بررسی شاخص‌های توسعه پایدار محله ای منطقه 13 اصفهان

مقدمه

شناخت هرپدیده قبل ازهرچیز نیازبه تعریفی جامع وکامل ازآن پدیده دارد. واضح است که هرچه این تعریف جامع و کاملتر باشد، شناخت آن پدیده آسانتر و دقیقترخواهدبود. باید گفت که علیرغم پیشرفت علوم و فنون برای بعضی از پدیده‌ها تاکنون تعریف جامعی ارایه نشده است و توسعه فیزیکی نیز یکی از این پدیده‌هاست. توسعه یکی ازموضوعات اصلی در علوم انسانی و اجتماعی است که از نیمه دوم قرن بیستم تاکنون مطرح شده و مورد بحث و پژوهش قرار گرفته است. باوجود اینکه از این مفهوم استنباط متعددی صورت گرفته است، ولی همچنان از عدم شفافیت معنایی و مصداقی برخورداراست. توسعه از بدو امر در حوضه اقتصاد سیاسی و برنامه‌ریزان و مدیران قرار گرفت و ضمن شکل‌گیری حوزه مطالعات توسعه و طرح تجربه‌های متعدد توسعه مناقشه‌های مفهومی، روشی در گرفت (کریمی، 1387: 7).

بیان مسأله

درده سال اخیر، مفاهیم مختلفی از توسعه پایدار ارائه شده است، مفاهیمی نظیر شهر، روستا، انرژی، عدالت اجتماعی، توزیع عادلانه ثروت، مشارکت مردم درتصمیم گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها را شامل می‌گردد و در واقع همه زوایای زندگی انسان امروزی و نسل‌های آینده را در بر می‌گیرد. توسعه پایدار به همان میزانی که ابعاد جهانی دارد، به همان اندازه نیز دارای ابعاد محلی هست؛ یعنی توسعه پایدار نوعی کنش متقابل بین فرآیندهای محلی و جهانی است. محله به عنوان واحد پایه و محور برنامه ریزی مشارکتی در عرصه همگانی در شهرها قلمداد می‌شود. توسعه پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقای کیفیت زندگی در شهرشامل همه ویژگی‌ها و اجزای زیست محیطی، فرهنگی،سیاسی، اداری، اجتماعی و اقتصادی (بدون ایجاد مانعی برای نسل آینده) است، مانعی که باعث کاهش منابع طبیعی و افزایش کمبودهای محلی است. مهمترین دغدغه‌ای که توجه صاحبنظران و برنامه ریزان شهری را به سوی مفهوم توسعه پایدار شهری و محله‌ای جلب نموده، رشد شتابان شهرنشینی در جهان امروز و تداوم آن در آینده از یکسو و رشد حیرت‌آور کلانشهرها و پیامدهای زیانبار آن برای ساکنان مناطق است. اصفهان نیز یکی از جمله کلان شهرهای ایران است که از نظر جغرافیایی به 14منطقه تقسیم می‌شود که منطقه 13 آن دارای 8 محله است و نتایج حاصل از بررسی‌هایی که اخیرأ روی محلات آن انجام یافته، نشان می‌دهد، برقراری کیفیت و عدالت در این مناطق و محلات با مشارکت مردم انجام می‌پذیرد و بدون آن قابل تصور نیست، پس می‌توان گفت توسعه پایدار شهرها از توسعه محلات شروع می‌شود. با توجه به بازنگری مفهوم نوین محلات در سازمانیابی الگوهای اجتماعی شهر، توسط مدیریت نوین توسعه پایدار، سعی شده در قالب محلات منطقه 13، فرآیند احیا و مفهوم توسعه پایدار محله‌ای درپرتو سازمان‌های عمومی و غیردولتی بررسی شود، تا با استفاده از اصول و شاخص‌های مطرح در توسعه پایدار محله‌ای و کاربرد روش مصاحبه، پرسشنامه، بازدید میدانی و بهره گیری از الگوی مشارکت به منظور بهبود ساختار فضایی و ارتقای سرمایه‌های اجتماعی تمهیدات لازم اندیشیده شود. این پژوهش سعی برآن دارد تا با پاسخ به سوال‌های زیر پاسخ دهد.

1- شاخص‌های توسعه پایدار محله‌ای تا چه حد در ساماندهی فضایی در منطقه 13 اصفهان موثر است؟

2- چگونه شاخص‌های پایدار محله‌ای در منطقه 13 شهر اصفهان می‌تواند در توسعه پایدار مؤثر باشد؟

3- محلات منطقه 13 شهراصفهان از لحاظ توسعه پایدار چه تفاوت‌ها و تشابهاتی دارند؟

با توجه به این که پیچیدگی ذاتی شهرها و ابعاد مختلف تأثیرگذاری آنها، شناخت عوامل اصلی و کلیدی برای دستیابی به پایداری شهری و محله‌ای «شاخص‌های تعیین کننده» ضروری به نظر می‌رسد. از این رو، بیان این مسائل انگیزه گردید تا محقق برای پژوهش خویش این موضوع را انتخاب نماید و از این رو، باتوجه به میزان توسعه پایداری منطقه13، بتوان راهکارهایی ارائه داد تا به بهبود توسعه پایدار محله‌ای منطقه مورد نظر کمک شایانی نمود.

اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به اهمیت توسعه پایدار در شهرها و نقش بسیار مهم محلات شهری در گسترش و پایداری این توسعه و نیز نقش شاخص‌های توسعه پایدار محله‌ای در پایداری محلات شهری و با توجه به اینکه تاکنون کمتر به مسأله شاخص‌های توسعه پایدار و تأثیر آنها در ساماندهی محلات منطقه 13شهر اصفهان پرداخته شده است، این پژوهش می‌تواند در ماندگاری و حفظ هویت محلات منطقه 13 شهر اصفهان تأثیر گذار بوده و مباحث جدیدی را برای بهتر عمل کردن شاخص‌های پایداری مطرح نماید.

