مطالعه تطبیقی تاثیر سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه روستایی (نمونه موردی: دهستان گودین، شهرستان کنگاور)

مقدمه

سرمایه اجتماعی در نظام اجتماعی کنونی به عنوان یکی از شاخصه­های بنیادین رشد و توسعه هر جامعه­ای مطرح است. این مفهوم حوزه­های متفاوتی از جمله توسعه روستایی، توسعه اقتصادی - اجتماعی کلان ­شهرها، بهبود مدیریت در زمینه­های مختلف و سطوح مختلف خرد و کلان و... را در بر می­گیرد. یکی از شروط لازم برای پیشرفت و توسعه همه‌جانبه جامعه، گسترش انسجام اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل فرد – جامعه - دولت است (رستمعلی­زاده، 1387: 7). پژوهش­های متعدد نشان داده است که جوامع پیشرفته از سطوح بالاتر سرمایه اجتماعی از قبیل اعتماد، مشارکت، همبستگی، ثبات و ... برخوردارند، اما سرمایه اجتماعی و رابطه آن با توسعه در ایران به­طور کامل شناخته نشده است. با توجه به اینکه بیشتر برنامه­های توسعه روستایی در کشور قبل و بعد از انقلاب به موفقیت کامل دست نیافته­اند، لزوم توجه به واکاوی ابعاد مختلف این عدم موفقیت لازم و ضروری است. بدون تردید می‌توان گفت که از جمله دلایل شکست بسیاری از برنامه­های توسعه روستایی در ایران عدم توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی در ابعاد گوناگون این برنامه‌ها است (اکبری: 1383، 5).و این امید برای بسیاری از کارشناسان توسعه ایجاد گردیده که با استفاده از آن شاید بتوان از دور باطل عقب ماندگی به ویژه در سطح روستا رهایی یافت (قاسمی و آذربایجانی: 1389، 244).

بطور کلی آنچه از این مقدمه و مفاهیم نظری سرمایه اجتماعی و توسعه برمی‌آید این است که این دو متغیر رابطه مستقیم با هم دارند برای مثال مطابق با آنچه کلمن و پاتنام می­گویند؛ سرمایه اجتماعی از طریق اعتماد، هنجارها و شبکه­های مشارکت مدنی تسهیل کننده کنش و نیرویی مولد در افزایش کارایی جامعه است یا بر اساس نظر فوکویاما سرمایه اجتماعی؛ بنیاد رشد، ثبات اقتصادی و غلبه کننده بر شکست­های بازار است، لذا با زمینه سازی و بکارگیری این مفهوم در برنامه ریزی توسعه روستاها می‌توان بی ثباتی جامعه روستایی را کاهش داد (حجتی کرمانی، 1385 ،3). در همین راستا این پژوهش بر آن است تا با سنجش متغیرهای مختلف سرمایه اجتماعی تاثیر آن را در توسعه روستایی بررسی، تحلیل و نقش آن را در پیشبرد طرح و برنامه­ها بررسی نماید، اهداف کلی این پژوهش نیز تبیین این مسأله است که آیا اختلاف روستاهای دهستان از نظر سطح توسعه عامل سرمایه اجتماعی است؟ یافته­های توصیفی نیز بر همین اساس استوار است. در ابتدا باید جایگاه سرمایه اجتماعی را دراین روستاها(توسعه یافته و توسعه نیافته) تعیین نمود تا بتوان به اهداف مورد نظر دست یافت. مولفه­های مربوط به سرمایه اجتماعی در این پژوهش مواردی همچون اعتماد، مسئولیت پذیری و تعهد و مشارکت را در بر می­گیرد که هریک از این موارد ارتباط مستقیم با یکدیگر داشته و بالا بودن هریک در افزایش نقش دیگری بسیار موثر است. بر این اساس سوالات پژوهش به شرح زیر است:

1- میانگین نمرات توسعه‌یافتگی روستاهای توسعه یافته و روستاهای توسعه نیافته چگونه است؟

