بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی و ارایۀ راهبردهای ساماندهی آنها نمونة موردی: سکونتگاه‌های واقع در حریم 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی بوشهر

- مقدمه

1-1- طرح مسأله

اسکان غیر رسمی یکی از نمودهای بارز فقر شهری است که در درون یا مجاورت شهرها به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه­ریزی رسمی شهرسازی، با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می­گیرد و با عناوینی همچون حاشیه­نشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاه­های خودرو شناخته می­شود (هاروی،72:1376). در حال حاضر حدود 80 درصد از مردم سراسر جهان در معرض از دست دادن محل زندگی خود هستند و این مسأله در کشورهایی از جهان که درصد بالایی از مردم در سکونتگاه­های غیر رسمی زندگی می­کنند، شدت بیشتری به خود گرفته است (ایراندوست،32:1388). در سال­های اخیر، غیر رسمی شدن مسکن شهری و نا امنی مالکیت توجه بسیاری از سازمان­های جهانی را به خود جلب کرده است. این امر به ایجاد جریان­های نوین فکری در زمینه ارتقای امنیت تصرف در مباحث آکادمیک در دانشگاه­ها و مراکز تحقیقاتی منجر شده است (وان‌گلدر، 2009: 1). سازمان اسکان بشر در سال 2003 میلادی، امنیت تصرف زمین را «قابلیت زندگی کردن در یک مکان بدون ترس از دست دادن آن مکان» تعریف کرده است (سازمان اسکان بشر انگلستان، 2003: 11). در سند توانمند سازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیر رسمی در ایران آمده است که مسألۀ بلاتکلیفی ساکنان سکونتگاه­های غیر رسمی در ایران از نظر قانونی که ساکنان را دایم در خطر تخریب، تخلیه و تعرض رسمی نگاه می‌دارد موجب احساس نا امیدی و عدم امنیت خانوارها و مانع انگیزه سرمایه­گذاری، مشارکت اجتماعی و همبستگی آنها با جامعۀ شهری شده است (شرکت عمران و بهسازی، سند توانمند سازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیر رسمی در ایران،1382، 38).

مسکن، یکی از نیازهای اساسی و زیستی انسان است و در اصل سی و یک قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز دسترسی به مسکن مناسب حق هر خانواده ایرانی محسوب شده است (پور محمدی،5:1382). عدم دسترسی به مسکن مناسب ارتباط زیادی با افزایش میزان بزهکاری، طلاق و از هم گسیختگی اجتماعی دارد و یک عامل بازدارنده در رشد و اعتلای اجتماعی- فرهنگی و روانی محسوب می­شود. نداشتن مسکن مناسب همچنین باعث پیدایش پدیده­های نابهنجار اجتماعی دیگری از قبیل خیابان خوابی، زاغه نشینی و معضلات حادتری مانند تکدی گری می­گردد (نیاز خانی،641:1373).در گزارش گروهی از کارشناسان سازمان ملل، بر نقش کلیدی مسکن در بالا بردن وحدت جامعه تأکید شده است (ستارزاده،1385 به نقل از سازمان ملل 1974).نقش مسکن در اقتصاد کشورها نیز حائز اهمیت است. تقریباً یک چهارم ثروت ملی در کشوری نظیر آمریکا به صورت واحدهای مسکونی شهری و روستایی است (حیدر آبادی،3:1380)؛ و ساخت واحدهای مسکونی بخش مهمی از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بوده و در تولید ناخالص داخلی اهمیت دارد (ستارزاده،1388­:58).

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

در اواخر دهۀ 1970 مطالعه در مورد فعالیت­های بخش غیر رسمی تقریباً به صورت امری متداول مطرح گردید که در این میان بسیاری از مطالعات توجه خود را به طرف حاشیه نشینان و سکونتگاه­های آنان معطوف کردند (دراکاکیس اسمیت، 1377: 88). بر اساس برآوردهای سازمان­های بین­المللی فعال در زمینۀ اسکان بشر، حدود یک میلیارد نفر از جمعیت جهان اکنون در زاغه­ها و حاشیه­های شهری یا به صورت اسکان غیر رسمی زندگی می­کنند. با توجه به این نکته که اکنون در آغاز قرن بیست و یکم حدود نیمی از جهان در شهرها زندگی می­کنند، شهرنشینی بستر انواع تضادها و تعارض­های اجتماعی در هر کشوری است و به تعبیری شهر در هر کشوری به محل تمرکز ثروت و انباشت فقر تبدیل شده است (نقدی و صادقی، 1385 : 215). اسکان غیر رسمی تبلور کالبدی- فضایی نابرابر ی­های اجتماعی- اقتصادی است که از روابط نابرابر انسان و محیط جغرافیایی نشأت می‌گیرد (حکیمی، 1386: 105).

