تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های بهداشتی درمانی در شهرستان های استان کرمانشاه با بهره‌گیری از مدل‌های TOPSIS، AHP و تحلیل خوشه‌ای

صیدایی, سیداسکندر; جمینی, داود; جمشیدی, علیرضا

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,706
تعداد مقالات	13,973
تعداد مشاهده مقاله	33,636,446
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	13,345,136

تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های بهداشتی درمانی در شهرستان های استان کرمانشاه با بهره‌گیری از مدل‌های TOPSIS، AHP و تحلیل خوشه‌ای

برنامه ریزی فضایی

مقاله 3، دوره 4، شماره 1، خرداد 1393، صفحه 43-64 اصل مقاله (419.53 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیداسکندر صیدایی¹؛ داود جمینی^* ²؛ علیرضا جمشیدی²

¹استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه اصفهان

²دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه اصفهان

چکیده

امروزه کیفیت و سلامت شرایط زندگی ساکنان شهرها و روستاها به عنوان هدف اصلی سیاستهای برنامهریزی شهری و منطقهای محسوب میشود. همچنین، وضعیت بهداشتی و درمانی جامعه به عنوان مسألهای ضروری و مهم مدنظر برنامهریزان است. هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل فضایی شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی است. در این پژوهش، که از نوع توصیفی تحلیلی بوده، با بهرهگیری از دادههای سالنامه آماری 1388 استان کرمانشاه، شاخصهای بهداشتی درمانی با مدل TOPSIS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. همچنین، در این مطالعه برای سطحبندی شهرستانهای استان کرمانشاه از لحاظ شاخصهای بهداشتی درمانی از تقسیمبندی سازمان ملل، که به درجهبندی شاخص توسعه انسانی در سه دسته، توسعه یافته، نیمه توسعه‌یافته و محروم پرداخته و استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد هیچیک از شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی، در سطح توسعهیافته قرار ندارد. همچنین، شهرستانهای قصر شیرین و ثلاثوباباجانی به ترتیب با امتیاز نهایی 781/0 و 191/0 برخوردارترین و محرومترین شهرستان استان به لحاظ بهرهمندی از شاخصهای بهداشتی درمانی هستند. نمایش فضایی شهرستانهای مورد مطالعه به لحاظ توسعهیافتگی در شاخصهای بهداشتی درمانی، با استفاده از نرمافزار Arc GIS، نشان داد که فضای توسعه غالب و حاکم بر شهرستانهای استان، فضای توسعه محروم است. نتایج آزمون همبستگی پیرسون حاکی از وجود همبستگی مثبت و معنیداری بین میزان شهرنشینی و برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی در بین شهرستانهای استان کرمانشاه است.

کلیدواژه‌ها

توسعه انسانی؛ شاخص‌های بهداشتی ـ درمانی؛ مدل Topsis؛ تحلیل خوشه‌ای؛ استان کرمانشاه

اصل مقاله

مقدمه و طرح مسأله

ارتقا و پیشرفت در جوامع مختلف از نظر اقتصادی و اجتماعی به سلامت فکری افراد آن جامعه وابسته است. سلامت فکر یا درست اندیشیدن نیز به نوبه خود زاییده سلامت جسم است (داوری و همکاران،1390: 46). در منشور سازمان بهداشت جهانی برخورداری از بالاترین استانداردهای سلامتی، یکی از حقوق بنیادی هر انسان، بدون توجه به تفاوتهای نژادی، مذهبی، اعتقاد سیاسی و وضعیت اقتصادی یا اجتماعی ذکر شده است (بارتون و تسورو[1]، 2000: 4). همچنین، در شاخصهای برنامه توسعه سازمان ملل، از مؤلفه سلامتی (امنیت بهداشتی) به عنوان یکی از وجوه اصلی ارزیابی ماهیت سیاستهای اجرایی و برنامهریزی و همچنین یکی از ابزارهای سنجش جایگاه کشورها در روند توسعه و پیشرفت بحث شده است (قاسمی، 1385: 261). تا جایی که حفظ و تأمین سلامتی مردم از اولویتهای توسعهای هر کشور به شمار میآید و دست‌اندرکاران بخش سلامت همواره در تلاشند تا با بهرهگیری از منابع در دسترس خود، بهترین و کیفی‌ترین مراقبتها و خدمات بهداشتی درمانی را به جامعه ارائه نمایند (آذر و همکاران، 1389: 66)؛ لذا یکی از معیارهای مهم توسعه‌یافتگی کشورها، سلامت روح و جسم انسانها بوده و میزان برخورداری یا دسترسی به خدمات بهداشتی و توزیع بهینه آن‌ها در سطح هر کشور از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار است (تقوایی و شاهیوندی، 1389: 35).

به طور کلی توسعه فرایندی جامع از فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که هدف آن بهبود مستمر زندگی جمعیت بوده و فعالیت، آزادی، مشارکت و توزیع عادلانه منافع از ارکان اساسی آن به شمار میآید (آتفیلد و ویکنس[2]، 1992: 94). واضح است که بررسی تفصیلی هر یک از ابعاد توسعه، کمبودها و تنگناهای موجود در آن زمینه را بهتر و دقیقتر مشخص مینماید و بالطبع برنامه ریزی برای رفع نیازهای مذکور را به صورت بهینه و مناسب‌تری امکان پذیر می‌نماید (ضرابی و همکاران،1386: 214). از اوایل دهه 1990 که مفهوم توسعه انسانی به عنوان یکی از ملاک‌های ارزیابی توسعه‌یافتگی مطرح شد، بهبود سلامت و بهداشت جامعه یکی از ارکان اساسی این توسعه را تشکیل می‌داد (الیاس پور و همکاران،1390: 24) و وضعیت بهداشتی و درمانی هر کشوری به عنوان یکی از شاخصها و ارکان توسعه‌یافتگی قرار گرفت (بنکدار و دهقان نیری، 1390: 22). علیرغم اهمیت توزیع عادلانه خدمات رفاهی در بین مناطق شهری و روستایی، شواهد نشاندهنده تمرکز خدمات و امکانات در نواحی شهری به ویژه در جوامع در حال توسعه است. به این صورت که در این جوامع تفاوت و نابرابری زیادی بین مناطق شهری و روستایی در برخورداری از شاخصهای توسعه از جمله شاخصهای بهداشتی و درمانی وجود دارد (حسینزاده دلیر، 1388: 42-41).

به طور کلی شناسایی و ردهبندی مناطق بر اساس شاخصهای بهداشتی درمانی و نحوه پراکنش آن‌ها در فضاهای مختلف جغرافیایی، زمینهساز شناخت وضعیت توزیع شاخصهای مذکور و به تبع آن فراهم کننده بستر و زمینهای مطمئن جهت برنامهریزیهای آتی جهت توزیع عادلانه شاخصهای بهداشتی درمانی و دسترسی تمام افراد جامعه به خدمات مورد نظر به نحو مطلوبی خواهد بود. لذا، با توجه به مباحث ارائه شده پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به سؤالات زیر انجام گرفته است.

ـ وضعیت توسعهیافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی چگونه است؟

آیا میزان شهرنشینی در برخورداری شهرستانهای استان کرمانشاه از شاخصهای بهداشتی درمانی تأثیر گذار بوده است؟

پیشینه تحقیق

در زمینه سنجش توسعهیافتگی و اولویتبندی در زمینه شاخصهای بهداشت و خدمات درمانی تاکنون تحقیقاتی صورت پذیرفته که از مهم‌ترین این مطالعات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

سایهمیری (1380) در مطالعهای با هدف رتبهبندی وضعیت بهداشت و درمان شهرستانهای استان ایلام با استفاده از تکنیک تاکسونومی عددی و تحلیل مؤلفههای اصلی، نشان دادهاند که در استان ایلام؛ شهرستانهای ایلام، مهران، درهشهر و دهلران توسعه یافته و شهرستانهای شیروان چرداول، ایوان و آبدانان در سطح توسعه نیافته، به لحاظ وضعیت بهداشت و درمان، قرار گرفتهاند. نتایج مطالعهی ضرابی و همکاران (1386) که با هدف تحلیل فضایی شاخصهای توسعه خدمات بهداشت و درمان در استان اصفهان انجام شده، نشان داد که شاخصهای بهداشت و درمان در این استان به صورت متوازن توزیع نشده و اختلاف فاحشی بین شهرستانهای استان، از نظر توسعه خدمات بهداشتی، وجود دارد.