2- روستاهای مورد مطالعه از نظر سرمایه اجتماعی نسبت به هم چه وضعیتی دارند؟

3- وضعیت اعتماد، تعهد و مشارکت در روستاهای دهستان گودوین چگونه است؟

مبانی نظری

در دیدگاه‌های سنتی توسعه، سرمایه اقتصادی و فیزیکی مهمترین نقش را ایفا می­کرد، اما در عصر حاضر علاوه بر آن­ها نیازمند سرمایه اجتماعی هستیم، زیرا بدون این سرمایه استفاده از دیگر سرمایه­ها به­طور بهینه انجام نخواهد شد (الوانی و شیروانی: 174). با بررسی مجموعه فعالیت­های توسعه‌ای کشور به این نتیجه می­رسیم که این فعالیت­ها با معضلاتی دست به گریبان است که از حرکت جدی به سوی پیشرفت جلوگیری می­کند. در یک دیدگاه کلان این معضل را می­توان در قالب سطح نازل سرمایه اجتماعی در جامعه مورد توجه قرار داد که سرچشمه بسیاری از فعالیت­های بازدارنده دیگر است. سرمایه اجتماعی کالایی عمومی است که در جامعه از بالا به پایین، پایین به بالا و افقی تولید می­شود و هیچ بخشی بر آن مالکیت ندارد. هرچند تمام افراد و بخش‌های جامعه در شکل­گیری، تقویت و فرسایش آن نقش اساسی دارند، گسترش و تسهیل شبکه ارتباطات و پیوندهای اجتماعی، سطح دسترسی افراد و گروه­ها را به منابع اقتصادی اجتماعی ارتقا می­دهد. این پیوندها و ارتباطات به مثابه زنجیره­ای از روابط، باعث اتصال عناصر موجود در جامعه به یکدیگر و تسهیل کنش­های جمعی از قبیل تعاون ،حمایت­های اجتماعی و ... می­گردد (اونق، 1384: 6). در همه رویکردها می­توان سرمایه اجتماعی (مشارکت، همیاری و اعتماد) را حلقه مفقوده توسعه در نظر گرفت تا جایی که امروزه توسعه بدون توجه به سرمایه اجتماعی بی معنی تلقی می­شود. پس می‌توان گفت سرمایه اجتماعی الزاماتی را که برای توسعه ضرورت دارند را در خود جای می­دهد و پرداختن به مسائل نظری و اجرایی سرمایه اجتماعی و نیز تبیین الزامات نهفته در آن برای توسعه روستایی، مهم و اساسی است.

ایده محوری سرمایه اجتماعی را می­توان در واژه روابط خلاصه کرد. اعضای جامعه با برقراری تماس با یکدیگر و پایدار ساختن آن­ها قادر به همکاری با یکدیگر هستند و به این طریق چیز­هایی را کسب می­کنند که به تنهایی قادر به کسب آن­ها نیستند (غفاری و رمضانی، 1388: 7)، مثال مجسم صحت این گفته را می­توان در جامعه زراعی مشاهده کرد که در آن مردم یکدیگر را یاری می­دهند، اسباب و ابزار به یکدیگر قرض می­دهند و در نتیجه موفق­تر از جامعه دیگرند که مردمانش یکدیگر را با سوءظن می­نگرند و هر کس اهداف فردی خودش را دنبال می­کند (تاجبخش، 1389: 637).