چهار سکونتگاه رونی[1]، سرتل[2]، تنگک صفری[3] و تنگک زنگنه[4] با قرار گیری در حریم حفاظتی 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی از جمله سکونتگاه­های غیر رسمی است که به دلیل گسترش شهر بوشهر و کمبود زمین­های لازم برای رفع نیازهای شهروندان در قسمت جنوبی شهر به وجود آمده است. لازم به ذکر است که بر اساس قوانین مربوط به سازمان انرژی اتمی ایران ساخت و ساز در این محدوده ممنوع است، اما به دلیل این که هیچ سازمانی متولی نظارت بر این قسمت از شهر نبوده است به اقامت مهاجران و اقشار کم درآمدی منجر شده است که به صورت غیر رسمی به تفکیک زمین و ساخت و ساز در این قسمت از شهر پرداخته­اند و سکونتگاه­های غیر استاندارد و غیر رسمی را به وجود آورده­اند که با مشکلات فراوان زیست محیطی و کالبدی مواجه هستند. بنابراین، مطالعۀ وضعیت مسکن در این سکونتگاه­ها برای بهبود وضعیت آن­ها و مقاوم سازی و استاندارد سازی از اهمیت اساسی برخوردار است.

1-3- اهداف پژوهش

پژوهش حاضر در پی شناخت دلایل وضعیت نامناسب سکونتگاه­های غیر رسمی واقع در حریم 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی بوشهر و ارایۀ استراتژی­هایی برای بهبود وضعیت آن­ها با استفاده از مشارکت مردم است. بنابر قوانین مربوط به سازمان انرژی اتمی ساخت و ساز مسکونی در این حریم ممنوع بوده، اما ساخت و سازهای غیر مجاز به ایجاد سکونتگاه­های غیر رسمی منجر شده است، بنابراین ارایۀ راهبردهای مناسب می­تواند باعث افزایش کیفیت زندگی و ارایۀ خدمات مناسب به این قسمت از شهر شود.

1-4- پیشینۀ پژوهش

در زمینۀ سکونتگاه­های غیر رسمی وساماندهی بخش­های مسکونی در سطح بین‌المللی و ایران مطالعاتی صورت گرفته است که به آنها اشاره­ می‌کنیم:

در سطح بین المللی «جان ابوت» شناخته شده‌ترین فرد متخصص در اسکان غیر رسمی است که به مقالات ایشان نیز اشاره می­کنیم. در مقاله­ای با عنوان «تحلیل­های توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی و انتقاد از نگرش­های روش شناختی» نگرش‌های مختلف در توانمند سازی سکونتگاه­های غیر رسمی مرور شده­اند. سپس «ابوت» سه نگرش ریشه­ای را که می­توانند به عنوان یک مسیر واقعی در توانمندسازی باشند، نشان می­دهد. این نگرش­ها عبارت است از: بهبود مترقی فیزیکی تدارک ساختارها، برنامه­ریزی خرد جامعه و دگرگونی فیزیکی از طریق برنامه کلی. در مقالۀ «برنامه­ریزی روش­گرا چهارچوبی برای توانمندسازی سکونتگاه‌های غیر رسمی» نتیجه گیری شده است که نگرش­های اجرایی مرسوم در مناطق جدید، نامناسب هستند و این نگرش­ها به تمرکز روی اصول و بهترین تجربه­ها را دارند و هنوز هیچ یک از این نگرش­ها اصولی مرسوم و قابل اعتماد در مقیاس معنی دار فراهم نکرده­اند و ایشان نگرش روش­گرا را برای توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی مناسب می­دانند. در مقالۀ دیگری تحت عنوان «استفاده از GIS در توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی، نقش و تأثیر آن بر جامعه و حکومت»، دیدگاه مدل پایه­ای برای توانمندسازی ساختمان سکونتگاه­های غیررسمی ارزیابی شده است. در این ارزیابی، بهترین روش برای توانمندسازی، استفاده از یک سیستم اطلاعات فضایی که از طریق GIS عمل می­کند، است (آبووت، 2002: 317-313). در مقالۀ دیگری با عنوان «تدارک خدمات شهری در سکونتگاه غیر رسمی: مطالعۀ موردی کامپونگ پناس تانقول در جاکارتا»، زندگی مردم زیر فشار تهدید و کمبود ساختارها را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که مفهوم و ادراک مثبتی از امنیت تصدیزمین، مهمترین تقویت و تشویق جامعه برای سرمایه­گذاری کردن در چنین سکونتگاه­هایی است و معتقدند که سازمان­های غیر دولتی (NGOs) مهمترین نقش را در جابجایی منابع و به وجود آوردن اطمینان در سکونتگاه­های در حال توسعه را دارند (وینایانتی و لانگه، 2004: 65-41).