نتایج پژوهش حسینی نسب و باسخا (1388)، که با هدف محاسبه کارایی بخش بهداشت ایران در میان کشورهای اسلامی منتخب انجام شده، نشان داد که عواملی مانند بالا بودن نرخ استاندارد مرگ، مرگ و میر کودکان زیر 5 سال و شیوع سوء تغذیه از جمله علل پایین بودن کارایی بخش بهداشت در ایران میباشند. همچنین، کارایی کلی بخش بهداشت ایران در مقایسه با سایر کشورهای مورد مطالعه در شرایط نامناسبی قرار دارد. تقوایی و شاهیوندی (1389) در مطالعهای با هدف بررسی پراکنش خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستان‌های ایران، نشان داده‌اند اختلافات زیادی بین شهرستانهای ایران از نظر میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی و درمانی وجود دارد به این صورت که حدود 90 درصد شهرستانهای کشور در سطح محروم قرار گرفتهاند. ضرابی و موسوی (1389) در مطالعه به بررسی تحلیل فضایی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد، با استفاده از مدل تاپسیس و به‌کارگیری 15 شاخص، به این نتیجه رسیدند که ناحیه شاهدیه از لحاظ توزیع خدمات در سطح بالایی قرار دارد و ناحیه سه از منطقه سه به عنوان نامتعادل‌ترین ناحیه از لحاظ توزیع خدمات میباشد. همچنین، الیاسپور و همکاران (1390)، در پژوهشی میزان توسعهیافتگی بخش بهداشتی و درمانی شهرستانهای استان خراسان شمالی را با استفاده از روش تاکسونومی عددی، در سال 1385، بررسی نمودهاند و به این نتیجه رسیدهاند که میزان توسعهیافتگی در بخش بهداشتی و درمانی شهرستانهای استان خراسان شمالی متفاوت بوده و شهرستانهای بجنورد و فاروج به ترتیب توسعه‌یافته‌ترین و محرومترین شهرستانهای استان میباشند. نتایج پژوهش داوری و همکاران (1390)، با عنوان تعیین و مقایسه شاخصهای بهداشتی دهان و دندان در دانش آموزان 15 ساله پسر مدارس شهر یزد در سالهای 1380 و 1387 نشان داد که خدمات دندان‌پزشکی پیشگیری و درمانی در شهر یزد با حد مطلوب فاصله دارد. نتایج مطالعه جعفری و عزیزیفرد (1390)، با هدف تعیین و ارزیابی نحوهی توزیع خدمات بهداشت و درمان در سطح استان لرستان، با استفاده از ضریب ناموزون موریس و همچنین نقشههای تهیه شده توسط GIS، نشانگر عدم تعادل و تناسب کمیت و پراکندگی خدمات بهداشت و درمان با میزان جمعیت شهرستانها و همچنین نابرابری در دستیابی شهروندان به این بخش از رفاه شهروندی است.

با توجه به مطالب گفته شده در بسیاری از استانهای کشور نابرابری در دسترسی به شاخصهای مختلف بهداشتی درمانی وجود دارد. با شناخت وضعیت شهرستانها در این زمینه، امکان برنامهریزی دقیقتر و به تناسب ویژگیهای هر شهرستان در جهت اجرای برنامههای بهداشتی و درمانی و رفع معضلات آن بهتر و مناسبتر فراهم میگردد که این خود گامی مهم در جهت توزیع عادلانه و متناسبتر امکانات و خدمات بهداشتی درمانی است. لذا، مهمترین اهداف پژوهش حاضر عبارتند از:

- شناسایی سطح توسعه شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی و درمانی

- بررسی رابطه بین میزان شهرنشینی و برخورداری از شاخص‌های بهداشتی و درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه

- ارائه راهکارهایی زمانی مکانی جهت توزیع عادلانه خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه

با توجه به اهداف ارائه شدهفرضیههای تحقیق به قرار زیر است:

فرضیه اول: شهرستان‌های استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی با سطح توسعه‌یافتگی فاصله دارند.

فرضیه دوم: بین میزان شهرنشینی و میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.

روش تحقیق

با توجه به مؤلفههای مورد بررسی و ماهیت موضوع، پژوهش حاضر به لحاظ روش از نوع توصیفی تحلیلی، شیوه جمعآوری اطلاعات اسنادی و میدانی و از نوع تحقیقات کمی است. جهت سنجش وضعیت توسعهیافتگی شهرستان‌های استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی، از 15 شاخص استفاده گردیده و اطلاعات جمعآوری شده با استفاده از مدل تاپسیس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. همچنین، جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و ترسیم نمودارها و نقشهها از نرمافزارهای Excel، SPSS و Arc GIS استفاده شده است. لازم به ذکر است جهت تعیین وزن شاخصهای پژوهش از طریق تکمیل پرسشنامه کارشناسان (30 نفر از کارشناسان و متخصصان بخش بهداشت و درمان) از مدل AHP استفاده گردید.

معرفی اجمالی تکنیک‌های مورد استفاده

- تکنیک TOPSIS

شیوه‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه گوناگون است که هرکدام ویژگی‌ها و شرایط کاربرد خاص خود را دارد. یکی از تکنیک‌هایی که برای رتبه‌بندی عوامل از آن‌ها استفاده میشود، مدل TOPSIS است (زیاری و همکاران، 1389: 17). مدل تاپسیس صرفاً برای اولویت بندی مناسب بوده و توسط هوانگ[3] و یون[4] در سال 1981 ارائه گردید (هیو و همکاران[5]، 2008: 57)، مفهوم این مدل، انتخاب کوتاه‌ترین فاصله از راه حل ایده آل مثبت (PIS) و دورترین فاصله از راه حل ایده آل منفی (NIS) به منظور حل مسائلی است که با ضوابط تصمیم گیری متعدد روبروست (جدیدی و همکاران[6]، 2008: 764-763). الگوریتم TOPSIS یک تکنیک تصمیم گیری چند شاخصه جبرانی بسیار قوی برای اولویت بندی گزینه‌ها از طریق شبیه نمودن به جواب ایده‌آل است که به نوع تکنیک وزن دهی، حساسیت بسیار کمی داشته و پاسخ‌های حاصل از آن، تغییر‌ عمیقی نمی‌کند (نسترن و همکاران، 1389: 90)، بعلاوه مزیت نسبی این مدل سرعت توانایی آن برای شناسایی بهترین گزینه است (اولسن[7]، 2004: 2). به طور اجمال در مدل تاپسیس، ماتریس n×m که دارای m گزینه (14 شهرستان در این مقاله) و n معیار (15 شاخص بهداشتی درمانی در این مقاله) است، مورد ارزیابی قرار میگیرد. در این الگوریتم، فرض میشود هر شاخص و معیار در ماتریس تصمیم گیری دارای مطلوبیت افزایشی و یا کاهشی یکنواخت است[8].

- تکنیک AHP[9]

روشهای متعددی برای وزن دهی به شاخص‌ها وجود دارد روش‌های آنتروپی[10]، کمترین مجذورات، LINMAP، بردار ویژه، و روش‌های تقریبی که انتخاب هر یک بستگی به نوع تصمیم گیری و شاخص‌های پیش روی تصمیم گیرنده دارد (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 45) با توجه به دو نکته ذکر شده در این مطالعه برای وزن دهی به شاخص‌ها، روش AHP مورد استفاده قرار گرفته است. این روش در سال 1980 توسط توماس[11] ابداع گردید. AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) یکی از تکنیک‌های معتبر و قوی در تصمیم گیری چند معیاره است (زبردست،1380: 15). این تکنیک به ما امکان می‌دهد تا شاخص‌ها را به صورت زوجی با یکدیگر مقایسه کرده و امتیاز آن‌ها را نسبت به تنها یک شاخص بسنجیم تا نهایتاً به یک امتیاز مجموع برای هر شاخص دست یابیم (شریف زادگان و فتحی، 1384: 3) بدیهی است که وزن دادن به شاخص‌ها در مقایسات زوجی راحت‌تر و مطمئن‌تر از حالات دیگر است همچنین استفاده از این مدل در جریان وزن دهی باعث می‌شود تا در ضمن ارزیابی، تعصبات دخیل نباشد (محمودزاده و همکاران[12]، 2007: 335).