اهداف تحقیق

اهدف کلی

بررسی شاخص‌های توسعه پایدار محله‌ای در منطقه 13 شهر اصفهان است.

اهدف خرد (ویژه)

1- شناخت پتانسیل‌های موجود در محله‌های منطقه13 از جمله (فضای سبز میادین، پارکها، مکان‌های ورزشی، وجودآسایش بهتر) در مقایسه با مناطق دیگر به منظور توجه بیشتر به حس تعامل اجتماعی

2- بررسی شاخص‌های تأثیر گذار محله در ساماندهی فضای شهری

پیشینه و تاریخچه (سوابق) موضوع

توسعه محله‌ای از جمله مباحثی است که نه تنها در ایران؛ بلکه درجهان کمتر مورد توجه قرار گرفته ومنابع مکتوب اندکی از آن موجود است. نتایج مطالعات گذشته نشان می‌دهد که به دلیل اهمیت دادن بیش از حد به کلانشهر‌ها، رویکرد تفکیک جانبه نگری و عدم همخوانی طرح‌ها و برنامه‌ها با شرایط موجود سبب جدایی در ساختار فضایی محله و عدم انسجام ساختار اجتماعی میان ساکنان محله شده است (معصومی، 1390: 19). در زمینه پیشینه پژوهش کارهای متعددی صورت گرفته که به آنها اشاره می‌شود.

پیشینه داخلی

اذانی (1381) در پژوهشی با عنوان توسعه پایدار شهری: موردی شهراصفهان به این مباحث اشاره می‌کند: توسعه یکی از مفاهیمی است که همواره مورد توجه بوده و بعد توسعه از دیدگاه (پایداری) از مفاهیم جدیدی است که در نظام شهری دارای اهمیت و ارزش است. لذا توسعه درخور و پایدار که تمام ابعاد توسعه (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی) توسعه را مورد بررسی قرار می‌دهد، امروزه در جهان مطرح شده به عنوان تنها راه رهایی انسان از معضلات کنونی بیان شده است. وی با استفاده از مدل آمار استنباطی و Z.R، 65 شاخص تأثیرگذار را مورد بررسی قرارداده است.

احمدیان (1386) در پژوهشی با عنوان محله پایدار، راهی به سوی توسعه پایدار شهری در شهر بم، طراحی پروژه را شامل دو زیر فرایند از عمل کل به جز و طرح ساختار پایدار محله و طرح نهایی محله را تلفیقی از این دوزیر فرایند می‌داند، لذا رسیدن به پایداری نیازمند استراتژی مناسب در عرصه کلان و برنامه و اقدام محلی در عرصه خرد سیستم‌های شهری تعریف کرده و در نهایت فضای موازنه اکولوژیک بعنوان نقطه عطف ساختار پایدارمحله را به ارمغان آورده و واحدهای همسایگی پایدار به عنوان سلول‌های پایدار، کوچکترین واحد پایدار محله را رقم زده‌اند.

افسری (1390) در پژوهشی با عنوان برنامه ریزی ارتقای کیفیت محیطی و اجتماعی در چارچوب توسعه پایدار محله‌ای در دانشگاه تهران به این مقوله می‌پردازد که برای سنجش شاخص‌های کیفیت محیطی و اجتماعی زندگی محلی، توجه توأم به شاخص‌های عینی و ذهنی کیفیت محیطی و اجتماعی لازم است. با استفاده از نرم افزارها Excell, ArcGIS, AutoCAD, spss و نیز استفاده از پرسشنامه به این نتایج دست یافت که ابعاد محیطی، کالبدی و ابعاد اجتماعی در محله‌ها بر هم تاثیر گذارند و با ایجاد فضاهای مردمی و عمومی در کالبد و محیط محله‌ها می‌توان شبکه‌های اجتماعی را تقویت نمود.

تیموری (1390)، در پژوهشی با عنوان چالش‌های توسعه پایدار کلان شهر تهران، موردی: منطقه 17 شهرداری تهران در دانشگاه تهران به بررسی و سنجش میزان پایداری در منطقه 17 شهرداری و سطح محلات شهری این منطقه پرداخت، یافته‌ها نشان می‌دهد که وضعیت پایداری محلات شهری منطقه 17 در سطوح متوسط و پایین از آن قرار دارند به لحاظ پایداری محله، فلاح وضعیت متوسط که بهترین محله و بلورسانی بدترین وضعیت در بین محلات را داراست. در این پژوهش از روش ترکیب منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی برای سنجش شاخص‌های پایداری استفاده شد.

خاکپور و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان نقش سرمایة اجتماعی در توسعه پایدار محله‌ای، به بررسی هم افزایی سرمایه‌های اجتماعی و توسعه محله‌ای در منطقه 5 شهرداری مشهد پرداخته‌اند، نتایج حاصله حاکی است که می‌توان با تقویت سرمایه اجتماعی به پایداری محله ای دست یافت. اما به سبب معناداری یا نزدیک به معنادار بودن برخی مولفه‌های سرمایه اجتماعی دست یابی به پایداری توسعه محله‌ای، بدون توجه به پتانسیل‌های نهادی و انسانی و تمامی ظرفیت‌های فردی و گروهی امری غیرقابل اجراست.