در ادبیات معاصر توسعه برای حرکت از وضع موجود به مطلوب علاوه بر سرمایه فیزیکی، انسانی، اقتصادی سرمایه دیگری به­نام سرمایه اجتماعی به عنوان یک دارایی جمعی ناپیدا مطرح شده است. برای نمونه، امروزه گفته می­شود که 70% دانشی که در محیط­های کاری اندوخته می­شود توسط رابطه غیر رسمی منتقل می­شود. پس نوعی تحول در پارادایم­های توسعه رخ داده است، این تحول در سه بعد روش­شناختی، هستی­شناختی و معرفت شناختی نسبت به محرک­های توسعه ایجاد شده است.سرمایه اجتماعی به ویژگی­های سازمان اجتماعی از قبیل شبکه­ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که هماهنگی و همکاری برای کسب سود متقابل را تسهیل می­کندو با خلق هنجار­های مشترک و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف و پیشبرد امور می­گردد (قاسمی و همکاران، 1389: 6). این سرمایه سیمان انسجام بخش میان سطوح گوناگون (انسان­ها با همدیگر، سازمان­ها و انسان­ها، سازمان­ها با سازمان­ها و حتی در سطح بین­المللی ) تلقی می­شود.با فقدان سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه­ها اثر بخشی خود را از دست داده و پیمودن راه‌های توسعه اگر غیر ممکن نباشد، دست­کم بسیار دشوار است.سرمایه اجتماعی بر خلاف دیگر سرمایه­ها دارایی شخصی هیچ یک از افرادی که از آن سود می­برند نیست (صبوری، 1377: 482) و در شکل­گیری روابط بین افراد و گروه­ها خود را نشان می‌دهد.هرچند ممکن است خصوصیات فردی از قبیل صداقت به وجود سرمایه اجتماعی کمک کند، اما تا زمانی که روابطی بین افراد و گروه­ها به وجود نیاید، سرمایه اجتماعی معنا و تحقق پیدا نمی­کند. در دیدگاه­های سنتی اقتصاد توسعه، سرمایه اقتصادی، فیزیکی و نیروی انسانی مهمترین عوامل معرفی می­شوند، اما در عصر حاضر برای توسعه بیشتر از سرمایه مورد تاکید اقتصاد کلاسیک به سرمایه اجتماعی نیاز است، زیرا سرمایه اجتماعی سود سرمایه گذاری در زمینه­های سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی را افزایش می­دهد و استفاده از آنها را بهینه می­کند ( پاتنام،2000). در شرایط ضعف سرمایه اجتماعی سایر سرمایه­ها نیز به­ هدر می­روند. از این رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب می­شود. در اندازه­گیری سرمایه اجتماعی به سه جنبه اعتماد بین افراد، گستردگی روابط پایدار و وجود هنجار­های مشترک توجه می­شود، چون سرمایه اجتماعی حاصل انباشت منابع بالقوه یا بالفعلی است که مربوط به مالکیت یک شبکه بادوام از روابط کم و بیش نهادینه شده در بین افرادی است که با عضویت در یک گروه ایجاد می­شود. بنابراین، سرمایه اجتماعی در روابط میان افراد تجسم می­یابد، یعنی سرمایه اجتماعی زمانی به وجود می­آید که روابط میان افراد به شیوه­ای دگرگون شود که کنش­ها را تسهیل بخشد. متغیر­های عمده برای سنجش سرمایه اجتماعی عبارتند از: نخست ،شاخص اعتماد اجتماعی (بین فردی و سازمانی و بین دولت - ملت )، دوم، میزان، مشارکت،درتشکل­ها، انجمن­ها و فعالیت­های داوطلبانه اجتماعی، سوم، کاهش شاخص­های منفی مانند میزان جرم، طلاق، خودکشی، چک­های برگشتی و نظایر آن، چهارم، وسعت و عمق روابط اجتماعی (نقدی و همکاران، 1389: 179).

تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه شده است که در اینجا به چند مورد آن اشاره می­کنیم: بوردیو: نخستین تحلیل منظم از سرمایه اجتماعی بوسیله بوردیو صورت پذیرفته است این تحلیل از قویترین تحلیل­هایی است که مفهوم سرمایه اجتماعی را در گفتمان جامعه شناسی معاصر وارد کرده است. سرمایه اجتماعی از نظر بوردیو عبارت است از مجموعه‌ای از منابع بالفعل یا بالقوه است که مالکیت یک شبکه بادوام از روابط کم و بیش نهادینه شده از آشنایی و شناخت متقابل و دو جانبه، پیوند یافته است بنا براین افکار بوردیو راجع به سرمایه اجتماعی تعبیری است که برای تاکیدش بر تضاد طبقاتی :روابط اجتماعی برای افزایش توانایی کنشگر برای پیشبرد منافعش، به کار برده است و منبعی برای کنش اجتماعی است (زاهدی و همکاران، 1388: 9).

کلمن نیز به کارکرد­های سرمایه اجتماعی توجه دارد. به نظر او، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنش­گر اجازه می­دهد تا با استفاده از آن به منابع خود دست یابد. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، مجاری اطلاع رسانی، هنجار­ها و ضمانت اجرایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می­کند. سرمایه اجتماعی ذات واحدی نیست، بلکه مجموعه ایی از ذات­های گوناگون است و آن را یک کالای عمومی می­داند که به هیچ کس و هیچ چیز تعلق ندارد (کلمن، 1988)، که دو عنصر مشترک دارند: اولاً همه آنها مشتمل بر جنبه­ای ازساختار­های اجتماعی­اند، ثانیاً برخی کنش­های خاص کنش­گران- اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی را –در داخل ساختار تسهیل می­کند (تاجبخش، 1389: 49). از نظر کلمن سرمایه اجتماعی می­تواند به سه شکل ظاهر شود:

اول: تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد. دوم: ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی که بتواند پایه‌ای برای کنش فراهم سازد. سوم: هنجار­های که توام با ضمانت اجرایی باشد.

