWOT و AHP نشان می‌دهد که به طور کلی در بین 32 اولویت SWOT، اولویت‌هایی که بیشترین تأثیرگذاری را دارند،12 اولویت برتر نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها برای مداخله در بافت فرسوده شهر دوگنبدان به شمار می‌روند که عبارتند از:

1- تهیه طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده (وزن نهایی، 315/0)، قوت (S5).

2- وجود تجهیزات شهری شامل: آب، برق؛ گاز و ...(وزن نهایی، 274/0)، (S1)

3- امکان دسترسی آسان به بازار و سایر نقاط شهر (وزن نهایی، 163/0)، (S2).

4- بالا بودن میزان بیکاری (وزن نهایی، 284/0)، (W6).

5- پایین بودن میزان درآمد (وزن نهایی، 195/0)، (W7).

6- معابر نامناسب (وزن نهایی،158/0)، (W5).

7- واقع شدن در شهر نفت خیز دوگنبدان (وزن نهایی، 41/0)، (O3).

8- نزدیکی به مراکز خرید شهر (وزن نهایی، 184/0)، (O1).

9- وجود منطق سکونتگاهی در اطراف بافت (وزن نهایی، 123/0)، (O2).

10- هجوم روزافزون مهاجران به بافت (وزن نهایی، 349/0)، (T6).

11- نگرش منفی سایرین نسبت به سکونت در این بافت (وزن نهایی، 216/0)، (T2).

12- عدم توجه به مشارکت مردم (وزن نهایی، 198/0)، (T5).

  همان طور که در جدول شماره (3) نیز مشخص است، در بافت مورد مطالعه، تعداد 8 نقطه قوّت داخلی در برابر 10 نقطه ضعف داخلی و تعداد 7 فرصت خارجی در برابر 7 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. بنابراین، در مجموع تعداد 15 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیت‌ها و تعداد 17 نقطه ضعف و تهدید به عنوان محدودیت‌ها و مشکلات پیش روی بهسازی و نوسازی شهری در بافت فرسوده شهر دوگنبدان شناسایی شده است. بنابراین در راستای بهسازی و نوسازی شهری در این بافت باید راهکارهایی در جهت رفع محدودیت‌ها و مشکلات و تقویت نقاط قوّت و استفاده از فرصت‌ها تدوین گردد.

 

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات راهبردی

نتایج به دست آمده از ارزیابی نهایی عوامل SWOT در چارچوب مدل AHP نشان می‌دهد که در گروه نقاط قوت، تهیه طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده (وزن نهایی، 315/0)، وجود تجهیزات شهری شامل: آب، برق؛ گاز و ...(وزن نهایی، 274/0) و امکان دسترسی آسان به بازار و سایر نقاط شهر (وزن نهایی، 163/0) به ترتیب مهم‌ترین نقاط قوت و بالا بودن میزان بیکاری (وزن نهایی، 284/0)، پایین بودن میزان درآمد (وزن نهایی، 195/0) و معابر نامناسب (وزن نهایی، 158/0) به ترتیب مهم‌ترین نقاط ضعف هستند. در عین حال واقع شدن در شهر نفت خیز دوگنبدان (وزن نهایی، 41/0)، نزدیکی به مراکز خرید شهر (وزن نهایی، 184/0) و وجود منطق سکونتگاهی در اطراف بافت (وزن نهایی، 123/0) به ترتیب مهم‌ترین از مهم‌ترین فرصت‌های محدوده‌ی مورد مطالعه، همچنین هجوم روزافزون مهاجران به بافت (وزن نهایی، 349/0)، نگرش منفی سایرین نسبت به سکونت در این بافت (وزن نهایی، 216/0) و عدم توجه به مشارکت مردم (وزن نهایی، 198/0) از جمله مهم‌ترین تهدیدهای محدوده مورد مطالعه در جریان ساماندهی، نوسازی و بهسازی به شمار می‌آیند.