نسترن و همکارن (1389)، در پژوهشی با عنوان کاربرد تکنیک تاسپس در تحلیل و اولویت بندی توسعه پایدار مناطق شهری، 21 شاخص را در جهت شناخت سطوح برخورداری مناطق 13 گانه شهرداری اصفهان مورد بررسی قرار دادند. 21 شاخص از طریق مدل آنتروپی شانون وزن دهی شده و روش بکار رفته تاسیس است. نتیجه حاصل نشان داده که در میان مناطق شهرداری اصفهان 6 منطقه محروم در پایین‌ترین سطح برخورداری و دارای اولین اولویت توسعه هستند و دومین سطح را 4 منطقه دیگر که ازحالت نسبتاً مطلوبی برخوردارند و ازشرایط بحرانی دورند و اولین سطح را 3 منطقه از لحاظ 21 شاخص بخود اختصاص داده‌اند.

پیشینه خارجی

1 در نیجریه (2001)، نتایج حاصل از مقاله‌ای در زمینه فعالیت‌هایی که برای افزایش برابری جغرافیایی ساختار سکونتگاه‌های انسانی صورت گرفته، بیان می‌دارد که برخی از موضوعات توسعه پایدار، سکونتگاه‌های انسانی را در دسترسی مناسب به امکانات و کاهش فشارها ذکر می‌نماید

نتایج حاصل از مطالعاتی در خصوص توسعه پایدار لیتوانی (2002)، در 10 فصل بیان می‌دارد که سیاست توسعه پایدار لیتوانی، کیفیت محیطی و منابع طبیعی، توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و توسعه پایدار در سطح محلی از جمله مهمترین نتایج مباحث این مطالعه است.

نتایج حاصل از مطالعه‌ای که سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد منتشر کرد (2005)، به نقش آموزش در توسعه پایدار تأکید فراوانی شده است. در این مطالعه مباحثی مانند آموزش برای آینده، علوم اجتماعی و طبیعی برای توسعه پایدار، توسعه پایدار در دانشگاه‌ها، فرهنگ جامع در توسعه پایدار و... مطرح شده است.

کن ورسی[1] (2006)،نتایج حاصل از مطالعه خود برروی برخی از شهرهارا جهت ارزیابی پایداری محیطی، اقتصادی و اجتماعی، در اشکال شهری و الگوهای حمل و نقل را اینگونه بیان می‌دارد که؛ ایجاد شهرهای جدید اکولوژیکی و حیاتی در کنار شهرهای موجود، فرصت مناسبی برای پیشبرد جهانی پایداری با 10 بعد کلیدی مرتبط با برنامه ریزی و سیستم‌های حمل و نقل است

نوری (2007): در مقاله‌ای با عنوان اندازه گیری توسعه پایدار، نتایج حاصل از یک تحلیل سری زمانی در 8 بعد، توسعه پایدار در فرانسه را مطالعه می‌کند. وی بر این واقعیت تاکید می‌کند که هیچ شاخصی کامل نیست و هیچ کس نمی‌تواند در مورد توسعه پایدار نظر جامعی بدهد. با توجه به این تحقیق، شاخص‌های مختلف نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد و به نظر نگارنده فرانسه، در سال مورد بحث، توسعه پایدار کمتری راداشته است.

یانگ جان لی و چینگ مینگ‌هانگ (2007): در مقاله‌ای با عنوان شاخص پایداری برای تایپه با بررسی‌های پایداری برای تایپی چین با انتخاب 51 شاخص به این نتیجه رسیده که شاخص‌ها از نظر پایداری یکسان نیست. شاخص‌های محیطی و اجتماعی به سمت پایداری حرکت می‌کنند در حالی که شاخص‌های اقتصادی و نهادی به طور نسبی ناپایدارند. در کل شاخص‌های مورد بررسی در بحث پایداری نشان از حرکت بسمت پایداری نسبت به 11 سال گذشته را دارند.

فرضیه‌های تحقیق

1- محله‌های منطقه 13 شهر اصفهان از نظر هویت اجتماعی (امنیت و آرامش) در سطح یکسانی هستند.

2- محلات منطقه 13 شهر اصفهان از نظر شاخص‌های کالبدی (اماکن ورزشی، فرهنگی، آموزشی و مذهبی) دارای تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای هستند.

سؤال‌های اصلی تحقیق

1- آیا نوع بافت محله‌ای در میزان تاثیر شاخص‌های توسعه پایدار محله ای دارای اهمیت است؟

2- آیا بین شاخص‌های توسعه پایدار محله‌های منطقه 13 شهر اصفهان تفاوت وجود دارد؟

3-محلات منطقه13شهراصفهان تاچه میزان پایدارهستند؟

روش تحقیق

بر اساس هدف کاربردی و براساس ماهیت توصیفی- تحلیلی می باشدواز نرم افراز spss و مدل ارزیابی تاپسیس برای تجزیه و تحلیل شاخص‌های توسعه پایدار محله‌ای استفاده شده است.

جامعه آماری ومحاسبه حجم نمونه

برای انجام این پژوهش از نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. حجم دقیق نمونه با استفاده از فرمول کوکران وپس از انجام مطالعه مقدماتی و برآورد بر طبق داده‌های ذیل در کل منطقه تخمین زده شده است، با توجه به اینکه منطقه سیزده شامل 8 محله (شامل محله شهرک ولی عصر، باغ فردوس، امیریه، باغ زیار، قائمیه و کوی گلزار و شفق و کشاورزی) است و تعداد جمعیت این منطقه در سال 1390 بالغ بر 121032 نفر بوده است، با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 383 نمونه بدست آمده است.