در ایران پیران در مقاله­ای با عنوان «آلونک نشینی در ایران، دیدگاه­های نظری با نگاهی به شرایط ایران»، دیدگاه­های موجود در جهان را در مورد اسکان غیر رسمی، تشریح کرده­اند و در «مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی» (دوجلد) منتشر شده در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران، بیشتر متخصصان اسکان غیر رسمی مقالاتی راجع به این موضوع تهیه کرده­اند. در زمینۀ سیاست‌های مسکن نیز پورمحمدی در کتاب «برنامه­ریزی مسکن» سیاست­های ایران و جهان را در مورد مسکن مورد توجه قرار داده­ و همچنین وزارت مسکن و شهرسازی «مطالعات طرح جامع مسکن» را در فصلنامه اقتصاد مسکن بررسی کرده­اند.

1-5- سوال‌ها و فرضیه‌ها

دستیابی به شناختی مناسب از وضعیت مسکن در محلات چهارگانه مستلزم پاسخگویی به پرسش­های زیر است:

- در شرایط فعلی وضعیت سکونت در محلات مورد نظر چگونه است و چه عواملی باعث ایجاد وضعیت نامناسب سکونت در این محلات شده است؟

- برای حل مشکلات مسکن در این سکونتگاه­ها چه راهکارهایی وجود دارد؟

براین اساس فرضیه­های پژوهش عبارت است از:

- به نظر می رسد استقرار گروه­های مهاجر و کم درآمد از عوامل مهم وضعیت نامناسب مسکن در محلات مورد نظر است.

- به نظر می­رسد عدم فعالیت و نظارت کافی سازمان­های مختلف و کمبود خدمات رسانی عمومی از دلایل مهم ایجاد شرایط نامناسب سکونتی در محلات مورد نظر است و روحیۀ مشارکت پذیری و رضایت نسبی ساکنان از سکونت در محلات می­تواند شرایط مناسبی را برای تدوین راهبردهای ساماندهی و بهبود وضعیت سکونت در محلات مورد نظر فراهم سازد.

1-6- روش پژوهش

پژوهش حاضر ماهیت کاربردی دارد و روش حاکم بر آن از نوع توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز به روش اسنادی (کتابخانه­ای) و مطالعات میدانی از طریق پرسشنامه گردآوری شده است. جامعۀ آماری مورد نظر جمعیت ساکن چهار سکونتگاه واقع در حریم 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی بوشهر شامل: رونی، سرتل، تنگک صفری و تنگک محمد جعفراست که بر اساس سرشماری سال 1385 برابر با 4093 نفر است. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران برای هر یک از محله های مورد نظر برآورد گردیده است که در جدول شمارۀ 1 نشان داده شده است. در این پژوهش واحد تحلیل ما خانوارها هستند و پرسشنامه­ها توسط سرپرست خانوار تکمیل گردیده است.

جدول شمارۀ 1:فراوانی و درصد پاسخگویان به تفکیک سکونتگاه

پس از تکمیل و جمع آوری پرسش­نامه­ها، اطلاعات حاصل از پرسشنامه­ها را وارد نرم افزار SPSS نموده و داده­ها متناسب با اهداف مورد نظر تحلیل گردیده و نتایج به صورت فراوانی و درصد و میانگین در جداول مختلف ارایه گردیده است.

1-7- معرفی متغیرها و شاخص­ها

برای بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاه­های مورد نظر به طور کلی دو دسته از شاخص­های کمی شامل: وضعیت اقتصادی خانوارهای نمونه، تعداد خانوار در واحد مسکونی، تعداد نفر در واحد مسکونی، تعداد اتاق در واحد مسکونی، تعداد طبقات ومساحت زمین، عمر بنای واحد مسکونی و شاخص­های کیفی شامل: نوع مصالح، وضعیت پروانۀ ساخت و ساز، نحوۀ تصرف، شیوۀ ساخت، تسهیلات موجود در واحد مسکونی، برخورداری از خدمات اساسی (آب، برق، گاز یا فاضلاب)، آب گرفتگی معابر، رفت و روب معابر، و میزان فعالیت سازمان‌های مختلف از جمله شهرداری، ادارۀ مخابرات، ادارۀ برق، ادارۀ آب و ادارۀ گاز مورد بررسی قرار گرفته است.

1-8- قلمرو پژوهش

شهر بوشهر در عرض 28 درجه و 59 دقیقه و طول 50 درجه و 51 دقیقه قرار دارد (مهندسان مشاور شهر و برنامه،2:1387). این شهر به صورت شبه ­جزیره است و از تمام جهات به­ دریا منتهی است و تنها از قسمت شرق به واسطۀ محور بوشهر- شیراز با خشکی ارتباط دارد (مهندسان مشاور داض، 1:1368).