فوکویاما از دیگر نظریه پردازان سرمایه اجتماعی، این نوع سرمایه را به عنوان یک پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار می­دهد.به­نظر او، سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد، و آن رایک توانایی می­داندکه در نتیجه گسترش اعتماد در جامعه یا در برخی از بخش­های آن به وجود می­آید (فوکویاما، 1995: 56). هرچه شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گسترده­تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز بیشتر خواهد بود و به تبع آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت. فوکویاما منابع ایجاد­کننده سرمایه اجتماعی را این­گونه فهرست می­کند:

1- هنجارهایی که به لحاظ نهادی ساخته شده­اند و منتج از نهاهای رسمی مانند دولت هستند؛

2-هنجارهایی که خودجوش بوده و برخاسته از کنش­های متقابل اعضای یک جامعه است؛

3-هنجارهایی که از طبیعت ریشه گرفته­اند مانند خانواده، نژاد و قومیت (نقدی و همکاران، 1389: 181).

رابرت پاتنام پس از انتشار مطالعه برجسته خود تحت عنوان بولینگ به تنهایی(2000) تبدیل به شناخته شده ترین چهره سرمایه اجتماعی گردید. پاتنام پیشتر علاقه مند بود که چگونه سرمایه اجتماعی در سطوح منطقه­ای عمل می­کند تا ایجاد نهادهای دموکراتیک و توسعه اقتصادی را موجب شود و دیدگاهی را ارائه می­دهد که در آن نگرش­ها و هنجارهایی مانند اعتماد و روابط متقابل به طور برون زاد به همراه شبکه­های اجتماعی به وجود می­آیندو به مثابه عواملی که یک جامعه را قادر می­کند به کنش جمعی بپردازد، عمل می­کنند (ماجدی و لهسایی زاده، 1385: 6) و خود او در این مورد می­گوید: منظور از سرمایه اجتماعی ویژگی­هایی از سازمان اجتماعی از جمله اعتماد، شبکه­ها و هنجارها اشاره دارد که به مشارکت کنندگان کمک می­کند تا اهداف مشترک خود را دنبال کنند (پاتنام، 1996: 56). در جدول 1 خلاصه‌ای از تعاریف مختلف و سطوح تحلیل آن مورد مقایسه قرار گرفته است.

جدول1- تعاریف و سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی

اقتباس از غفاری 1388، رحمانی1387، قالیباف و همکاران 1388

به­طور کلی مفهوم سرمایه اجتماعی در بردارنده مفاهیمی چون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه است، به شیوه­ای که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزشها و معیارهای رایج در جامعه مثبت تلقی می­شوند، هدایت کند، که در شکل­گیری آن از دیدگاه نظریه پردازان مختلف عوامل بسیاری از جمله تحرک و جابجایی مشاغل، وضعیت شغلی و سطح درآمد، آموزش، همگونی قومی و زبانی، حمایت و طرفداری سیاسی، تجربیات طول زندگی، دین و تعهد دینی، حومه نشینی و پراکندگی شهر، سن افراد،اندازه خانوار، هزینه فرصت و...تاثیر دارند (ناطق­پور و فیروزآبادی،1385، 10).