حجم نمونه و شیوه تعیین آن

با توجه به آنچه در بالا به آن اشاره گردید از تعداد 383 نفربدست آمده در این محاسبه تعداد 142 نفر مرد و 241 نفر زن تعیین گردید، سپس بر اساس نمونه گیری تصادفی احتمالی، این تعداد پرسشنامه‌ها (383 عدد) در بین محلات (8 محله) منطقه 13 اصفهان توزیع شد و پاسخ دهندگان بصورت تصادفی پرسشنامه‌ها را دریافت نمودند.

فرمول کوکران

ابزار گردآوری اطلا عات

روش کتابخانه‌ای و استفاده از سایت‌های مختلف اینترنتی که در این روش به مطالعه سوابق مسأله و موضوع تحقیق پرداخته شده است و در بخش دیگر اطلاعات از طریق میدانی تهیه شده که دارای ابزار سنجش شامل پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده بوده است. در پرسشنامه، گویه‌ها و سؤالات بر اساس فرضیات تنظیم شده که شامل سؤالات باز و بسته بوده است. در تجزیه و تحلیل این پژوهش علاوه بر اتکا بر اسناد و مدارک، مشاهده و ادراک تحلیل کیفی، داده‌های جمع آوری شده با استفاده از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی و با استفاده از نرم‌افزار SPSS و EXCEL مورد تحلیل قرار گرفته و تهیه نقشه‌ها با نرم افزار GIS و Auto Cad و مدل رتبه بندی تاپسیس انجام شده است.

متغیرها

متغیر به ویژگی یا صفت یا عاملی اطلاق می‌شود که بین افراد جامعه مشترک بوده و می‌تواند مقادیر کمی و ارزش‌های متفاوتی داشته باشد. متغیرها، عامل یا عواملی هسنتد که مورد اندازه‌گیری یا سنجش قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر، متغیر مشخصه یک فرد، چیز، پدیده مورد نظر است که: قبل اندازه گیری بوده و می‌تواند مقادیر مختلفی بپذیرد.

جدول شماره1- انواع متغیرها

محدوده وقلمرو پژوهش

شناخت شهر اصفهان:

استان اصفهان با مساحتی حدود 107018 کیلومتر مربع، حدود 25/6 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. این استان بین 30 درجه تا 34درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 49درجه و 36 دقیقه تا 55درجه و 32 دقیقه طول شرقی در ایران مرکزی قرار دارد (تاجیک، 1389: 63). این استان تقریباً در مرکز ایران واقع شده، از شمال به استان‌های مرکزی، قم و سمنان، از جنوب به استان‌های فارس و کهگیلویه و بویر احمد، از شرق به استان یزد و از غرب به استان‌های لرستان و چهار محال و بختیاری محدود است.

شکل شماره 1- نقشه مناطق چهارده گانه شهر اصفهان

جدول شماره 2-شاخص‌های جمعیت مناطق چهارده گانة شهر اصفهان در سال 1390

منبع: آمارنامه شهر اصفهان،1390: 52

محدوده منطقه 13 شهر اصفهان

این منطقه از شمال درامتداد حاشیه زاینده رود از تقاطع خیابان نیروگاه تا میدان سهروردی، از جنوب از میدان تیر تا کارخانه سیمان اصفهان و دیوار غربی زندان مرکزی درمسیر ریل راه آهن تا پل یزدآباد و از شرق به خیا بان سیمین و جانبازان منتهی می‌شود و از غرب از پل یزد آباد در امتداد شهرک قدس تا جاده نیروگاه درحاشیه زاینده رود امتداد می‌یابد (سایت شهرداری منطقه 13 اصفهان).

شکل شماره2-نقشه معرفی موقعیت محدوده مورد مطالعه

جدول شماره 3- جمعیت و درصدمساحت محلات منطقه13 شهرداری اصفهان

منبع: آمارنامه شهر اصفهان، 1390: 57 و پردازش آماری توسط نگارنده

شکل شماره 3- نقشه محلات منطقه 13 با میزان جمعیت و مساحت

مهمترین کاربریهای منطقه 13شهر اصفهان

کاربری مسکونی

کاربری مسکونی در مجموع درحدود390 هکتار یا 01/38 درصد از مساحت بافت نسبتاً پر را تشکیل می‌دهد.

کاربری بهداشتی-درمانی

در مجموع 18 قطعه کاربری درمانی در منطقه سیزده موجود است که سطحی معادل 88/0 هکتار جای گرفته و حدود 09/0 درصد از مساحت بافت نسبتاً پر منطقه را شامل می‌گردد.

کاربری فرهنگی

چهارده قطعه کاربری فرهنگی در مجموع 64/1 هکتار یا 16/0درصد از مساحت بافت نسبتاً پر منطقه را اشغال نموده است.

تجهیزات شهری

تعداد 19 قطعه کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری درمحدوده‌ای به وسعت 37/17 هکتار یا70/1 درصد از مساحت بافت نسبتاً پر منطقه سیزده جای گرفته است.

کاربری ورزشی

8 قطعه از اراضی قطعات کاربری منطقه سیزده به انواع کاربری‌های ورزشی اختصاص دارد که در مجموع 28/2 هکتار از اراضی منطقه یا در حدود 22/0 درصد از مساحت بافت نسبتاً پرآن را شامل می‌گردد.

کاربری آموزشی

در مجموع 46 قطعه کاربری آموزشی در محدوده منطقه سیزده موجود است. کاربری‌های مذکور در سطحی معادل 46/9 هکتار جای گرفته که به تقریب 92/0 درصد از مساحت بافت نسبتاً پر منطقه را در برگرفته است. (مهندسان مشاور آتک، 1388: 56-54).