شکل شماره 1: نقشۀ موقعیت فضایی استقرار شهر بوشهر در کشور واستان بوشهر

مأخذ: سازمان مسکن و شهرسازی بوشهر 1390، ترسیم: نگارندگان

شبه جزیرۀ بوشهر در ساحل شمالی خلیج فارس با ابعاد تقریبی 20 کیلومتر در 8 کیلومتر استقرار یافته است. بخش شمالی و غربی آن محدود به دریا و بخش شرقی آن در نیمۀ شمالی محدود به اراضی پست و آبگیر و بخش جنوبی نیز به دریا منتهی می‌گردد. به استثنای پهنۀ مربوط به دماغۀ شمالی و حوزۀ میانی تا جنوبی پهنۀ کوچکی از اراضی مرکزی شبه جزیرۀ بوشهر جزو اراضی پست محسوب می­شود و شیب عمومی آن کمتر از 2 درصد است (مهندسان مشاور شهر و برنامه 9:1387).چهار سکونتگاه رونی، سرتل، تنگک صفری و تنگک محمد جعفر در قسمت جنوبی شهر بوشهر و در حریم 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی واقع شده‌اند که در شکل شمارۀ 1 نشان داده شده است.

2- مفاهیم، دیدگاه­ها و مبانی نظری

2-1- تعاریف و مفاهیم

مسکن: مسکن مکانی فیزیکی است و به عنوان سرپناه، نیاز اولیه و اساسی خانوار به حساب می­آید. در این سر پناه نیازهای اولیه خانواده مانند: خوراک، استراحت و حفاظت در برابر شرایط جوی تأمین می‌شود (اهری و دیگران،1367: 7). مسکن معادل کلمۀ لاتین Housing، به عنوان یک پناهگاه است. علاوه بر این به یک «دستاورد» و یا یک «فرآیند» گفته می­شود که در بر گیرندۀ فضای فیزیکی درون و بیرون از ساختمان­هاست که خانواده­ها در آن زندگی و رشد می­کنند و سپس رو به زوال می­روند (سیف‌الدینی، 1385: 165). مسکن علاوه بر مکان‌گزینی، کل محیط مسکونی را نیز در بر می­گیرد که شامل کلیۀ خدمات و تسهیلات ضروری مورد نیاز برای بهزیستی خانواده و طرح­های اشتغال، آموزش و بهداشت افراد است. در واقع تعریف و مفهوم عام مسکن یک واحد مسکونی نیست، بلکه محیط مسکونی را شامل می­گردد. به عبارت دیگر مسکن چیزی بیش از یک سرپناه صرفاً فیزیکی است و کلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستی انسان را شامل می­شود و باید حق تصرف نسبتاً طولانی و مطمئن برای استفاده کنندۀ آن فراهم باشد (پورمحمدی،1382:30).

ساماندهی: سامان به معنی ترتیب و اسباب و آرایش و به مرور ساختن چیزها و کارها و نظام و رواج آن و سامان دادن به معنی نظم و ترتیب و سر و صورت دادن است (دهخدا، 1345: 190-188). در ساماندهی با یک سازمان کارکردی- فضایی سر و کار داریم که پس از شناخت این سازمان و با توجه به اهداف مد نظر و با لحاظ نقاط ضعف و قوت و همچنین امکانات به تجدید آن پرداخته می‌شود (خاکساری،1383: 129). بنابراین، ساماندهی را می‌توان به مجموعۀ فعالیت­هایی اطلاق کرد که به ارتقای و بهبود وضعیت کالبدی و کارکردی یک محیط منجر می­گردد و هدف نهایی آن بهبود شرایط زیست و محیط سکونت انسان­هاست.

سکونتگاه غیر رسمی: اسکان غیر رسمی تبلور کالبدی- فضایی نابرابری­های اجتماعی- اقتصادی است که از روابط نابرابر انسان و محیط جغرافیایی نشأت می­گیرد (حکیمی، 1386: 105)؛ لذا جهت از بین بردن این پدیده باید اقشار تهی دست جامعه را همواره مد نظر داشت. در صورتی که در مطالعات شهر، ساکنان این جوامع را نادیده بگیریم و یا حتی، تنها اثرات منفی این پدیده را ببینیم و توان­های آن را فراموش کنیم، حرکت به سوی تباه شهری و مرده شهری را تسهیل بخشیده­ایم (میره،1384: 4). در ایران به دلیل ویژگی­های دوران گذار، رشد کلان‌شهرها همچنان ادامه دارد. هر چند با به کارگیری ابزار برنامه­ریزی به صورت محدود و تحدید رشد هستۀ اصلی، جمعیت مهاجر به شهرک‌های اقماری پیرامونی هدایت می­شوند، اما عدم وجود برنامه­ریزی جامع و همه جانبه شرایط یکسانی را از نظر سکونت در کانون­های پیرامونی در مقایسه با کانون اصلی فراهمنمی­سازد، به ویژه از نظر دسترسی به تجهیزات و امکانات شهری، ضمن آن که عدم تعادل­های دوران گذر در قطبی شدید در درون جامعه شهری نیز قابل مشاهده است (حبیبی و اهری، 1383: 14).