رابطه سرمایه اجتماعی و توسعه

توسعه از جمله مفاهیمی است که با زندگی افراد رابطه تنگاتنگی داشته و ناظر بر بالا بردن سطح زندگی از طریق ایجاد شرایط مطلوب و بهینه در زمینه فقرزدایی، بهداشت، اشتغال و آموزش است و در بعد وسیعتر مباحثی همچون عدالت اجتماعی و سرمایه اجتماعی از موضوعات اساسی توسعه است (ازکیا:1384 ،47).توسعه از دیدگاه پیتر دونالدسون فرایندی است که از طریق به وجود آوردن تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی ،گرایش­ها و نهادها به تحقق اهداف جامعه منجر می­شود، وی معتقد است تا همه مردم (در قالب شبکه­ها، تشکل­ها و انجمن­های مدنی، سیاسی و اقتصادی) با آگاهی همگانی در امر توسعه مشارکت نداشته باشند رسیدن به توسعه امکان پذیر نخواهد بود (عطار، 1388: 10). از آنجایی که بخش بزرگی از جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می­کنند توسعه روستایی بخش اجتناب ناپذیر توسعه ملی است (خانی، 1385: 172). به اعتقاد کارشناسان در حال حاضر این مهم بیش از هر چیزی در گرو توسعه سرمایه اجتماعی (از طریق مشارکت، همیاری، تعهد و اعتماد) است، به عبارت دیگر اعتماد، مشارکت و همکاری متقابل می­تواند در افزایش بهره­وری (به ویژه بهره­وری نیروی کار در محیط روستایی موثر باشد (آقا نصیری، 1389، 17) مثال روشن در این زمینه را می­توانیم مثلاً گروهی از افراد که واقعاً به یکدیگر اعتماد دارند در مقایسه با گروهی که فاقد چنین اعتمادی در بین خود هستند از توان همکاری بیشتری با یکدیگر برخوردارند (تاجبخش، 1387: 45). در یک اجتماع روستایی یک کشاورز علوفه را از کشاورز دیگر می­گیرد و ابزار و ادوات کار کشاورزی را به­طور گسترده به یکدیگر قرض می­دهند، در واقع سرمایه اجتماعی اجازه داده که هر کشاورز کارش را با حداقل سرمایه فیزیکی در قالب ابزار و تجهیزات لازم انجام دهد (کلمن، 1377: 235). پس در شرایطی که سرمایه اجتماعی؛ یعنی توانایی استفاده جمعی و توام با همکاری برای وظایف عمومی وجود نداشته باشد بعید است تنها تامین سرمایه مالی و افزایش سرمایه انسانی (از طریق آموزش) بتواند به نتایج مثبتی همچون رشد اقتصادی، کاهش فقر، مشارکت بیشتر منجر بشود (تاجبخش، 1387: 10).

بر این اساس با توجه به تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات تشریح شده در صفحات قبل و از طرفی با توجه به موضوع پژوهش، نظرات و دیدگاههای فوکویاما و پاتنام اساس فرایند تحلیل قرار گرفته، لذا مفاهیم اعتماد، مشارکت و تعهد و مسئولیت پذیری به مثابه مولفه­های بنیادین سرمایه اجتماعی و محرک توسعه روستایی که نمایانگر ایدولوژی­های این دو نظریه پرداز است، انتخاب شده­اند و در ادامه این عناصر که مدنظر این نظریه پردازان بود،آمده است:

1- اعتماد: اعتماد عبارت است از تمایل به خطر پذیری در بطن جامعه، بر اساس حس اعتماد به دیگران است.به این شکل که دیگران بر اساس انتظار ما پاسخ داده و به روش­های حمایتی دوجانبه عمل خواهند کرد. اعتماد یک پدیده حساس و شکننده است که به وجود آمدن آن زمان زیادی می­برد. مزیت عمده اعتماد بین افراد ،تسهیم اطلاعات و همکاری است وقتی افراد اعتماد داشته باشند که به عقاید آن­ها احترام گذاشته می­شود، تمایل بیشتری برای ارائه عقاید خلاق فردی دارند (صالحی امیری و کاووسی:1387، 14).

2- مشارکت: یعنی درگیری افراد در موقعیت­های گروهی است که آنان را وادار می­کند برای دستیابی به اهداف مشترک یکدیگر را یاری کنند و در مسئولیت کار شریک شوند (علوی، 1379: 15) مثلاً همکاری افراد روستا برای لایه‌روبی قنات، که موجب شکل گیری حس مالکیت و تلاش برای حفظ آن می­شود.

3- تعهد و مسئولیت: مسئولیت اجتماعی مجموعه وظایف و تعهدات است که افراد باید در جهت کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می­کنند، انجام دهد، و استیفن رابین معتقد است که مسئولیت اجتماعی در میانه سیر تکامل می­شود (آقا نصیری، 1389: 9). چرا که با مشارکت است که افراد در نتایج امور شریک می­شوند و پس منطقی است تا نسبت به آن تعهد داشته باشند.