شکل شماره 4-نقشه جایگاه کاربری آموزشی درمنطقه13

شکل شماره 5-نقشه جایگاه کاربری درمانی درمنطقه13

شکل شماره 6-نقشه جایگاه کاربری ورزشی درمنطقه13

شکل شماره 7-نقشه جایگاه کاربری تأسیسات وتجهیزات شهری درمنطقه13

شکل شماره 8-نقشه جایگاه کاربری مسکونی درمنطقه13

ادبیات ومفاهیم نظری:

توسعه: به طور معمول توسعه به معنای فرایندی است که طی آن قابلیت‌ها با توانایی‌های بالقوه یک شیء یا موجود زنده تحقق یافته و آن شیء یا موجود زنده به حالت طبیعی و کامل خود در می‌آید (زاکس، 1377: 17-16). توسعه در عرف به فرایندی گفته می‌شود که طی آن جوامع از شرایط اولیه و عقب ماندگی با عبور از مراحل تکاملی و کم و بیش یکسان و تحمل دگرگونی‌های کمی و کیفی به جوامع توسعه یافته تبدیل شوند (نصیری، 1379: 45).

همانطور که مایکل تودارو می گوید: توسعه را باید جریانی چند بعدی دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است. (تودارو، 1383: 23). توسعه در مفهوم کلی به معنی بهبود شرایط زندگی، نیازها و زمینه سازی برای نیل به آرمان‌ها به کهنسالی تمدن بشری است. اما مطالعه توسعه در مفهوم خاص بعبارت دیگر «مطالعه منظم مسائل و جریانات بویژه در عرصه اقتصادی» تاریخچه ای بسیار کوتاه تر دارد (اسلامی، 1381: 18).

توسعه پایدار

توسعه پایدار توسعه‌ای است که نیازهای نسل حاضر را، بی فایده گرفتن حق و توان نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهایشان، برآورده می‌سازد (فتوره‌چی و فردوسی، 1384: 15). مفهوم پایداری موازنه دقیق بین نیازهای اجباری امروز و نیازهای فردا و بین انگیزه‌های خصوصی و اقدامات عمومی در تنگناهای حرص و ترحم اجتماعی افراد و همدردی اجتماعی است (محمودی نژاد، 1386: 54). پاسخگویی به نیازهای نسل کنونی بدون آسیب رساندن به ظرفیت‌های نسل آینده (حسین زاده دلیر،1380: 93).

مفهوم محله وویژگیهای آن

در ساده‌ترین تعریف، محله ازخانه‌های مجاور هم در یک محیط جغرافیایی خاص تشکیل می‌شود، برای تشکیل محله شهری شرایط چندی لازم است: 1-دارابودن یک حوزه جغرافیایی از شهر با وسعت کم یا زیاد؛ 2-پیدایش و تکوین یک اجتماع کوچک از گروهی ازمردم شهر؛ 3-وابستگی اجتماعی میان گروهی از مردم (عسگری،1387 :7).

دیدگاه‌هاو نظریه‌هایی در خصوص مفهوم محلات شهری

راجرکاز ذیل تعریف محله را در دایره المعارف خود اینگونه نوشته است؛ محله تعریف مورد توافق دقیقی ندارد. این کلمه هم بر حالت فیزیکی مکان و هم بر گروه افرادی که در آن مکان زندگی می‌کنند، اشاره دارد. محله در تعریف جغرافیایی خود به منطقه‌ای از شهر اطلاق می‌شود که شهروندان «همسایگان» در آداب و رسومی که در آن موقعیت جغرافیایی به صورت عمومی وجود دارد، باهم شریک هستند؛ اگرچه ممکن است میان آنها اختلاف نظرهایی وجود داشته باشد (نگینی، 1388: 40).

رابرت کن نیز در دایره المعارف شهر، محله را اینگونه توصیف نموده است: 1-یک منطقه یا موقعیت؛ 2-منطقه‌ای در اطراف مکانی یا چیزی؛ 3- بخش قابل تفکیکی از یک منطقه شهری، منطقه‌ای مرکب از کاربری‌های مختلف که به صورت ساختارشهری به حالت یکپارچه درآمده است.

انجمن برنامه‌ریزی آمریکا در سال (1998) محله را به این صورت تعریف نموده است؛ یک نهاد مستقل اقتصادی-اجتماعی پویا دارای ویژگی‌های منحصر به فرد که از طریق ساکنان محله و جامعه «هر دو» قابل شناسایی و تشخیص باشد. 1- یک منطقه برنامه‌ریزی شده شهری با ترکیب متعادلی از فعالیت انسانی که حول یک مرکز تعریف شده و ساخته شده است؛ 2- واژه‌ای مربوط به توسعه برای توسعه خانه سازی؛ 3- روابط اجتماعی دوستانه. معنا و مفهوم محله ریشه در زمان‌های خیلی دور دارد و در واقع در قرن گذشته در کانون تفکر اکثر شهرنشین‌ها، جای داشته است (کووان، 2005: 257).

رابرت پارک (1926) نزدیکی مکانی را مهمترین عامل وقوع روابط عاطفی وتعلقات محلی می‌داند، از سوی دیگر برگس (1925)نقش محله را درون شهرهای ناپایدار که میزان آن بسیار زیاداست، مفید دانسته و ایجاد کننده فرهنگ‌های عمومی برای گروهها می‌داند (لویس، 1989: 316).

اینگلهارد محله را شامل، مدرسه ابتدایی، یک مرکز خرید کوچک و یک زمین بازی می‌داند. این تسهیلات نزدیک مرکز محله به گونه‌ای ساخته شده‌اند که مسافت پیاده‌روی بین آنها و خانه از نیم مایل تجاوز نمی‌کند. بخش‌های تشکیل دهنده این جامعه حالت یکپارچه دارند و همچنین جوامعی می‌توانند هر آنچه را که از نظر ارتباطات و کار نیاز دارند، برآورده سازند (نل، 2003: 285-282).