اسکان غیر رسمی یکی از نمودهای بارز فقر شهری است که درون یا مجاورت شهرها (به ویژه شهرهای بزرگ) به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه­ریزی رسمی شهرسازی، با تجمّعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیّت و کیفیّت زندگی شکل می­گیرد و با عناوینی همچون حاشیه نشینی، اسکان غیر رسمی، سکونتگاه­های خودرو شناخته می شود (هاروی، 72:1376). مشخصّه­های اصلی چنین مناطقی عواملی نظیر فقدان خدمات پایه و اساسی، فقدان امنیّت تصرّف زمین، سکونت خانوارهای کم درآمد و وابستگی شدید به فرصت‌های شغلی غیر رسمی هستند (صرّافی، 6:1381). مطالعات اخیر نشان داده است که از میان این مشخّصه­ها، شاخص فقدان امنیّت تصرّف زمین، تأثیرات منفی زیادی بر مسایل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و روانی خانوارهای ساکن در اسکان­های غیر رسمی دارد، به طوری که در ادبیّات شهرسازی امروزه به عنوان شاخص محرومیّت در اسکان­های غیر رسمی یاد می شود (هابیت، 2003: 23).

مرور ادبیّات اسکان­های غیر رسمی در ایران نشان می‌دهد که شکل گیری اسکان­های غیر رسمی در ایران، مربوط به دهه­های بعد از سال 1345 است. رشد شتابان جمعیّت و تحوّلات ساختاری نظام اقتصادی روستایی ایران بعد از سال­های 1345 سبب مهاجرت جمعیّت روستایی به شهرها گردید. در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدودۀ قانونی شهر را نداشتند، بر ای تأمین سرپناه خود به ویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه یا مناطق غیرقانونی شهرها هجوم آوردند (لاکویان، 31:1364).

شاخص‌های مسکن: برای شناخت مسکن شاخص‌های مختلفی به کار می­رود که به طور کلی به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می­شوند، لیکن همانگونه که قبلاً نیز در بحث مسکن مناسب ذکر شد، دسترسی به خدمات اساسی نیز از شاخص­های اصلی مسکن و نشان دهنده کیفیت واحدهای مسکونی هستند. در جدول شمارۀ 1 وضعیت برخی از شاخص­های اصلی مسکن در کشورهای توسعه یافته (درآمد بالا) و در حال توسعه (درآمد پایین) در مقایسه با محلات چهارگانۀ واقع در محدوده 5 تا 10 کیلومتری نیروگاه اتمی ارایه شده است.

جدول شمارۀ 1 :مقایسۀ وضعیت شاخص‌های مسکن در کشورهای با درآمد بالا و پایین

منبع: 1- مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد و بانک جهانی (1991) 2- برداشت­های میدانی نگارندگان

3- بحث

3-1- وضعیت اقتصادی خانوارهای نمونه

برای بررسی وضعیت اقتصادی ساکنان محلات مورد نظر از شاخص متوسط درآمد ماهیانۀ شغل فعلی سرپرست خانوارها استفاده شده است. در جدول شمارۀ 2 متوسط درآمد ماهیانۀ شغل فعلی سرپرست خانوارها نشان داده شده است. بر اساس این جدول حداقل درآمد ماهانه 1000000 ریال و حداکثر آن 17000000 ریال است که البته تعداد موارد بالای 5000000 ریال اندک بوده و در مجموع 3 درصد کل افراد سرپرست خانوار دارای این میزان درآمد در ماه هستند. بیشترین فراوانی درآمدی در گروه درآمدی 2000000 تا 2500000 ریال دیده می­شود اما همچنان که در جدول مشاهده می­شود میزان درآمد 2500000 تا 3000000 ریال نیز از فراوانی زیادی برخوردار است.

براساس میانگین کل درآمد، متوسط درآمد افراد سرپرست خانوار در مجموع در حدود 3000000 ریال است که در سطح محله­های سرتل و رونی میانگین درآمده نزدیک به میانگین کل بوده اما در محلۀ تنگک محمد جعفر و زنگنه تفاوت معنادارتری بین میانگین کل و میانگین درآمدی وجود دارد. در مجموع افرادی که کمتر از 1500000 ریال درآمد دارند دارای فراوانی کمتری هستند.

جدول شمارۀ 2: متوسط درآمد ماهانۀ شغلی فعلی سرپرست خانوار به تفکیک محله­ها

3-2- وضعیت واحدهای مسکونی محلات چهارگانه با تأکید بر شاخص­های مسکن

3-2-1- تعداد خانوار در واحد مسکونی: یکی از مهم‌ترین شاخص­های کمی برای شناخت وضعیت مسکن شاخص تعداد خانوار در واحد مسکونی است و به هر میزان مقدار آن کوچکتر باشد نشان دهندۀ مطلوبیت بالاتر وضعیت مسکن است. در چهار محله مورد نظر به طور میانگین 33/1 خانوار در هر واحد مسکونی زندگی می­کنند که میزان این شاخص در مقایسه با مقدار نظیر آن برای مناطق شهری کشور در سال 1385 که برابربا 08/1 است دارای وضعیت نامساعدی است.