- روش تحلیل خوشه‌ای^{^[13]}

تحلیل خوشهای یکی از روشهای پرکاربرد در مطالعات جغرافیای ناحیهای است. در واقع روشی برای سطحبندی مناطق، شهرها، روستاها و ... است، به طوری که در این سطحبندی، مکانهای واقع در یک سطح شباهت زیادی با یکدیگر داشته، اما تفاوت قابل توجّهی با مکانهای سطوح دیگر دارند (کلانتری، 1389: 229). سطح‌بندی مکانهای همگن در این روش به شیوه‌های مختلفی صورت میگیرد. تعیین ضریب همبستگی و اندازهگیری فاصله، بهویژه فاصله اقلیدسی از مهمترین روشهای تغییر مکانهای همگن میباشد. تحلیل خوشهای به دو روش، خوشهای سلسله مراتبی^{^[14]} و خوشهای غیر سلسله مراتبی^{^[15]} صورت میگیرد (حکمتنیا و موسوی، 1385، 236). تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی با استفاده از روش تراکمی یا تفکیکی انجام می‌پذیرد (آسایش و استعلاجی، 1382: 172). روش خوشهای در واقع تلاش میکند تا موارد یا موضوعات را در تعدادی گروه همگن طبقهبندی کند (کلانتری، 1389، 354).

قلمرو پژوهش

استان کرمانشاه، در 33 درجه و 40 دقیقه تا 35 درجه و 18 دقیقه طول شرقی و 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 7 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این استان به لحاظ تقسیمات سیاسی شامل 14 شهرستان، 29 بخش، 28 شهر و 85 دهستان بوده و میزان شهرنشینی و روستانشینی در این استان به ترتیب 79/66 درصد و 92/32 درصد است و حدود 29/0 درصد جمعیت استان جزو جمعیت غیره ساکن است (سالنامه آماری استان کرمانشاه، 1388). در جدول (1) مشخصات جمعیتی، درصد شهرنشینی و روستانشینی شهرستان‌های استان و در شکل (1) موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه در کشور نمایش داده شده است.

جدول شماره (1): ویژگی‌های جمعیتی شهرستان‌های استان کرمانشاه

شهرستان	جمعیت	شهری	روستایی	شهرستان	جمعیت	شهری	روستایی
اسلام آبادغرب	152500	91248	60664	سنقر	99012	44944	52068
پاوه	52783	27078	25705	صحنه	76414	34993	41421
ثلاث و باباجانی	38580	8825	29292	قصرشیرین	24383	15895	7171
جوانرود	62797	43492	19305	کرمانشاه	967196	800090	166635
دالاهو	42598	12890	29708	کنگاور	80608	48978	31376
روانسر	45324	16546	28778	گیلانغرب	62954	21940	39073
سرپل ذهاب	84945	34669	49972	هرسین	91300	53731	37550

مأخذ: سالنامه آماری استان کرمانشاه، 1388

شکل 1- موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه و شهرستانهای آن در کشور مأخذ: فرمانداری کرمانشاه

مبانی نظری پژوهش

شناخت و درک شرایط و مقتضیات جوامع انسانی و نیازها و تقاضاهای آنان در ابعاد مادی و معنوی از جمله اقدامات اساسی در مسیر پیشرفت و توسعه تلقی می‌شود (فیگوروا[16]، 2006: 5). یکی از ارکان اصلی توسعه، توسعه اجتماعی میباشد، هدف از توسعه اجتماعی، ایجاد امکانات مادی، اقتصادی و اجتماعی برای کلیه افراد جامعه، افزایش دسترسی افراد جامعه به منابع حیاتی و توزیع عادلانه آن بیان میشود و لذا میتوان گفت که هدف توسعه، ارتقاء سطح زندگی و کیفیت زیست افراد جامعه و هماهنگی آن با جریان توسعه و پیشرفت‌های اقتصادی کشور است. توسعه اجتماعی شامل رشد در جنبههای اجتماعی زندگی، نظیر بهداشت و درمان، تعلیم و تربیت، تغذیه، اشتغال، و موارد مشابه آن است که در نهایت تأمین کننده رفاه اجتماعی و اهداف مربوط به آن است (زاهدی اصل، 1381: 81). خدمات بهداشتی را باید به عنوان یکی از اجزای غیر قابل تفکیک توسعه اجتماعی در نظر گرفت که بایستی دارای اهداف، سیاستها و برنامههای روشن باشد (نیکپور و همکاران، 1368: 44). بنابراین توزیع عادلانه و مناسبتر امکانات و خدمات بهداشتی درمانی و به طور کلی بعد سلامت انسانی، یکی از اجزای اصلی توسعه پایدار و همه جانبه محسوب میشود (بابایی و همکاران،1383: 10).

کمیسیون امنیت انسانی، سلامت را نه تنها نبود بیماری، بلکه به عنوان مرحلهای که در آن رفاه اجتماعی و آرامش روحی و فیزیکی کامل وجود دارد، تعریف کرده است (گزارش سازمان ملل متحد[17]، 2010). همچنین، گزارش توسعه انسانی، امنیت بهداشتی را بهعنوان یکی از هفت جزء اساسی امنیت انسانی ذکر کرده است (الب[18]، 2010: 2). بنابراین بخش بهداشت و درمان در میان بخشهای گوناگون خدماتی، جایگاه ویژهای دارد، زیرا با قشر وسیعی از جامعه مرتبط بوده و همچنین، وظیفه و رسالت حفظ سلامت جامعه را بر عهده دارند (غلامی و همکاران، 1390: 29). بهداشت در واقع نوعی توانمندی است که به زندگی انسان ارزش میبخشد یا به عبارتی میتوان گفت، سلامتی ثروت است (امینی و حجازی آزاد، 1386: 138). در کشورهای در حال توسعه به دلایل مختلفی از قبیل فقدان برنامهریزی بهداشت ملّی، سیستم غلط خدمات بهداشت و درمان و کم اهمیت قلمداد کردن بخش بهداشت، سهم کمتری از امکانات و منابع خود را در اختیار بخش بهداشتی قرار میدهند و بدین لحاظ شکاف عمیقی بین کشورهای در حال توسعه و پیشرفته مشاهده میشود (تقوایی و شاهیوندی، 1389: 34). با توجه به اینکه رشد و توسعه آینده مناطق یک کشور از مهم‌ترین مسائلی است که برنامهریزان و سیاستگذاران دولتی باید به آن توجه داشته باشند (فرشادفر و اصغرپور، 1389: 62-61)، و در این مرحله وضعیت بهداشتی درمانی افراد آن کشور از عوامل مهم و تأثیرگذار در سطح توسعه آن کشور است. لذا، توجه به بهداشت و سلامت در سطح هر جامعهای از مهمترین اهداف برنامههای توسعه میباشد (میرفخرالدینی و همکاران، 1390: 53). بهداشت و وضعیت سلامت افراد جامعه، اثرات مثبتی را به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر سطح زندگی مردم دارد (هادیان و همکاران،1385: 40) و اندازهگیری شاخصهای بهداشتی از مطلوبترین و مناسبترین راههای سنجش سطح بهداشت در یک جامعه است (سایه میری،1380: 31). بنابراین منابع بهداشتی و خدمات مربوط به آن بایستی به صورت یکنواخت و منصفانه در اختیار همه مردم قرار گیرند (باقیانی مقدم و اهرام پوش، 1383: 47).

در کشورهای در حال توسعه (از جمله کشورمان)، شاخصهای توسعه خدمات بهداشت و درمان به صورت متوازن میان مناطق و نواحی جغرافیایی توزیع نشده و شکاف توسعه این شاخصها، حتی در بین واحدهای کوچک جغرافیایی به وضوح مشاهده میشود (ضرابی و همکاران، 1386: 231) و این عدم توازن، سبب عدم کارایی در ارائه خدمات بهداشتی شده است (یارمحمدیان و بهرامی، 1383: 8).