پیشینه پژوهش

پیشینه پژوهش مربوط به سرمایه اجتماعی و ارتباط آن با دیگر مولفه­ها از قبیل توسعه اقتصادی از غنای قابل توجهی برخوردار بوده و این بیانگر اهمیت محوری این مفهوم در رویکردهای توسعه معاصر است. از بین مطالعات داخلی مرتبط می­توان به کارهایی همچون: سرمایه اجتماعی ترجمه غلامرضا غفاری و حسین رمضانی(1388) و به این نتیجه رسید که سرمایه اجتماعی تا جایی می­تواند سرمایه خوانده شود که باعث ظهور و شکوفایی منابعی شود که کنشگران – افراد و گروه­ها-بتوانند با بکار­گیری آنها به شکل موثر­تر، در قیاس با فقدان آن به اهداف خود دست پیدا کند. سید علی اکبر احمدی و حوریه فیض­آبادی (1390) در کتابی با عنوان بررسی ارتقای سرمایه اجتماعی بر بهبود عملکرد سازمان به این نتیجه می­رسند که اعتماد افراد با بهبود عملکرد رابطه مستقیم و همچنین شبکه­های رسمی با بهبود عملکرد رابطه غیر مستقیم دارد و بین سرمایه اجتماعی و بهبود عملکرد افراد رابطه مستقیم وجود دارد. محمد رضا پور جعفر، فاطمه رضایی و علی اکبر تقوایی (1389) با عنوان فضاهای قابل دفاع به عنوان سرمایه اجتماعی در کاهش میزان جرم­های شهری و ارتقای امنیت محیطی به این نتیجه می­رسند که فضاهای قابل دفاع و امن در شهرهای تاریخی ایران با پشتیبانی از مفهوم سرمایه اجتماعی ،تحت نظارت همگانی و با مسولیت جمعی مراقبت می­شده و در کاهش جرم و ثبات امنیتی در شهرها نقش برجسته­ای داشته اشت.مسعود چلپی و محمد مبارکی با عنوان تحلیل رابطه­ای سرمایه اجتماعی و جرم در سطح کلان و خرد، به این نتیجه می­رسند که هم در سطح کلان و هم در سطح خرد بین سرمایه اجتماعی و جرم رابطه معنادار و منفی وجود دارد. پردیس ترابی و دکتر علیقلی حیدری(1389) با عنوان تاثیر سرمایه اجتماعی در عملکرد شرکت­های تعاونی به این نتیجه می­رسند که متغیرهای مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی بیشترین تاثیر را در عملکرد شرکت­ها تعاونی دارد. پاتنام(1996) به بررسی رشد اقتصادی و سرمایه اجتماعی در ایتالیا می‌پردازد. کلمن(1381) به بررسی نقش سرمایه اجتماعی در تشکیل سرمایه انسانی می­پردازد، اشاره کرد.

منطقه مورد مطالعه

شهرستان کنگاور از توابع استان کرمانشاه است که شمال به اسدآباد، از مشرق به تویسرکان، از مغرب به صحنه، از جنوب غربی به هرسین و از سمت جنوب به نهاوند منتهی می­شود. در واقع کنگاور آخرین بخش شرقی استان کرمانشاه است که از سه طرف توسط استان همدان احاطه شده است (تقی پور، 1374: 1).

در تقسیمات سیاسی کشور روستای گودین مرکزدهستان گودین از توابع بخش مرکزی شهرستان کنگاور از استان کرمانشاه است و در منتهی الیه شرقی این استان در مجاورت استان همدان قرار گرفته است. به طوریکه از سه طرف در داخل استان همدان جای گرفته؛ از سمت شمال توسط شهرستان اسدآباد، از سمت جنوب توسط شهرستان نهاوند و از سمت مشرق توسط شهرستان تویسرکان محدود شده و تنها از سمت غرب است که با استان کرمانشاه ارتباط می‌یابد (نقشه1).

نقشه1- منطقه مورد مطالعه

روش پژوهش

از جنبه پارادایمی پژوهش حاضر در پرتو پارادایم پژوهش کمی مبتنی بر توصیفی – تحلیل داده­ها بوده و از طریق شاخص‌سازی کمیت‌گرا و گردآوری داده‌ها و تحلیل آنها محقق شده است. از لحاظ راهبرد پژوهش، با عنایت به بهره‌گیری از پارادایم کمی، گستردگی حدود و ابعاد مسأله و همچنین نیازمندی به کسب اطلاعات گسترده از طریق بررسی میدانی و از راهبرد پیمایشی استفاده شده است. این تحقیق از لحاظ جهت‌گیری پژوهش و هدف، از نوع پژوهش‌های کاربردی ‌است، زیرا در جهت توسعه دانش کاربردی انجام می­گیرد و نتایج آن برای برنامه‌ریزان و دست­اندرکاران امر قابل استفاده است. از لحاظ زمانی نیز، با عنایت به اینکه این پژوهش در یک مقطع زمانی خاص و معین انجام می‌گیرد از نوع پژوهش‌های تک مقطعی است.