جدول شمارۀ 3:تعداد خانوار در واحد مسکونی

3-2-2- تعداد نفر در واحد مسکونی: شاخص تعداد نفر واحد مسکونی به گونه­ای است که هر چقدر کمتر باشد، نشان دهندۀ مطلوبیت بهتر وضعیت مسکن است. در محلات چهارگانۀ مورد نظر به طور میانگین 45/4 نفر در هر واحد مسکونی زندگی می‌کنند که در مقایسه با میانگین مناطق شهری کشور در سال 1385 که برابر 19/4 است (عربی بلاغی، 1386: 72-70)، دارای وضعیت نا مساعدتری است.

جدول شمارۀ 4: تعداد نفر در واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-2-3- تعداد اتاق در واحد مسکونی: 3/11 واحدهای مسکونی محلات چهارگانه دارای 1 اتاق و 3/50 درصد از واحدها دارای 2 اتاق هستند که مجموعاً 6/61 درصد را به خور اختصاص می ­دهد. حال آنکه، در مناطق شهری کشور واحدهای دارای 1 و 2 اتاق تنها 24% واحدها راتشکیل می­دهد. بنابراین ساکنان محلات چهارگانه مورد نظر در مقایسه با میانگین مناطق شهری کشور تعداد اتاق­های کمتری در اختیار دارند.

جدول شمارۀ 5: تعداد اتاق­های واحد مسکونی به ثفکیک محله­ها

3-2-4- مساحت زمین: میانگین مساحت زمین مربوط به محله­های مورد نظر به طور میانگین 68/291 مترمربع است. بررسی میانگین مساحت زمین بر اساس پروانه­های ساختمانی صادره برای احداث بنای مسکونی در نقاط شهری استان بوشهر در سال 1388 برابر با 367 متر مربع است (سالنامۀ آماری استان بوشهر،1388). بنابراین مقایسۀ مساحت زمین محلات چهارگانه با میانگین مساحت مسکن در نقاط شهری استان نشانگر آن است که از وضع مطلوب­تری برخوردار هستند.

جدول شمارۀ 6: مساحت کل زمین واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-2-5- عمر بنای واحد مسکونی: بر اساس مطالعات صورت گرفته حدود 5/63 درصد ساختمان­های موجود کمتر از یک سال تا 10 سال قدمت دارند، اما بیشتر این ساختمان­ها از مصالح کم دوام و غیر استاندارد و بدون نظارت مهندسان متخصص ساخته شده­اند و نیاز به مقاوم سازی و مرمت دارند.

جدول شمارۀ 7: عمر بنای واحد مسکونی به تفکیک محله‌ها

3-2-6- نوع مصالح: برای احداث 6/74% از واحدهای مسکونی محلات مورد نظر از بلوک­های سیمانی استفاده شده است و رتبۀ اول را در جدول مورد نظر دارد (جدول شمارۀ 8) و بتن آرمه با حدود 9 درصد در رتبۀ دوم قرار دارد. بقیۀ موارد دارای درصد پایین‌تری در حدود 3 درصد هستند. بنابراین بلوک سیمانی مهمترین مصالح ساختمانی در محله‌های هدف محسوب می­شود.

جدول شمارۀ 8: نوع مصالح بکار رفته در بنا به تفکیک محله­ها

3-2-7- وضعیت پروانه ساخت و ساز: با توجه به جدول شمارۀ 9 در می­یابیم که درصد زیادی از ساختمان‌ها (7/77%) فاقد پروانه ساخت و ساز است. یکی از مهمترین دلایل ساخت و سازهای بدون پروانه قرارگیری این سکونتگاه­ها در حریم نیروگاه اتمی و نداشتن سند رسمی است و نظارت خاصی از سوی سازمان­های مسؤول صورت نمی­گیرد. بنابراین ساخت و سازهای بدون مجوز و نظارت صورت می­گیرد.

جدول شمارۀ 9: وضعیت پروانه ساختمان به تفکیک محله­ها

3-2-8- نحوۀ تصرف: امنیت و احساس ایمنی در تصرف مسکن، بعد مهم و تأثیرگذار اجتماعی و روانی مسکن است، زیرا سبب می­شود خانوارها از نظر دورنمای سکونت خود احساس ایمنی کنند. از سوی دیگر، برای آن که گروه­های کم درآمد در طول زمان وضع مسکن خود را بهبود بخشند، امنیت حق تصرف بسیار حائز اهمیت است (حاتمی نژاد و همکاران، 1385: 138). اکثریت افراد ساکن در محله‌های چهارگانه (3/85 درصد) مالک واحد مسکونی هستند. بیشترین نوع تصرف واحد مسکونی بعد از مالکیت واحد مسکونی، رهن و اجاره با تعداد 1/6 درصد است و این دو نوع تصرف جمعاً 4/91 درصد را به خود اختصاص می­دهند این در حالی است که میانگین سهم مالکیت مسکن برای «خانوارهای شهری کم درآمد» کشور 64% درصد است (پیمان، 1386: 73).سهم بالای تصرف ملکی مسکن در این محدوده به دلیل قیمت کمتر زمین نسبت به سایر مناطق شهر و تفکیک غیر رسمی زمین است و افرادی که قادر به خرید زمین با قیمت بالا در سایر مناطق شهر نیستند به سرمایه­گذاری و خرید زمین در این قسمت از شهر پرداخته­اند.