به طور کلی، دستیابی به توسعه پایدار منوط به رفع نابرابری‌های موجود در زمینه دسترسی به امکانات و خدمات درمانی و بهداشتی است (ری^{^[19]}، 2006). نامناسب بودن وضعیت سلامت در جامعه، فقر اقتصادی را به دنبال خواهد داشت زیرا در این صورت توان کار و فعالیت و در نتیجه، درآمد افراد کاهش مییابد یا اینکه بخش چشمگیری از دارایی خانوادهها صرف تأمین هزینههای درمان خواهد شد (اسمیت و همکاران، 2009).

در سالهای اخیر، به اصلاح سیاستهای مربوط به ساختار و اجرای برنامه های بهداشتی درمانی به طور چشمگیری تأکید شده است. این سیاستها تحت عنوان اصلاح بخش بهداشت و درمان مطرح بوده و دست‌اندرکاران موضوع توسعه سلامت در سطوح ملی و بینالمللی را بر آن داشت تا به بحث و تدوین و اجرای برنامههای فراوانی درباره توسعه سلامت و ارتقاء سیستم بهداشت و درمان کشورها بپردازند (حموزاده و همکاران، 1392: 43ـ42).

در سند چشم انداز توسعه بیست ساله کشورمان، مشخصات جامعه سالم ایرانی چنین توصیف شده است: «برخورداری از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهرهمند از محیط زیست مطلوب». در این بخش از چشمانداز بیست ساله، بر ابعاد مختلف اقتصادی و زیست مطلوب اجتماعی تأکید شده است که به سلامت منجر میشوند. اگرچه به مقوله سلامت در این سند مهم راهبردی به طور مستقیم نیز اشاره شده است، به جرأت میتوان گفت دستیابی به سایر اهداف و ویژگیهایی که جامعه تصویر شده در این سند خواهد داشت، بدون توجه به مقوله بهداشت و درمان میسر نخواهد بود (ضرابی و شیخبیگلو، 1390). در واقع، برخورداری از زندگی سالم، مولّد، با کیفیت توأم با طول عمر و عاری از بیماری و ناتوانی، حقی است همگانی که مسئولیت و تولیت آن بر عهده دولتها بوده و پیش شرط تحقق توسعه پایدار است. به طور کلی، بهبود وضعیت سلامتی شهروندان در هر شهر یا منطقه یکی از دلایل ارتقا و توسعه انسانی است که در قانون اساسی کشور نیز به آن توجه شده است؛ زیرا گسترش تسهیلات بهداشتی، به ویژه مراقبتهای بهداشتی اولیه، زمینهساز رشد چشمگیر امید به زندگی به عنوان یکی از سه فاکتور اصلی و در حقیقت، تعیین کننده شاخص توسعه انسانی به شمار میرود. بنابراین، بررسی امکانات بهداشتی و درمانی از نیازهای مهم جامعه و به نوعی تعیین کننده سلامت آن جامعه است. آنچه در توسعه پایدار مطرح است، از بین بردن تبعیضهای موجود در سطح منطقه است؛ زیرا افزایش طول عمر هر شهروند به بهبود کیفی و فراگیر شدن امکانات و دستیابی و بهره‌مندی از امکانات بهداشتی بستگی دارد. با توجه به اینکه تعیین شاخصهای توسعه مهمترین گام در مطالعات توسعه منطقهای است (کلانتری، 1380: 111)، شاخصهای مربوط به بخش بهداشت و درمان در سه گروه کلی دستهبندی شدهاند (محمدی و همکاران، 1392):

1- شاخصهای تندرستی، شامل متغیرهای طول زندگی، یعنی میزان امید به زندگی، میزان مرگ‌ومیر عمومی، میزان مرگ‌ومیر کودکان کمتر از یک سال، میزان مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال و میزان مرگ‌ومیر بر اثر زایمان و نیز متغیرهای زندگی سالم شامل درصد بیماری‌ها و دفعات مراجعه سرپایی و تعداد بیماران بستری.

2- شاخصهای دسترسی به مراقبتهای درمانی و بهداشتی، شامل متغیرهای نسبت جمعیت به نیروی انسانی پزشکی. یعنی نسبت جمعیت به پزشک، دندان‌پزشک، پرستار، ماما، بهیار و بهیار ماما و متغیرهای نسبت جمعیت به تسهیلات بهداشتی درمانی، یعنی نسبت جمعیت به تخت بیمارستانی، آزمایشگاه، داروخانه، درمانگاه و رادیولوژی.

3- شاخصهای پیشگیری و بهداشت محیط، شامل متغیرهای بهداشت محیط، یعنی میزان پوشش آب آشامیدنی سالم و حمام بهداشتی و توالت بهداشتی و همچنین متغیرهای پیشگیری، یعنی میزان مصون سازی و میزان پوشش تنظیم خانواده.

معرفی شاخصهای پژوهش

با توجه به مطالب مطرح شده در خصوص اهمیت بهداشت و شاخصهای بهداشتی در توسعه جوامع امروزی و همچنین، مروری بر شاخصهای متعدد بخش بهداشت و درمان، در پژوهش حاضر جهت بررسی سطح توسعهیافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه، از شاخصهای گروه دوم (شاخصهای دسترسی به مراقبتهای درمانی و بهداشتی) استفاده شده است. انتخاب شاخصها در پژوهش حاضر با توجه به محدودیت آماری موجود و ممکن نبودن استفاده از مطالعات میدانی برای جمعآوری دادههای اولیه، بر مبنای آخرین آمار و اطلاعات رسمی کشور، انجام گرفته است. بر این اساس، شاخصهای مورد بررسی عبارتند از:

X₁= سرانه شاغلان بخش بهداشت و درمان برای هر 10000 نفر، X₂= سهم هر 10000 نفر از مراکز بهداشتی (درمانگاه، کلینیک، پلی کلینیک و مرکز بهداشت)، X₃= نسبت پرستار به ازای هر 10000 نفر، X₄= نسبت دندان‌پزشک به ازای هر 10000 نفر، X₅= نسبت بهیار به ازای هر 10000 نفر، X₆= نسبت پزشک عمومی به ازای هر 10000 نفر، X₇= نسبت پزشک متخصص به ازای هر 10000 نفر، X₈= نسبت داروخانه به ازای هر 10000 نفر، X₉= نسبت آزمایشگاه به ازای هر 10000 نفر، X₁₀= نسبت خانه بهداشت فعال در روستاها به ازای هر 10000 نفر جمعیت روستایی، X₁₁= نسبت تخت بیمارستان به ازای هر 10000 نفر جمعیت، X₁₂= نسبت بیمه شدگان تحت پوشش اداره کل خدمات درمانی به کل جمعیت، X₁₃= نسبت بیمه شدگان تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی به کل جمعیت، X₁₄= نسبت مراکز ارائه خدمات مهدکودک سازمان بهزیستی به مددجویان هر شهرستان، X₁₅= نسبت مراکز و واحدهای ارائه دهنده خدمات اجتماعی سازمان بهزیستی به کل مددجویان.

یافتههای تحقیق

نتایج تکنیک TOPSIS

با توجه به مراحل مدل TOPSIS جهت اولویتبندی شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی ابتدا ماتریس اولیه تشکیل کردید (جدول 2).