این پژوهش با بهره گیری از رویکرد استقرایی و استفاده از تکنیک­های نمونه‌گیری، سعی در تعمیم نتایج حاصله از این پژوهش به جامعه است. جامعه آماری این پژوهش روستاهای دهستان گودین از توابع شهرستان کنگاور است و واحد تحلیل نیز سرپرست خانوار است. جامعه نمونه این پژوهش با توجه به فرمول کوکران، 292 خانوار برآورد شده است. در راستای روشن شدن تاثیر سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه تلاش نمودیم که دهستان را از نظر سطح توسعه خوشه­بندی کنیم و به صورت زیر طبقه بندی شد (نمودار1).

نمودار 1- خوشه بندی روستاهای دهستان، ماخذ نگارندگان

پرسشنامه به نسبت جمعیت هر سطح پرسشنامه توزیع شد، همچنین از نظر میزان نظارت و درجه کنترل متغیرها و تحلیل داده‌ها به ترتیب، غیر آزمایشی و توصیفی - استنباطی است. توصیفی از آن جهت که در آن به توصیف شرایط یا پدیده­های مورد بررسی بدون کم و ‌کاست پرداخته شده و استنباطی از آن جهت که تلاش شده است تا با بررسی رابطه میان متغیرها به تحلیل، تشریح و تبیین پرداخته شود. در راستای تحلیل داده‌های آماری از دو دسته آمار توصیفی و آمار استنباطی و ... استفاده می‌گردد.

یافته‌های پژوهش( توصیفی):

اعتماد

«الیسون و فایرستون» اعتماد را واگذاری منابع به دیگران می‌دانند؛ با این انتظار که آن‌ها به گونه‌ای عمل خواهند کرد که نتایج منفی به حداقل ممکن کاهش می‌یابد و دسترسی به اهداف میسر می‌گردد(درانی و رشیدی، 1387: 13). نتایج روستاها در مورد اعتماد به تفکیک در جدول 2 ارائه شده است.

جدول 2- وضعیت اعتماد در روستاها

نتایج بیانگر آن است که اهالی روستای کارخانه در زمینه اعتماد اجتماعی به مسؤولان و سایر اهالی از موقعیت بهتری برخوردارند و یا بعبارتی اعتماد بیشتری به یکدیگر دارند. روستاهای گودین، قارلق، علی آباد اول و علی آباد دوم در رده‌های بعدی قرار دارند.

تعهد اجتماعی

یکی دیگر از مولفه‌های سرمایه اجتماعی که در این فصل مود بحث و بررسی قرار گرفته، تعهد اجتماعی است. مسئولیت افراد نسبت به یکدیگر از یکسو و محیط روستا از سوی دیگر سبب شکل‌گیری سرمایه اجتماعی و تقویت آن می‌گردد. میانگین کلی گویه‌های مربوط به مولفه تعهد اجتماعی نشان از کم رنگ بودن آن در روستاهای مورد مطالعه است. همانطور که در جدول شماره 2 نشان داده شده، توافق بر روی پذیرفتن مسئولیت‌های اجتماعی بسیار پایین و حتی با مقوله­های مربوط به تقویت کننده سرمایه اجتماعی نیز مخالفت وجود دارد. برای مثال میانگین پاسخ به گویه "انجام کار برای دیگران وقتی بدانید که انجام آن برای شما سودی ندارد" در حدود 2.88 است که نشانگر کمبود توافق در این زمینه است بعبارت دیگر پاسخ دهندگان معتقدند که انجام کار برای دیگران مستلزم دریافت سود است. در زمینه گویه‌های منفی مانند " به نظر من این که افراد روستا در اماکنی مثل مسجد جمع شوند و در مورد مشکلات صحبت کنند، هیچ دردی را دوا نمی­کند" توافق وجود داشته و پاسخ دهندگان با عدم حضور برای حل مشکلات موافقند.در جدول 3 به طور کامل قابل ملاحظه است.

جدول 3- وضعیت تعهد در روستاها

همانطور که در جدول ملاحظه می­نمایید روستای علی­آباد دوم از نظر عدم تعهد اجتماعی افراد و مسئولیت پذیری در جایگاه اول قرار داشته و روستاهای علی آباد اول،گودین، قارلق، و کارخانه در رتبه­های بعدی قرار دارند.

مشارکت

مشارکت در فرایند توسعه از چنان جایگاهی در تعاریف نظری برخودار است که طبق گزارش توسعه انسانی، توسعه باید در اطراف مردم مواج باشد و نه مردم به دور توسعه، و توسعه باید موجب توانمندسازی و تفویض اختیار به افراد و گروهها شودو نه تضعیف آنها (رضوی، 1390: 30). به منظور بررسی این مولفه نیز از طیف لیکرت استفاده نمودیم (جدول4).