جدول شمارۀ 10: نحوۀ تصرف واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-2-9- تعداد طبقات: حدود 5/91 درصد از واحدهای مسکونی در محلات چهارگانه یک طبقه‌اند، و ساختمان‌های 2 طبقه از فراوانی زیادی برخوردار نیست که نزدیک به 8 درصد است.

جدول شمارۀ 11: تعداد طبقات واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-2-10- شیوۀ ساخت: بر اساس مطالعات صورت گرفته و همچنان که در جدول شمارۀ 12 ارایه شده است اکثریت قریب به اتفاق پاسخگویان در حدود 92 درصد شیوۀ ساخت واحد مسکونی­ خود را بدون نظارت مهندس ساختمان یا معمار و با استفاده از استادکار محلی ذکر کرده­اند. از حدود 9 درصد از افراد که به شیوۀ ساخت با نظارت مهندس اشاره کرده­اند، اکثراً در محلۀ رونی ساکن هستند و به تعداد کمتری در محلۀ سرتل و موارد اندکی نیز در محلۀ تنگک محمد جعفر و تنگک زنگنه ساکن هستند.

جدول شمارۀ 12: شیوۀ ساخت واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-3- تسهیلات موجود در واحد مسکونی

در این قسمت انواع تسهیلات موجود در واحد مسکونی مورد بررسی قرار گرفته است. هریک از تسهیلات موجود در واحدهای مسکونی در جدول شمارۀ 13 مشخص شده است که نشان دهندۀ آن است که در هر محله چه تعداد از افراد به تسهیلات موجود در واحد مسکونی اشاره کرده­اند.

جدول شمارۀ 13: تسهیلات موجود در واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

اکثریت افراد در حدود 94 درصد و بیشتر، به وجود تسهیلاتی نظیر حمام مستقل، توالت مستقل و آشپزخانۀ مستقل در واحد مسکونی خود اشاره کرده‌اند. درصد پاسخگویان در سطح محله­ نیز نشان می‌دهد که اکثریت آنها از این تسهیلات در واحد مسکونی خود برخوردار هستند.

وجود انباری مستقل و پارکینگ مستقل در واحد مسکونی از طرف نزدیک به 50 درصد از پاسخگویان اشاره شده است. در سطح محله­ها، درصدها تقریباً نزدیک به درصد کل است، اما در محلۀ تنگک زنگنه یک سوم افراد به داشتن پارکینگ مستقل اشاره کرده‌اند. در محلۀ سرتل نیز در حدود یک سوم از افراد به داشتن تسهیلات پارکینگ مستقل و انباری اشاره کرده­اند. در محلۀ رونی نیمی از افراد از این تسهیلات در در واحد مسکونی­اشان برخوردارند. لازم به ذکر است که در حدود 4/4 درصد از افراد به نبود حمام مستقل و 6/4 درصد به نبود توالت مستقل اشاره کرده­اند که این نشان می­دهد که اگرچه این درصدها در حد پایینی قرار دارند، اما به دلیل اهمیت وجود این تسهیلات در واحد مسکونی می­توان گفت ارقام قابل توجهی هستند.

3-4- برخورداری از خدمات اساسی (آب، برق، گاز یا فاضلاب)

در زمینۀ خدمات و امکانات اساسی و زیربنایی اگرچه مشکل آب در کل شهر بوشهر عمومیت دارد، اما به علت فراوانی ساخت و سازهای غیر رسمی و شکل گیری بافت­های ارگانیک با معابر باریک، توسعۀ سایر امکانات زیربنایی در این محله­ها نیز با مشکل مواجه است. در جدول شمارۀ 14 مشاهده می­کنیم که در حدود 99 درصد افراد به وجود انشعابات آب در واحد مسکونی خود اشاره کرده­اند. فقط در دو محلۀ سرتل و رونی درصد اندکی از افراد اشاره کرده­اند که دارای انشعاب آب نیستند اما در محلۀ تنگک محمد جعفر و تنگک زنگنه همۀ افراد اظهار داشته­اند که دارای انشعاب آب هستند. اگرچه درصد اندکی اظهار داشته­اند که دارای انشعاب آب نیستند، اما با توجه به اهمیت وجود آب در زندگی می­توان گفت که همین موارد اندک نیز می­تواند قابل توجه باشد.

در زمینۀ انشعاب برق در حدود 96 درصد پاسخگویان اظهار داشته­اند که واحد مسکونی آنها از چنین زیرساختی برخوردار است. در محلۀ تنگک زنگنه همۀ پاسخگویان اشاره کرده­اند که دارای انشعاب برق هستند و در بقیۀ محله­ها در حدود یک درصد از پاسخگویان اظهار داشته­اند که دارای انشعاب برق نیستند.