جدول 2: ماتریس (A_ij)

X 15

X 14

X 13

X 12

X 11

X 10

X 9

X 8

X 7

X 6

X 5

X 4

X 3

X 2

X 1

شاخص

شهرستان

285/0

10/3

36/9

91/57

87/7

56/9

59/0

98/0

38/1

41/3

52/0

92/4

98/0

92/40

اسلام آبادغرب

229/0

45/2

69/12

43/73

26/13

73/9

52/1

76/0

33/1

22/3

49/5

57/0

49/5

71/1

75/72

پاوه

338/0

90/2

56/2

26/87

66/13

26/0

56/1

11/3

78/0

30/1

14/32

ثلاث و باباجانی

344/0

63/4

33/7

34/68

15/11

50/14

64/0

96/0

11/1

50/3

41/5

48/0

26/5

96/0

17/57

جوانرود

758/0

91/3

14/7

09/86

46/13

70/0

47/0

05/3

99/3

70/0

17/1

64/1

32/41

دالاهو

316/1

22/5

65/8

80/94

81/11

66/0

44/0

87/2

75/3

88/0

22/0

10/1

17/38

روانسر

185/0

59/2

03/7

43/68

30/11

40/8

47/0

59/0

35/0

65/1

47/2

47/0

94/4

94/0

79/39

سرپل ذهاب

712/0

39/5

40/8

18/72

18/6

52/16

62/0

72/0

13/1

86/1

40/3

31/0

33/4

24/1

46/45

سنقر

454/0

91/2

71/7

64/67

27/3

07/12

65/0

79/0

31/1

27/3

63/5

79/0

88/2

05/1

36/44

صحنه

388/0

37/2

52/18

69/64

37/39

16/11

82/0

23/1

64/1

10/4

15/6

41/0

48/11

64/1

10/77

قصرشیرین

550/0

44/2

88/11

86/38

80/22

88/8

65/0

18/1

90/1

01/2

41/4

31/0

84/10

60/0

85/59

کرمانشاه

847/0

37/5

78/8

54/55

68/8

84/10

87/0

99/0

36/1

36/2

47/4

74/0

34/4

99/0

42/43

کنگاور

307/0

37/6

73/6

46/93

25/15

49/10

64/0

79/0

65/3

92/4

48/0

77/4

27/1

57/49

گیلانغرب

394/0

92/3

69/11

42/51

76/8

52/8

55/0

77/0

33/0

74/2

61/3

44/0

94/3

20/1

12/38

هرسین

مأخذ: یافتههای پژوهش

در ادامه دادهها بی مقیاس شده و ماتریس استاندارد تشکیل گردید (جدول 3).

جدول 3: ماتریس (R) بی مقیاس سازی داده‌ها

X 15

X 14

X 13

X 12

X 11

X 10

X 9

X 8

X 7

X 6

X 5

X 4

X 3

X 2

X 1

شاخص

شهرستان

129/0

205/0

254/0

216/0

144/0

220/0

214/0

322/0

313/0

132/0

206/0

253/0

002/0

215/0

218/0

اسلام آبادغرب

104/0

162/0

344/0

274/0

242/0

223/0

549/0

248/0

301/0

309/0

331/0

275/0

003/0

372/0

387/0

پاوه

154/0

192/0

069/0

325/0

314/0

094/0

085/0

353/0

149/0

188/0

283/0

171/0

ثلاث و باباجانی

156/0

306/0

199/0

255/0

204/0

333/0

231/0

313/0

253/0

336/0

327/0

231/0

003/0

209/0

304/0

جوانرود

344/0

258/0

194/0

321/0

309/0

255/0

154/0

293/0

241/0

340/0

001/0

359/0

220/0

دالاهو

598/0

345/0

235/0

353/0

271/0

240/0

145/0

275/0

226/0

426/0

241/0

203/0

روانسر

084/0

171/0

191/0

255/0

207/0

193/0

171/0

193/0

080/0

158/0

149/0

227/0

002/0

206/0

212/0

سرپل ذهاب

324/0

357/0

228/0

269/0

113/0

379/0

224/0

237/0

258/0

178/0

205/0

149/0

002/0

270/0

242/0

سنقر

206/

192/0

209/0

252/0

060/0

227/0

237/0

257/0

297/0

314/0

339/0

379/0

001/0

229/0

236/0

صحنه

176/0

157/0

503/0

241/0

720/0

256/0

297/0

403/0

373/0

394/0

371/0

198/0

005/0

358/0

410/0

قصرشیرین

250/0

161/0

322/0

145/0

417/0

204/0

236/0

386/0

432/0

192/0

266/0

150/0

005/0

131/0

318/0

کرمانشاه

385/0

355/0

238/0

207/0

159/0

249/0

315/0

325/0

310/0

226/0

269/0

360/0

002/0

217/0

231/0

کنگاور

140/0

422/0

183/0

348/0

279/0

241/0

230/0

208/0

181/0

351/0

297/0

230/0

002/0

278/0

264/0

گیلانغرب

179/0

259/0

317/0

192/0

160/0

196/0

198/0

251/0

075/0

263/0

218/0

212/0

002/0

263/0

203/0

هرسین

مأخذ: یافتههای پژوهش

همانطور که گفته شد در پژوهش حاضر جهت محاسبه وزن شاخصهای 15 گانه، از تکنیک AHP، استفاده گردید. در جدول (4) وزن هر یک از شاخصهای تحقیق نمایش داده شده است.

جدول شماره (4): وزن شاخص‌های مورد بررسی در تحقیق

شاخص

X10

X11

X12

X13

X14

X15

وزن

099/0

011/0

101/0

066/0

076/0

047/0

067/0

095/0

059/0

033/0

100/0

065/0

094/0

043/0

مأخذ: یافتههای پژوهش

طبق جدول فوق، شاخص X₃ (نسبت پرستار به ازای هر 10000 نفر) با اختلاف ناچیزی با شاخصهای (X₁ و X₁₁) بیشترین وزن و شاخص X₂ (سهم هر 10000 نفر از مراکز بهداشتی) درمانگاه، کلینیک، پلی کلینیک و مرکز بهداشت کمترین وزن را در بین شاخص‌های تحقیق به خود اختصاص داده‌اند.

بعد از محاسبه وزن هر یک از شاخصها، مقادیر استاندارد شده در وزن مربوطه ضرب شده و ماتریس موزون تشکیل گردید (جدول 5).

جدول شماره 5: ماتریس بی مقیاس موزون

X 15

X 14

X 13

X 12

X 11

X 10

X 9

X 8

X 7

X 6

X 5

X 4

X 3

X 2

X 1

شاخص

شهرستان

006/0

009/0

024/0

014/0

007/0

013/0

031/0

021/0

006/0

016/0

017/0

002/0

022/0

اسلام آبادغرب

004/0

007/0

032/0

018/0

024/0

007/0

032/0

024/0

020/0

015/0

025/0

018/0

004/0

038/0

پاوه

007/0

008/0

007/0

021/0

010/0

006/0

008/0

024/0

007/0

014/0

003/0

017/0

ثلاث و باباجانی

007/0

013/0

019/0

017/0

020/0

011/0

014/0

030/0

017/0

016/0

025/0

015/0

002/0

030/0

جوانرود

015/0

011/0

018/0

021/0

010/0

015/0

014/0

018/0

022/0

004/0

022/0

دالاهو

026/0

015/0

022/0

023/0

009/0

014/0

013/0

017/0

028/0

003/0

020/0

روانسر

004/0

07/0

018/0

017/0

021/0

006/0

010/0

018/0

005/0

007/0

011/0

015/0

002/0

021/0

سرپل ذهاب

014/0

015/0

021/0

017/0

011/0

013/0

022/0

017/0

008/0

016/0

010/0

003/0

024/0

سنقر

009/0

008/0

020/0

016/0

006/0

009/0

014/0

024/0

020/0

015/0

026/0

025/0

003/0

023/0

صحنه

008/0

007/0

047/0

016/0

072/0

008/0

018/0

038/0

025/0

018/0

028/0

013/0

001/0

004/0

041/0

قصرشیرین

011/0

007/0

030/0

009/0

042/0

007/0

014/0

037/0

029/0

009/0

020/0

010/0

001/0

032/0

کرمانشاه

017/0

015/0

022/0

013/0

016/0

008/0

019/0

031/0

021/0

011/0

020/0

024/0

002/0

023/0

کنگاور

006/0

018/0

017/0

023/0

028/0

008/0

014/0

020/0

012/0

016/0

023/0

015/0

003/0

026/0

گیلانغرب

008/0

011/0

030/0

012/0

016/0

006/0

012/0

024/0

005/0

012/0

017/0

014/0

003/0

020/0

هرسین

مأخذ: یافتههای پژوهش

پس از تشکیل ماتریس موزون، بر اساس مراحل مدل تاپسیس بالاترین و پایینترین عملکرد در هر یک از شاخصهای بهداشتی درمانی مشخص گردید (جدول 6).