جدول 4- وضعیت مشارکت در روستاها

یافته­ها نشان می­دهد که روستاهایی که از نظر توسعه شرایط بهتری دارند، به دلیل اینکه تعهد بیشتری نسبت به هم دارند، نسبت به هم احساس همدلی و همکاری بیشتری می­کنند و همین عامل موجب می­شود تا برای مشکلات و مسائل جامعه تلاش بیشتر از خود نشان دهند. همچنین ذکر این نکته ضروری است که به منظور انجام فرایند مشارکت، بسترسازی لازم باید انجام گیرد، به عنوان نمونه در روستاهای توسعه یافته شورا فعال است(بستر سازی برای تقویت مشارکت)، اما در روستاهای توسعه نیافته شورا و سایر نهادهای داوطلبانه، غیر فعال یا نیمه فعال است که می­تواند در ترغیب مردم به مشارکت نقش اساسی ایفا کند.

مولفه‌انسجام

حمایت افراد جامعه از یکدیگر و احساس پذیرش از سوی دیگر اعضای جامعه به واسطه احساس همسانی و دگر خواهی اعضا و به طور کلی تعلق جمعی میان اعضای جامعه که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجارهای یک جامعه و وجود تعلق جمعی و تعامل میان اعضای جامعه است (گروئتارت و اسوانی، 2005: 30-40).

جدول 5- وضعیت مولفه انسجام در روستاهای مورد مطالعه

در ارتباط با نظم و انسجام اجتماعی شاخص‌ها به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می­گردند. همانطور که در جدول نشان داده شده شاخص‌های منفی از شرایط بهتری برخوردار بوده و نشان دهنده آن است که در روستاهای مورد مطالعه درگیری و نزاع، اختلافات مذهبی، سیاسی در بین ساکنان این روستاها وجود ندارد. با این وجود بین روستاها اختلاف وجود دارد و در روستاهای توسعه یافته شرایط مطلوبتری وجود دارد. اما در شاخص‌های مثبت وضعیت متفاوت بوده و در همه روستاها در حد متوسط به پایین است.

مولفه روابط و شبکه‌های اجتماعی

یک شبکه اجتماعی مجموعه افراد (یا سازمان­ها یا دیگر موضوعات اجتماعی) است که به یک مجموعه ارتباطات اجتماعی مرتبط است که از جمله آن رابطه دوستی، رابطه همکاری یا تبادل اطلاعات است. (مرزبان و قلی‌جان، 1388: 56) (جدول6).

جدول 6- وضعیت مولفه شبکه‌ها و روابط اجتماعی در روستاهای مورد مطالعه

گویه­های این مولفه همانند امتیازات کلی آن از شرایط یکسانی برخوردار بوده و بجز گویه رفت آمدهای خانوادگی سایر گویه­ها از امتیاز پایینی برخوردارند. شایان ذکر است روستاهای علی آباد دوم و علی آباد اول از نظر این مولفه بدترین شرایط را دارا هستند.

یافته‌های استنباطی و بررسی فرضیه:

فرضیه1: میانگین نمرات توسعه‌یافتگی روستاهای توسعه یافته به طورمعناداری بیشتر از روستاهای توسعه نیافته است.

برای این منظور از آماره t استفاده می‌شود که در جدول 6 نشان داده شده است. نتایج حاکی از وجود تفاوت معنی داری بین میانگین‌های روستاهای توسعه یافته و توسعه نیافته است. باتوجه به جدول فوق، میانگین نمرات توسعه‌یافتگی روستاهای توسعه یافته به طورمعناداری بیشتر از روستاهای توسعه نیافته است (جدول7).

جدول 7- مقایسه نمره توسعه یافتگیباتوجه به نوع روستا

**تفاوت در سطح معنی داری 01/0

با توجه به جدول فوق، میانگین نمرات توسعه‌یافتگی روستاهای توسعه یافته به طورمعناداری بیشتر از روستاهای توسعه نیافته است (001/0>p).

فرضیه2:

«بین روستاهای مورد مطالعه از نظر سرمایه اجتماعی تفاوت وجود دارد.»

برای بررسی فرضیه فوق از آزمون آماری t مستقل استفاده شد (جدول8).

جدول 8- مقایسه سرمایه اجتماعی و مؤلفه‌های آن باتوجه به نوع توسعه‌یافتگی روستا