بر این اساس باید به برنامه ریزی هدفمند و پایدار برای تقویت نقاط قوّت، از بین بردن نقاط ضعف، بهره گیری مناسب از فرصت‌ها و مقابله با تهدیدهای موجود در راستای بهسازی منطقه پرداخت.

 

ارائه راهبردها و راهکارهای بهسازی و نوسازی شهری در بافت فرسوده شهر دوگنبدان با استفاده از مدل تحلیل راهبردی SWOT

همان طور که در طی مراحل مختلف پژوهش تشریح شد، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری ابعاد مختلفی دارد، بنابراین راهبردها و راهکارهای انجام آن نیز باید در ابعاد مختلف مطرح شود، بر این اساس با بهره‌گیری از نتایج مدل تحلیلی SWOT، راهبردها و راهکارهای بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری در شهر دوگنبدان به چهار راهبرد تهاجمی، تنوّع، بازنگری و تدافعی تقسیم می‌شود:

1- راهبردهای تهاجمی/ رقابتی (SO)

در این راهبردها که بر نقاط قوت درونی و فرصت‌های بیرونی استوار می‌باشد، موارد زیر برای بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری در شهر پیشنهاد می‌شود:

- تهیه طرح نوسازی و بهسازی برای بافت فرسوده شهر، به ویژه آنکه علاقه خود ساکنین به مشارکت اجتماعی در تهیه و اجرای این طرح‌ها به موفقیت هرچه بیشتر طرح‌ها و پروژه‌ها کمک فراوانی خواهد کرد.

- وجود تجهیزات شهری شامل: آب، برق، گاز و ... و واقع شدن در شهر نفت خیز دوگنبدان، زمینه را برای ایجاد تسهیلات و امکانات مورد نیاز ساکنین در سطح اول و ایجاد مراکز و نهادهایی که شعاع خدماتی آن‌ها فرامنطقه ای است در سطح بعد فراهم می‌سازد.

- وجود فضاهای باز اطراف بافت فرسوده، پتانسیلی برای ایجاد فضاهای سبز، مراکز فرهنگی، ورزشی- تفریحی، پارکینگ و ... در بافت است که با کمبود شدید این امکانات روبرو است که بالطبع به بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر دوگنبدان نیز کمک شایانی خواهد نمود.

- جمعیت نسبتاً جوان بافت می‌تواند پشتوانه ای قوی برای بهسازی و نوسازی آن باشد، به ویژه آنکه جمعیت جوان زمینه ای برای فرهنگ سازی بهتر و کمک به فرآیند توسعه شهری در این بافت می‌باشد؛ همچنین باید شرایطی ایجاد گردد که امکان اشتغال افراد بیکار که البته اکثر آنان از قشر جوان می‌باشند، در مناطق اطراف فراهم گردد.

2- راهبردهای تنوع (ST)

این راهبردها بر نقاط قوت درونی و تهدیدهای بیرونی متمرکز می‌باشد و در این راهبردها سعی در تنوع بخشی در خدمات و امکانات برای جذب محرّکان توسعه و حفظ ساکنان موجود صورت می‌گیرد؛ بنابراین موارد زیر را برای بهسازی و نوسازی بهتر این بافت از شهر می‌توان پیشنهاد کرد:

- تنوع بخشی به امکانات و خدمات موجود به منظور جلب رضایت ساکنان و جذب اقشار مرفّه به بافت و از بین بردن نگرش منفی دیگران نسبت به سکونت در این منطقه از شهر.

- توجه ویژه به مشارکت اقشار گوناگون و کسب نظرات متنوّع جهت بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر.

- در نظر گرفتن تخفیف‌های مالیاتی و عوارض، با هدف جذب مردم به رعایت و عمل به قانون در فرآیند ساخت و سازها در بافت فرسوده.

- ایجاد سازوکارهای حمایتی گوناگون و فراهم نمودن زمینه های مختلف سرمایه گذاری برای جذب سرمایه گذاران به بافت با توجه به استعداد بافت جهت بازگشت سرمایه.