جدول شماره 6: بالاترین (A⁺) و پایینترین (A^-) عملکرد هر شاخص

X₁₅

X₁₄

X₁₃

X₁₂

X₁₁

X₁₀

X₉

X₈

X₇

X₆

X₅

X₄

X₃

X₂

X₁

026/0

018/0

047/0

023/0

072/0

013/0

032/0

038/0

029/0

018/0

028/0

055/0

004/0

041/0

X₁₅

X₁₄

X₁₃

X₁₂

X₁₁

X₁₀

X₉

X₈

X₇

X₆

X₅

X₄

X₃

X₂

X₁

004/0

007/0

009/0

006/0

008/0

006/0

011/0

001/0

017/0

مأخذ: یافتههای پژوهش

در ادامه برای هر یک از شهرستانهای استان کرمانشاه معیار فاصلهای برای آلترناتیو ایدهآل (S_i⁺) و آلترناتیو حداقل (S_i^-)، محاسبه گردید (جدول 7).

جدول شماره (7): آلترناتیو ایده آل (S_i⁺) و آلترناتیو حداقل (S_i^-) به تفکیک شهرستان‌ها

شهرستان	S_i^*	Si^-	شهرستان	S_i^*	Si-
اسلام آبادغرب	0823/0	0487/0	سنقر	0856/0	0419/0
پاوه	0662/0	0663/0	صحنه	0906/0	0464/0
ثلاث و باباجانی	1153/0	0273/0	قصرشیرین	0315/0	1126/0
جوانرود	0753/0	0527/0	کرمانشاه	0520/0	0842/0
دالاهو	1042/0	0350/0	کنگاور	0769/0	0546/0
روانسر	1054/0	0445/0	گیلانغرب	0755/0	0508/0
سرپل ذهاب	0871/0	0390/0	هرسین	0853/0	0418/0

مأخذ: یافتههای پژوهش

پس از محاسبه معیارهای فاصلهای، ضریب اولویت (C_i^*) هر یک از شهرستانهای استان محاسبه گردید (جدول 8). لازم به ذکر است مقدار C_i^*بین صفر و یک در نوسان است. در این راستا 1= C_i^*نشاندهنده بالاترین رتبه و 0=C_i^*نیز نشاندهنده کمترین رتبه است.

جدول شماره 8: ضریب اولویت و رتبه شهرستان‌های استان بر اساس نتایج تکنیک TOPSIS

شهرستان	ضریب اولویت	رتبه	شهرستان	ضریب اولویت	رتبه
اسلامآبادغرب	372/0	7	سنقر	329/0	9
پاوه	500/0	3	صحنه	339/0	8
ثلاثوباباجانی	191/0	14	قصرشیرین	781/0	1
جوانرود	412/0	5	کرمانشاه	618/0	2
دالاهو	251/0	13	کنگاور	415/0	4
روانسر	297/0	12	گیلانغرب	402/0	6
سرپل ذهاب	309/0	11	هرسین	329/0	10

مأخذ: یافتههای پژوهش

با توجه به ضریب نهایی هر شهرستان در برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی مشخص گردید که شهرستانهای قصرشیرین، کرمانشاه و پاوه به ترتیب با ضریب اولویت 781/0، 618/0 و 5/0 در رتبههای اول تا سوم و سه شهرستان روانسر، دالاهو و ثلاثوباباجانی به ترتیب با ضریب اولویت 297/0، 251/0 و 191/0 پایینترین رتبهها را به خود اختصاص دادهاند (نمودار 1).

نمودار 1: اولویتبندی نهایی شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی با استفاده از مدل تاپسیس

جهت تعیین توسعهیافتگی شهرستانهای استان، ضریب اولویت هر شهرستان در شاخصهای بهداشتی درمانی با درجهبندی شاخص توسعه انسانی سازمان ملل متحد (که در ذیل آورده شده) تطابق داده شد.

سازمان ملل متحد به سطحبندی شاخص توسعه انسانی (HDI) را در سه دسته، توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم پرداخته است. بدین صورت که: اگر مقدار باشد منطقه در سطح توسعه محروم؛ اگر مقدار باشد، منطقه در سطح توسعه متوسط؛ و اگر مقدار باشد، منطقه از سطح توسعه بالا برخوردار است (حکمت نیا و موسوی،1385: 219). نتایج تطبیقی ضریب اولویت هر شهرستان با درجهبندی شاخص توسعه انسانی سازمان ملل متحد نشان داد هیچیک از شهرستانهای استان کرمانشاه در دسته توسعه یافته قرار نگرفتهاند. سه شهرستان قصرشیرین، کرمانشاه و پاوه به ترتیب با امتیاز 781/0، 618/0 و 5004/0 در سطح توسعه متوسط و دیگر شهرستانهای استان در سطح محروم توسعه واقع شدند.

نمایش فضایی شهرستانهای استان کرمانشاه بر اساس توسعه یافتگی در شاخصهای بهداشتی درمانی

جهت نمایش فضایی توسعهیافتگی شهرستانهای استان بر اساس شاخصهای بهداشتی درمانی، نتایج تطبیق امتیازات نهایی هر شهرستان با دستهبندی شاخص توسعه انسانی سازمان ملل در شکل 2 آورده شده است.

شکل 2: نمایش فضایی شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ توسعه یافتگی در شاخصهای بهداشتی درمانی

نمایش فضایی شهرستانهای استان، در شاخصهای بهداشتی درمانی، نشان میدهد که فضای توسعه غالب بر شهرستانهای استان، غالباً فضایی محروم است. چرا که حدود 79 درصد شهرستانهای استان در سطح توسعه محروم واقع شدهاند. دو شهرستان مرزی قصرشیرین و پاوه و شهرستان کرمانشاه (مرکز استان) نسبت به دیگر شهرستانهای استان، وضعیت بهتری داشته و در سطح توسعه متوسط واقع شدهاند. در مجموع با توجه به اینکه هیچیک از شهرستانهای استان در سطح توسعه بالا واقع نشدهاند میتوان وضعیت کلی استان را به لحاظ توسعهیافتگی در شاخصهای بهداشتی درمانی ضعیف عنوان کرد.

پاسخگویی به فرضیات پژوهش

در پاسخ به فرضیه اول پژوهش با عنوان «شهرستان‌های استان کرمانشاه به لحاظ شاخص‌های بهداشتی درمانی با سطح توسعه‌یافتگی فاصله دارند» کافی است به نتایج نهایی مدل تاپسیس در نمودار شماره 1 مراجعه گردد. با توجه به اینکه امتیاز نهایی هیچیک از شهرستانهای استان به 8/0 (حداقل امتیاز جهت قرار گرفتن در توسعه بالا از نظر سازمان ملل) نرسیده است، میتوان گفت همه شهرستانهای استان به لحاظ برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی، از سطح توسعه بالا فاصله داشته و فرضیه اول تحقیق تأیید میشود.

در پاسخگویی به فرضیه دوم پژوهش با عنوان «بین میزان شهرنشینی و میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد»، بین میزان شهرنشینی و امتیاز نهایی هر شهرستان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی با استفاده از مدل تاپسیس، آزمون همبستگی پیرسون انجام گرفت (جدول شماره 9)، که با توجه به سطح معناداری به دست آمده (003/0)، مشخص گردید که بین میزان شهرنشینی و برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه همبستگی مثبت و معناداری در سطح 99 درصد اطمینان وجود دارد و بدین ترتیب فرضیه دوم تحقیق نیز تأیید میگردد.