لینچ (1384) خصوصیات معقول و موجه یک سکونتگاه خوب را اینچنین بر می‌شمرد؛ یک محله با هویت؛ محله‌ای است با خیابان آرام و ایمن و خدمات روزانه که به راحتی و سهولت در دسترس قرار گیرد و چنانچه ضرورت احساس شود، بتوان تشکل‌های سیاسی بوجودآورد، علاوه بر این برای گروه‌های سنی خاص، مخصوصاً نوجوانان یک مجتمع زیستی- اجتماعی مبتنی بر مکان کاملاً حایز اهمیت است (لینچ، 1384: 325-324).

توسلی (1378) معتقد است هرمحله یک اجتماع کوچک طبیعی است که برای برقرار شدن روابط اجتماعی، محیط بسیار مساعدی را به وجود آورده است. خصوصیات هر محله برحسب سطح زندگی اقتصادی و اجتماع فرهنگی کم و بیش صورت ویژه و شکل دقیقی به خود می‌گیرد. محله سرچشمه بوجود آمدن گروههای اجتماعی فرعی است، به اعتقاد او قدرت هر محله تابع تجانس اجتماعی ساکنان آن است. همانی و شباهت در نوع زندگی موجب شناسایی متقابل افراد و احساس تعلق به گروه معین می‌گردد (توسلی، 1378: 112-111).

شیعه (1386)مرکز محلات را شالوده وجودی وبنیانی محلات می‌داند که مردم در آنها به معاشرت وخریدوفروش می پردازند. او می‌نویسد؛ ممکن است مرکز این محلات را مساجد، حسینیه‌ها و تکایا یا مراکز خرید و فروش، بازارها، کوچه‌ها و یا قهوه خانه‌ها و نظایر آنها تشکیل دهد. او محلات را که خود به مرور زمان شکل گرفته‌اند، نتیجه عوامل اجتماعی و اقتصادی زمان خود می‌داند (شیعه، 1386: 171-170).

اصول و معیارهای نظریه توسعه پایدار محله‌ای:

در قالب نظریه‌ها وتجربیات موجود در مقیاس جهانی،اصول ومعیارهای بسیاری را می توان برای توسعه پایدار در مقیاس شهر ومحله مطرح ومورد تجزیه وتحلیل قرار داد، از جمله این اصول ومعیارها که به طور مختصر بررسی می شوند:

1-خوانایی :از دیگر شرایط برای دارا بودن یک محله مسکونی خوب خوانایی موجود در آن بافت است.شرایط خوانا بودن یک محله به ترتیب زیر است: 1- امکان راهیابی؛ 2- وجود نظم آشکار و پنهان؛ 3- برخورداری از وضوح کالبدی؛ 4- پرهیز از یکنواختی؛ 5- قابل پیش‌بینی بودن فعالیت‌ها (قاسمی، 1383: 138-137).

2-هویت و سرزندگی: وضوح در درک از محله و سهولت در شناخت و برقراری پیوند بین عناصر و اجزای آن با سایر رویدادها و مکان‌ها را می‌ توان در زمره هویت محله دانست؛ یعنی در محله با شکل فضایی و کیفیت آن در ارتباط مستقیم است، در حالی که وابستگی شدید به فرهنگ نیز دارد. محله با هویت محله‌ای است که از سایر مکان‌ها و محله‌ها قابل تمایز باشد (منصوری، 1389: 64).

3-پویایی وسازگاری: تداوم زندگی ساکنان محلات از گذشته تاحال، تغییر و تداوم در انواع والگوهای فعالیت، پویایی مکان محله‌ها نسبت به کل مرکز شهر، کمیت، کیفیت و ارزش بناها و ساختمان‌های مسکونی و غیر مسکونی، الگوی توزیع فضاهای باز، سبز و شبکه معابر، مصالح ساختمانی مختلف بومی و غیربومی، الگوهای مالکیت، تغییرات در هر یک از شرایط، عوامل و ویژگی‌های فوق‌الذکر، به عنوان فشارهای اجتماعی و اقتصادی می‌توانند به تدریج موجبات تحول و دگرگونی کالبدی محله را فراهم کند (بارتون، 2003: 19).

4-نفوذپذیری: محله‌ای نفوذپذیر تلقی می‌شود که بتواند با اطراف به تبادل بپردازد و درون آن حرکت، فعالیت و رشد جریان داشته باشد. شرایط نفوذپذیری یک محله به ترتیب عبارتند از: 1- وجود عوامل پیوند دهنده محله و محیط اطراف؛ 2- بسته نبودن محله؛ 3- آزادی وحرکت وفعالیت در محله؛ 4- فضاهای خالی عمومی میان دانه‌های محله؛ 5- امکان رشد و تغییر در درون محله (قاسمی،1383: 128-127).

کاربرد روش‌هاو نتایج تحقیق از نظر علمی

کاربرد این پژوهش از نوع توسعه‌ای بوده که با دید جامع و کلی سعی بر ارائه الگویی برای ساماندهی مطلوب محله‌های شهری در ارتباط با توسعه پایدار است، به گونه‌ای که نتایج این پژوهش می‌تواند بر رفع معضلات و مشکلات محلات منطقه 13 شهر اصفهان همچون کمبود فضای سبز، وجود بافت قدیمی و فرسوده، تمیز نبودن کوچه‌ها و معابر، کمبود امنیت در بعضی محلات،... پرداخته و در جهت پایداری شهر اصفهان و در رهنمود دادن به مدیران شهری تأثیر گذار باشد. همچنین، این پژوهش می‌تواند مورد استفاده نهادها و سازمان‌هایی همچون شهرداری، فرمانداری، مسکن وشهرسازی، معاونت برنا مه‌ریزی وپژوهش و فناوری اطلا عات و همچنین پژوهشگران و دانشجویا ن علاقمند به این مبحث قرار گیرد.