- تأسیس نهاد مسئول بافت‌های فرسوده شهری به صورت مستقل نقطه قوّتی است که می‌تواند به بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده کمک فراوانی نماید.

3- راهبردهای بازنگری (WO)

در راهبردهای بازنگری ضمن اینکه بر نقاط ضعف درونی تأکید می‌شود، سعی بر بهره گیری از فرصت‌های بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف و مانع در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت فرسوده می‌باشد؛ در واقع در این راهبردها سعی در بازنگری در فعالیت‌های قبلی است. با توجه به این مطالب می‌توان موارد زیر را پیشنهاد کرد:

- واقع شدن بافت فرسوده در شهر نفت خیز دوگنبدان از جمله امتیازاتی است که در صورت برنامه ریزی صحیح جهت استفاده از این شرایط، فرآیند بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری در شهر را تا حدود زیادی تسهیل خواهد کرد؛ چرا که این فرصت می‌تواند در زمینه های مختلف کالبدی، نهادی، اقتصادی و اجتماعی محرّک توسعه بافت فرسوده باشد.

- با توجه با موقعیت مناسب بافت نسبت به مراکز خرید شهر و وجود کانون‌های مختلف کوچک و بزرگ جمعیتی در اطراف آن که اغلب آن‌ها خود نیز توسعه نیافته می‌باشند، بنابراین بهسازی و نوسازی بافت فرسوده، توسعه امکانات حمل و نقل و ایجاد خدمات گوناگون در آن و به ویژه خدمات فرا منطقه ای، علاوه بر اینکه موجبات رفاه ساکنین این بافت را فراهم می‌کند، می‌تواند زمینه دسترسی آسان‌تر مناطق هم‌جوار به بافت و بالعکس را فراهم نماید و موجبات ایجاد اشتغال در راستای رفع نیازهای مناطق مذکور را فراهم نموده و عاملی برای افزایش درآمد ساکنین و ورود سرمایه به بافت باشد که البته این شرایط (توسعه اقتصادی) به دنبال خود کاهش بزه کاری و توسعه اجتماعی- فرهنگی را نیز به دنبال خواهد داشت.

- تلاش جهت کاهش تفاوت‌های ناشی از ملاک‌های قومی - جنسی عاملی است که می‌تواند مشکلات ناشی از عدم تجانس اجتماعی در بافت فرسوده شهر را از بین ببرد و ایجاد و گسترش عدالت اجتماعی را محقق سازد.

- امکان استفاده از مراکز خدماتی موجود در مناطق هم‌جوار از جمله نکات مثبتی است که به رفع نیازهای ساکنان تا زمانی که این امکانات به فراخور نیازها در بافت ایجاد شوند، کمک می‌کند.

4- راهبردهای تدافعی (WT)

این راهبردها به تأکید بر رسیدگی به نقاط ضعف درونی برای کاهش آسیب پذیری در برابر تهدیدها می‌پردازد:

- عدم نظارت بر ساخت و سازها مسئله ایست که به گسترش بیشتر اسکان غیررسمی کمک می‌کند، چرا که در این شرایط، افراد با کمترین هزینه می‌توانند صاحب مسکن شوند؛ بنابراین باید با قانونمند نمودن ساختمان سازی و نظارت بر آن، از هجوم گسترده مهاجران به بافت فرسوده جلوگیری کرد.

- فعالیت در راستای افزایش آگاهی شهروندان از وظایف و حقوق شهروندی و اطلاع رسانی از فعالیت‌های انجام گرفته و در دست اقدام از سوی سازمان‌های مسئول به همراه حمایت ویژه از تشکل‌های اجتماعی از جمله مهم‌ترین راهکارهایی هستند که عرصه را برای مشارکت گسترده شهروندان در اقدامات بهسازی و نوسازی فراهم می‌نمایند.

تعداد مشاهده مقاله: 8,752

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 5,185