جدول شماره (9): بررسی ارتباط بین شهرنشینی با توسعه شاخص‌های بهداشتی درمانی

شهرستان	میزان شهرنشینی	نتایج نهایی Topsis	Correlations
اسلامآبادغرب	83/59	372/0	Pearson Correlations = 0.724 Sig= 0.003 N= 14
پاوه	30/51	500/0
ثلاث و باباجانی	87/22	191/0
جوانرود	26/69	412/0
دالاهو	26/30	251/0
روانسر	51/36	297/0
سرپل ذهاب	81/40	309/0
سنقر	39/45	329/0
صحنه	79/45	339/0
قصرشیرین	19/65	781/0
کرمانشاه	72/82	618/0
کنگاور	76/60	415/0
گیلانغرب	85/34	402/0
هرسین	85/58	329/0

مأخذ: یافتههای پژوهش

نتیجه‌گیری

در این پژوهش با هدف ارزیابی وضعیت شاخصهای بهداشتی درمانی فهرستی از 15 شاخص در استان کرمانشاه با استفاده از مدل TOPSIS مورد بررسی قرار گرفتهاند. نتایج حاصل از یافتهها نشان میدهد که شهرستان‌های استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی با سطح توسعه‌یافتگی فاصله دارند. با توجه به تقسیم بندی سازمان ملل متحد که به درجه بندی شاخص توسعه انسانی در سه دسته، توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم پرداخته است، نتایج نهایی حاصل از مدل TOPSIS نشان میدهد که هیچکدام از شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی در سطح توسعهیافته قرار ندارند. در همین راستا شهرستانهای قصرشیرین، کرمانشاه و پاوه به ترتیب با امتیاز نهایی 781/0، 618/0 و 500/0 رتبههای اول تا سوم را به خود اختصاص دادهاند و با داشتن شرایط مساعد در بین شهرستانهای استان، این شهرستانها نیز با سطح توسعهیافتگی فاصله زیادی دارند. همچنین شهرستانهای ثلاثوباباجانی، دالاهو روانسر به ترتیب به امتیاز 191/0، 251/0 و 297/0 نامساعدترین شرایط را به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی در بین سایر شهرستانها دارا میباشند. در مجموع هیچیک از شهرستانهای استان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی در سطح توسعه بالا قرار نگرفته و حدود 21 درصد شهرستان‌های استان در سطح توسعه متوسط و حدود 79 درصد شهرستانهای استان در سطح توسعه محروم قرار گرفتهاند.

در پایان برای اینکه مشخص گردد که آیا بین میزان شهرنشینی و میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی در شهرستانهای استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد یا خیر، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده گردید. بدین ترتیب نتایج حاصل از امتیاز نهایی مدل TOPSIS با میزان شهرنشینی مورد ارزیابی قرار گرفت که مشخص شد که بین این دو متغیر همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. بدین صورت که با افزایش یا کاهش میزان شهرنشینی در شهرستانهای استان، میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی درمانی افزایش و کاهش می‌یابد.

پیشنهادها

به منظور ایجاد تعادل فضایی و رفع نابرابری‌های موجود به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی و دستیابی به اهداف افق چشم انداز 20 ساله‌ی 1404، بایستی برنامههای توسعه بر مبنای اولویت دهی به شهرستان‌های با وضعیت نامطلوب به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی اتخاذ گردد. بر این اساس با توجه به نتایج این پژوهش جهت بهبود وضعیت شاخص‌های بهداشتی درمانی شهرستان‌های استان کرمانشاه راهکارهای مکانی زمانی در سه دوره ارائه گردید. از آنجا هیچکدام از شهرستانهای استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهداشتی درمانی در سطح توسعه یافتهای نبودهاند، جهت بهبود و ارتقا وضعیت شاخصهای بهداشتی درمانی شهرستانهای استان، سه نوع راهکار ضربتی، کوتاه مدت و میان مدت در نظر گرفته شد. بدین ترتیب جهت ارائه راهکارهایی برای توسعه شاخص‌های بهداشتی درمانی، نتایج مدل TOPSIS وارد تحلیل خوشهای شده و با توجه به تقسیم بندی شهرستانهای استان در 3 دسته راهکارهای زیر ارائه گردیده است که در نمودار خوشهای شماره 2 نشان داده شده است.

نمودار 2: دستهبندی شهرستانهای استان کرمانشاه بر اساس راهکارهای زمانی مکانی با استفاده از تحلیل خوشهای

با توجه به نتایج حاصله از تحلیل خوشه ای، برای حدود 79 درصد شهرستان‌های استان (11 شهرستان ثلاث و باباجانی، دالاهو، روانسر، سرپل ذهاب، هرسین، سنقر، صحنه، اسلام آبادغرب، گیلانغرب، جوانرود و کنگاور) راهکارهای ضربتی پیشنهاد می‌گردد و باید این شهرستان‌ها هر چه سریع‌تر در اولویت برنامه ریزی‌ها جهت ارتقای شاخص‌های بهداشتی درمانی قرار گیرند. برای دو شهرستان کرمانشاه و پاوه که شرایط بهتری نسبت به شهرستان‌های فوق را دارا هستند راهکارهای کوتاه مدت پیشنهاد می‌شود به این صورت که این دو شهرستان در اولویت‌های بعد از شهرستان‌های فوق قرار گیرند. شهرستان قصرشیرین تنها شهرستان واقع در خوشه سوم است و شرایط مطلوبی را نسبت به سایر شهرستان‌های استان کرمانشاه دارا است، لذا پیشنهاد می‌شود تقویت شاخصهای بهداشتی درمانی این شهرستان در میان مدت در دستور کار برنامه ریزان واقع گردد.

1 Barton & Tsourou

[2] Attfield & Wikins

[3].Hwang

[4].Yoon

[5] Hui et al

[6] Jadidi et al

[7] Olson

[8]- برای اشنایی بیشتر با مراحل مدل تاپسیس به منابع (طاهرخانی، 1386 و Ghanbari et al, 2012) مراجعه شود.

[9] Analytical Hierarchy Process

[10].Entropy

[11] Thomas

[12] Mahmoodzadeh et al

[13] Cluster Analysis

6 Hierarchical Cluster

7 Nonhierarchical Cluster

[16] Figueroa

[17] UN MDGS Report

[18] Elbe

[19] Rae

مراجع

1- آذر، عادل، عندلیب، داود، شاه طهماسبی، اسماعیل (1389)، ارزیابی کارایی استان‌ها در بخش بهداشت و درمان روستایی در برنامه سوم و سال‌های ابتدای برنامه چهارم توسعه، مجله مدیریت سلامت، شماره 41، صص 78-65

2- آسایش، حسین، استعلاجی، علیرضا (1382)، اصول و روشهای برنامهریزی ناحیهای (روش‌ها، مدل‌ها و فنون)، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری.

3- اکبری، نعمت ا... و مهدی زاهدی کیوان (1387)، کاربرد روش‌های رتبه بندی و تصمیم گیری چند شاخصه، چاپ اول، انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، تهران.

4- الیاس پور، بهنام، الیاس پور، داریوش، حجازی، علی (1390)، میزان توسعه‌یافتگی بخش بهداشتی و درمانی شهرستان‌های استان خراسان شمالی به روش تاکسونومی عددی در سال 1385، مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، دوره 3، شماره 1، صص 28-3.

5- امینی، علیرضا و حجازی آزاد، زهره (1386)، تحلیل و ارزیابی نقش سلامت و بهداشت در ارتقا بهره‌وری نیروی کار در اقتصاد ایران، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، سال نهم، شماره 30، صص 163-137 .

6- بابایی، غلامرضا، فقیهزاده، سقراط، فیضی، آوات (1383)، ماهنامه دانشور پزشکی، دانشگاه شاهد، سال 11، شماره 52، صص: 10-5.

7- باقیانی مقدم، محمدحسین و احرام پوش، محمدحسن (1383)، اصول و کلیات خدمات بهداشتی، چاپ دوم، یزد، انتشارات شبنم دانش با همکاری انتشارات چراغ دانش.

8- بنکدار، سیدمسعود و دهقان نیری، لقمان (1390)، بررسی وضعیت بهداشتی شهر اصفهان در سالهای (1320-1304 ه. ش)، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره چهارم، شماره 3، صص 25-9 .

9- تقوایی، مسعود و شاهیوندی، احمد (1389)، پراکنش خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستان‌های ایران، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال دهم، شماره 39، صص 54-33 .

10- جعفری، نسرین و عزیزیفرد، عبدالرضا (1390)، تعیین و ارزیابی نحوهی توزیع خدمات بهداشت و درمان در سطح استان لرستان. سمینار ملی کاربرد GIS در برنامه ریزی اقتصادی، اجتماعی و شهری، تهران.

11- حسینزاده دلیر، کریم (1388)، برنامهریزی ناحیهای، چاپ هشتم، انتشارات سمت، تهران.