آمار استنباطی

آمار استنباطی (آزمونهای معنا داری) این نکته را نشان می‌دهد که آیا الگوهای توصیف شده در نمونه، کاربردی در جامعه‌ای که نمونه از آن انتخاب شده دارد یا نه؟ یعنی ما را قادر به استنباط ویژگی‌های جامعه از روی ویژگی‌های نمونه می‌کند.

جدول توافقی4-فراوانی امنیت وآرامش در مقابل تأثیرمیزان سن

وضعیت امنیت و آرامش افراد در مقابل رده‌های سنی

در جدول توافقی 4- فوق فراوانی هر یک از مقادیر متغیر رده‌های سنی در مقابل مقادیر تأثیر امنیت و آرامش ذکر شده که در پرسشنامه و جدول درج شده است آورده شده نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که بیشترافرادی که میزان امنیت و آرامش را متوسط ارزیابی نموده اند 154 نفر هستند که از این تعداد 47 نفرکه بیشترین تعداد هستند دررده سنی 50-36 سال و 22 نفر کمترین افرادی بوده‌اند که این میزان را کم بیان نموده‌اند و از این تعداد 8 نفر که بیشترین تعداد هستند در رده سنی در رده سنی50-36 سال هستند.

جدول توافقی5-فراوانی امنیت وآرامش در مقابل تأثیرجنسیت

وضعیت امنیت وآرامشدر مقابل جنسیت

در جدول توافقی5- فوق فراوانی مقادیر متغیر جنسیت در مقابل مقادیر تأثیر امنیت و آرامش که مصاحبه شدگان در طیف‌های مرد و زن» که در پرسشنامه و جدول درج شده آورده شده است، نتایج نشان می‌دهد که از383 پاسخ دهنده بیشترین آنها 154 نفرمیزان امنیت و آرامشرادر حد متوسط و22نفر که کمترین تعداد هستند، این میزان راکم در سطح محلات ارزیابی نمودند.

مدل تاپسیس

با توجه به توضیحات درخصوص بررسی و ارزیابی محلات منطقه 13 اصفهان بر اساس 4 شاخص پا یداری (کالبدی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی) ذکر شده، استفاده از مدل ارزیا بی تاپسیس که بهترین مدل آماری جهت رتبه بندی محلات است، در این پژوهش ضروری به نظر می‌رسد، لذا محلات منطقه 13 اصفهان را از نظر میزان پایداری بر اساس 4 شاخص ذکر شده رتبه بندی و مورد ارزیابی قرار می‌دهیم تا میزان بر خورداری هر محله را از نظراین 4 شاخص ذکر شده مورد سنجش قرار داده و بررسی نماییم.

روش تصمیم گیری چند معیاری شامل طیف وسیعی از تکنیک‌های ریاضی است که بسته به اهداف مطالعه روش‌های مختلف آن مورد استفاده قرار می گیرد ( کهنسال و رفیعی، 1387 :63). مدل‌های تصمیم گیری چند هدفه غالباً به منظور طراحی و مدل‌های چند شاخصه به منظور ارزیابی گزینه با گزینه‌های برتر مورد استفاده قرار می گیرد (طاهر خانی، 62:1386). در روش‌های چند شاخصه مدل در آن واحد چندین معیار کمی و کیفی را برای انتخاب جواب بهینه مورد نظر قرار می‌دهد که این موضوع با بسیاری از تصمیم گیری‌های پیچیده انطباق دارد (صراف و نجمی، 3:1383). تکنیک اولویت بندی به وسیله شباهت به وضعیت ایده آل (تاپسیس) یکی از با اهمیت‌ترین روش‌های تحلیل در مهندسی سیستم به ویژه در انتخاب‌های محدود از تصمیم گیری است (کو و خیونگ، 2009: 110). اصل تاپسیس این است که گزینه انتخابی باید دارای کمترین فاصله از وضعیت ایده‌آل (بهترین حالت) و دورترین فاصله از وضعیت ایده آل منفی ( بدترین حالت) داشته باشد (آنوت و سونر، 2008: 1554).

مدل تاپسیس شامل سیزده مرحله است که با تکنیک‌های مختلف ریاضی صورت می گیرد.

تشکیل ماتریس داده‌ها

تشکیل ماتریس داده‌ها که از میانگین پاسخ دهندگان پرسشنامه به زیر مجموعه شاخصه‌های مورد نظر در مدل تاپسیس به دست آمده است.

جدول شماره 6- تشکیل ماتریس داده‌ها

منبع: داده‌های میدانی واطلاعات کارشناسی شده توسط نگارنده

محاسبه تاپسیس ورتبه بندی محلات CL=

با توجه به اطلاعات مندرج در جدول رتبه‌بندی تاپسیس که بر روی 4 شاخص: ( اجتماعی: امنیت و آرامش در سطح محله)، کالبدی (اماکن ورزشی- فرهنگی- آموزشی- مذهبی)، زیست محیطی (رسیدگی سازمان محیط زیست درسطح محله)، اقتصادی (مراکز خرید در سطح محله) که از اطلاعات پاسخ دهندگان در پرسشنامه به دست آمده است، نتیجه گرفته شد :که محله کشاورزی از نظر پایداری در رتبه اول (7865/0میزان تاپسیس) و محله باغ زیار رتبه آخر (1924/0 میزان تاپسیس) را داراست.

جدول شماره 7- محاسبه تاپسیس و رتبه بندی محلات

منبع: داده‌های میدانی واطلاعات کارشناسی شده توسط نگارنده

فرضیه‌های تحقیق

در زمینه تأیید یا رد فرضیه‌ها با توجه به آمار توصیفی، استنباطی و مدل تاپسیس، فرضیه‌ها به صورت زیر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند. شاخص‌های توسعه پایدار در سوال 8 پرسشنامه در 4 بخش (اجتماعی، کالبدی، اقتصادی، زیست محیطی) در طیف‌های مختلف گنجانده شده است، که با محلات مختلف به وسیله آزمون میانگین مورد بررسی قرارگرفته است. نتایج درجداول زیر آورده شده است.

فرضیه اول:محله‌های منطقه 13 شهر اصفهان از نظر هویت اجتماعی(امنیت و آرامش)در سطح یکسانی هستند.

جدول شماره 8-آزمون میانگین شاخص‌های (اجتماعی) در 8 محله منطقه 13 اصفهان

جدول 8- نشان می‌دهد که محلات منطقه 13 شهر اصفهان از نظر شاخص توسعه پایدار اجتماعی (امنیت و آرامش در سطح محله)تقریبأ یکسان هستند، بدین صورت که در ستون میانگین شاخص اجتماعی، محلات را می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد؛ دسته اول کشاورزی، دسته دوم باغ فردوس، قائمیه، گلزار، دسته سوم شهرک ولی عصر و شفق، دسته چهارم باغ زیار و امیریه، به این ترتیب محلات از نظر میانگین با اختلاف جزئی با هم در دسته‌های مذکور قرار گرفته‌اند. نیز همانطور که از نتایج جداول توافقی (5 و4 ) در این خصوص بر می‌آید از383 نفر پاسخ دهنده، که بیشترین تعداد آن 154 نفر است (در مجموع بیشترین تعداد هم از مردان وهم از زنان)میزان امنیت و آرامش را در حد متوسط در سطح محلات ارزیابی نمودند. می‌توان گفت که محلات از نظر میزان برخورداری از شاخص مورد نظر و سطح رتبه‌بندی تاپسیس تقریباً یکسان هستند، در نتیجه فرضیه فوق تأ یید می‌شود.

فرضیه دوم: محلات منطقه13 شهر اصفهان از نظرشاخص کالبدی «اماکن ورزشی، فرهنگی، آموزشی و مذهبی درسطح محله» دارای تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای هستند.

جدول شماره 9-آزمون میانگین شاخص( کالبدی) در 8 محله منطقه 13 اصفهان

جدول 9- نشان می‌دهد که محلات منطقه13 شهر اصفهان از نظرشاخص کالبدی «اماکن ورزشی، فرهنگی، آموزشی و مذهبی در سطح محله» دارای تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای از لحاظ مقایسه بارتبه بندی جدول تاپسیس هستند. محله کشاورزی که در شاخص اجتماعی(امنیت) در صدر جدول است، در رتبه‌ای هم ردیف محله شفق قرار گرفته، باغ زیار که در رده‌های پایین جدول در تاپسیس است، اکنون در جدول فوق تقریباً در صدر جدول جای گرفته، با بررسی جدول فوق می‌توان دریافت که محلات از نظر شاخص فوق به چهار دسته تقسیم شده‌اند، دسته اول شامل باغ فردوس، گلزار، دسته دوم، شامل محلات باغ زیار، قائمیه، شهرک ولی عصر، دسته سوم شامل کشاورزی، شفق و دسته چهارم محله امیریه را شامل می‌شود. در کل مشخص می‌شود که اماکن ورزشی، فرهنگی، آموزشی و ومذهبی در محلات دسته اول نسبت به دو دسته محلات دیگر بهتر و بیشتر است. بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای بین محلات منطقه 13 شهر اصفهان از لحاظ شاخص کالبدی وجود دارد، در نتیجه فرضیه فوق تأیید می‌شود. در کل می‌توان بیان کرد که با توجه به نتایج حاصله از آزمون میانگین در هر جدول و مدل رتبه بندی تاپسیس، محلات منطقه 13 اصفهان از نظر هر یک شاخص‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی با هم متفاوتند، پس فرضیه سوم تأیید می‌شود.

با توجه به نتایج برگرفته از مدل تاپسیس و آزمون میانگین شاخص، محلات منطقه 13 شهر اصفهان را می‌توان به 3 دسته از لحاظ میزان برخورداری از شاخص‌های پایداری ذکر شده تقسیم نمود:

جدول شماره 10-میزان برخورداری محلات منطقه 13 شهر اصفهان از شاخص‌های توسعه پایدار مورد نظر

جدول فوق نشان می‌دهد که در میان 8 محله منطقه 13 اصفهان دو محله با غ زیار و شهرک ولی‌عصر با ضرایب اولویت 0.19تا 0.30 در پایین‌ترین سطح بر خورداری جای گرفته‌اند و اولین اولویت توسعه را به خود اختصاص داده‌اند و دومین سطح، شامل 3 محله شفق و امیریه و گلزار است که دارای ضرایب اولویت 0.37تا 0.43 بوده و سطح دوم اولویت توسعه مناطق را در بر می‌گیرند، سطح یک، سه محله برخوردار قائمیه، باغ فردوس، کشاورزی، از لحاظ 4 شاخص مورد بررسی را شامل می‌شود با ضرایب اولویت 0.53 تا 0.78 و آخرین اولویت توسعه را در بر دارد.

شکل شماره 9- نقشه میزان برخورداری محلات منطقه 13 شهر اصفهان از شاخص‌های توسعه پایدار