12- حسینی نسب، سیدابراهیم و باسخا، مهدی (1388)، محاسبه کارایی بخش بهداشت ایران در میان کشور های اسلامی منتخب، مجله مدیریت سلامت، شماره 36، صص 16-9 .

13- حکمت نیا، حسن و موسوی، میرنجف (1385)، کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیهای، یزد، انتشارات علم نوین.

14- حموزاده، پژمان، مرادی، نصرت، صادقی فر، جمیل، توفیقی، شهرام (1392)، سطحبندی شهرستانهای استان آذربایجان غربی در بهرهمندی از شاخصهای ساختاری بهداشت و درمان، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی قزوین، سال 17، شماره 2، صص: 49-41.

15- داوری، عبدالرحیم، حائریان، احمد، دانش کاظمی، علیرضا، زلقی پرچل، محمد، اکبریان، بهروز (1390)، تعیین و مقایسه شاخص‌های بهداشتی دهان و دندان در دانش آموزان 15 ساله پسر مدارس شهر یزد در سال‌های 1380 و 1387، مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، دوره 19، شماره 1، صص 53-45 .

16- زاهدی اصل، محمد (1381)، مبانی رفاه اجتماعی، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

17- زبردست، اسفندیار (1380)، کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای، فصل‌نامۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 10، زمستان 1380، ص 13 – 21.

18- زیاری، کرامت الله و سید محمود زنجیرچی و کبری سرخ کمال (1389)، بررسی و رتبه بندی درجۀ توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان خراسان رضوی با استفاده از تکنیک تاپسیس، فصل‌نامۀ پژوهش‌های جغرافیای انسانی شمارۀ 42، ص 17-30.

19- سالنامه آماری استان کرمانشاه، (1388).

20- سایه میری، علی و سایه میری، کورش (1380)، رتبه بندی وضعیت بهداشت و درمان شهرستان‌های ایلام با استفاده از تکنیک تاکسونومی عددی و تحلیل مؤلفه های اصلی، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی ایلام، سال هشتم و نهم، شماره 29 و30، صص 35-30.

21- سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان کرمانشاه (1385).

22- شریف زادگان، محمد حسین و حمید فتحی (1384)، ارزیابی آسیب پذیری زیست محیطی برای برنامه ریزی منطقه ای در حوزه های سه‌گانه زیست محیطی البرز به روش سلسله مراتبی، علوم محیطی، شمارۀ 10، ص 1-20.

23- ضرابی، اصغر و موسوی، میرنجف (1389)، تحلیل فضایی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 97، صص 46-27.

24- ضرابی، اصغر، شیخ بیگلو، رعنا (1390)، سطح بندی شاخص‌های توسعه سلامت استانهای ایران، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 11، صص: 128 107.

25- ضرابی، اصغر، محمدی، جمال، رخشانی نسب، حمیدرضا (1386)، تحلیل فضایی شاخص‌های توسعه خدمات بهداشت و درمان، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره 27، صص 234-213 .

26- غلامی، علی، نوری، علی اصغر، خجسته پور، مجید، عسکری، مینا، سجادی، حسن (1390)، شکاف کیفیت خدمات بهداشتی اولیه ارائه شده در مراکز بهداشتی- درمانی شهرستان نیشابور، ماهنامه دانشور پزشکی، دانشگاه شاهد، سال 18، شماره 92، صص 11-1 .

27- فرشادفر، زهرا و اصغرپور، حسین (1389)، بررسی مزیت نسبی اشتغال زایی بخش‌های عمده اقتصادی در استان کرمانشاه، مجله دانش و فناوری، سال اول، شماره 2، صص 75-60 .

28- قاسمی، محمدعلی (1385)، الگوهای سنجش و مطالعه امنیت انسانی، فصلنامه مطالعات راهبردی، پژوهشکده مطالعات راهبردی، سال نهم، شماره دوم، صص 274-259 .

29- کلانتری، خلیل (1380)، توسعه منطقهای (تئوری‌ها و تکنیک‌ها)، تهران، انتشارات خوش‌بین.

30- کلانتری، خلیل (1389)، پردازش و تحلیل دادهها در تحقیقات اجتماعی- اقتصادی با استفاده از نرمافزار SPSS، تهران، انتشارات فرهنگ صبا.

31- محمدی، جمال، احمدیان، مهدی، علیزاده، جابر، جمینی، داود (1392)، تحلیل فضایی توسعه شاخصهای بهداشتی درمانی در استان آذربایجان غربی، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 12، شماره 47، صص: 180ـ153.

32- مومنی، مهدی (1388)، تحلیلی از نابرابری و عدم تعادل فضایی توسعه در استان اصفهان، جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره 1، صص 35-42.

33- میرفخرالدینی، حیدر، فرید، داریوش، طحاری، محمدحسین، زارعی، محمد (1390)، شناسایی و اولویت بندی عوامل موٍر بر بهبود کیفیت خدامت بهداشتی و درمانی با استفاده از تکنیک‌های تصمیم گیری چند شاخصه (MADM) مطالعه موردی مراکز بهداشتی و درمانی یزد، مدیریت سلامت، مدیریت سلامت، شماره 43، صص 63-51 .

34- نسترن، مهین و فرحناز ابوالحسنی و ملیحه ایزدی (1389)، کاربرد تکنیک تاپسیس در تحلیل و اولویت بندی توسعه پایدار مناطق شهری (نمونه موردی: مناطق شهری اصفهان)، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، شماره 2، شماره پیاپی 38، صص 83- 100.

35- نیک پور، بهمن، آصف زاده، سعید، مجلسی، فرشته (1368)، مدیریت و برنامه ریزی بهداشت و درمان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

36- هادیان، محمد، شجاعی، سعید، رجب زاده، داود (1385)، اثر مخارج بهداشتی بر رشد اقتصادی کشور، فصلنامه پژوهشی مدیریت سلامت، دوره 9، شماره 24، صص 44-39 .

37- یارمحمدیان، محمدحسین و بهرامی، سوسن (1383)، نیازسنجی در سازمان‌های بهداشتی، درمانی و آموزشی، اصفهان، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

38- Attfield, R. & Wikins, B. (1992) , International Justice and the Third World, London, Routledge.

39- Barton,H., tsourou,C,.(2000). Healthy urban planning.Spon press.

40- D.L. Olson. (2004). Comparison of weights in TOPSIS models. Lincoln, NE 68506, U.S.A, Mathematical and Computer Modelling, University of Nebraska.

41- Elbe, Stefan, 2010. “Health and Security”, Contemporary security studies, Oxford University Press, second edition.

42- Figueroa, Adolfo. (2006) , SOCIAL EXCLUSION AND RURAL UNDER DEVELOPMENT; Department of Economics Catholic, University of Peru, Lima.

43- O. Jadidi, T.S. Hong, F. Firouzi, R.M. Yusuff, N. Zulkifli. (2008). TOPSIS and fuzzy multi-objective model integration for supplier selection problem. Department of Mechanical and Manufacturing Engineering, University Putra Malaysia, 31 (2): 762-769.

44- Rae, M., (2006) , Health inequalities-a sustainable development issue, Public Health (120): 1106–1109.

45- S. Mahmoodzadeh, J. Shahrabi, M. Pariazar, M. S. Zaeri (2007). Project Selection by Using Fuzzy AHP and TOPSIS Technique, World Academy of Science, pp 333- 338.

46- Smith, H.K., Harper, P.R., Potts, C.N and Thyle, A., (2009) , Planning sustainable community health schemes in rural areas of developing countries, European Journal of Operational Research (193): 768–777.

47- United Nation Report. 2010. “the Millennium Development Goals Report”, UNAIDS.

48- Y. T. Hui, H. H. Bao, W. Siou. (2008). Combining ANP and TOPSIS concepts for evaluation the performance of property-liability insurance companies. Science Publications, Journal of Social Sciences 4 (1) , Yuanpei University, Taiwan: 56-61.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 3,833

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 840

سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های بهداشتی درمانی در شهرستان های استان کرمانشاه با بهره‌گیری از مدل‌های TOPSIS، AHP و تحلیل خوشه‌ای