انشعاب تلفن نیز از جمله زیرساخت­های ضروری واحد مسکونی است که در حدود 10 درصد از افراد اظهار داشته­اند که واحد مسکونی آنها از چنین زیرساختی برخوردار نیست. در محلۀ تنگک محمد جعفر پاسخگویان کمتر از محله­های دیگر به وجود انشعاب تلفن اشاره کرده­اند. در محلۀ تنگک زنگنه اکثر قریب به اتفاق افراد اشاره کردند که دارای انشعاب تلفن هستند. در محلۀ سرتل نیز در حدود 4 درصد افراد اظهار داشته­اند که دارای انشعاب تلفن نیستند.

جدول شمارۀ 14: خدمات اساسی موجود در واحد مسکونی به تفکیک محله­ها

3-5- وضعیت محیط مسکونی و فعالیت سازمان‌های مختلف

3-5-1- بررسی وضعیت شبکۀ معابر و نحوۀ دفع فاضلاب و آبهای سطحی: به طور کلی محلات مورد نظر به لحاظ پوشش شبکۀ معابر وضعیت مناسبی ندارند. وضعیت نامناسب پوشش معابر یکی از مشکلات این سکونتگاه­ها محسوب می­شود. بر اساس جدول شمارۀ 15، 6/63 درصد از ساکنان این محله­ها وضعیت پوشش شبکۀ معابر را بد و خیلی بد ارزیابی نموده­اند. 33 درصد نیز وضعیت را از این نظر، متوسط تا خوب دانسته­اند. بر اساس نظر ساکنان، در بین این چهار محله به لحاظ پوشش معابر، محلۀ رونی وضعیت مناسبی دارد که به آسفالت معابر آن مربوط می‌شود که با همکاری مردم صورت پذیرفته است. ساکنان محلۀ تنگک محمد جعفر و تنگک زنگنه وضعیت پوشش معابر را غالباً خیلی بد اعلام نموده­اند. در محلۀ سرتل نیز بیشتر پاسخگویان وضعیت پوشش معابر را بد تا خیلی بد دانسته‌اند که نشان دهندۀ مشکلات بسیاری است که ساکنان محله­های سرتل، تنگک محمد جعفر و تنگک زنگنه از این نظر دارند.

جدول شمارۀ 15: ارزیابی وضعیت پوشش شبکۀ معابر از دیدگاه ساکنان به تفکیک محله­ها

3-5-2- آب گرفتگی معابر: آب گرفتگی معابر نیز از جمله مشکلات محله­های مورد نظر است. در نظر سنجی از پاسخگویان به طور کلی 1/50 درصد به وجود مشکل و 9/49 درصد نیز به عدم وجود مشکل در زمینۀ آب گرفتگی در سطح محلات اشاره کرده‌اند. ساکنان این محله­ها در خصوص دلایل آب گرفتگی به مواردی نظیر آسفالت نبودن معابر، عدم پیش بینی لازم برای دفع آب­های سطحی و انتقال پساب ناشی از شستشو به معابر اشاره کرده­اند که در جدول شمارۀ 17 ارایه گردیده است.

جدول شمارۀ 16: وجود مشکل آب گرفتگی معابر به تفکیک محله­ها

جدول شمارۀ 17: دلایل آب گرفتگی معابر به تفکیک محله­ها

3-5-3- رفت و رو در معابر: رفت و رو در معابر توسط کارگران شهرداری در محله­های مورد نظرکمتر دیده می­شود به طوری که 2/86 درصد ساکنان این محله­ها اظهار داشته­اند که محلات چهارگانۀ موردنظر از خدمات رفت و رو توسط کارگران شهرداری بی بهره هستند.

جدول شمارۀ 18: رفت و رو در معابر توسط کارگران شهرداری به تفکیک محله­ها

3-6- نگرش ساکنان به نهادهای خدمات رسان: در این قسمت میزان فعالیت و خدمات نهادها و ادارات مختلف از جمله شهرداری، ادارۀ آب و فاضلاب، ادارۀ برق، و مخابرات مورد بررسی قرار گرفته است که در جداول شمارۀ 19 تا 23 ارایه گردیده است.

جدول شمارۀ 19: ارزیابی میزان فعالیت­ها و خدمات شهرداری در ارتباط با حل مشکلات و بهبود وضعیت محله به تفکیک محله­ها

جدول شمارۀ 20: ارزیابی میزان فعالیت‌ها و خدمات سازمان آب و فاضلاب در ارتباط با حل مشکلات و بهبود وضعیت محله به تفکیک محله­ها

جدول شمارۀ 21: ارزیابی میزان فعالیت­ها و خدمات ادارۀ برق در ارتباط با حل مشکلات و بهبود و ضعیت محله به تفکیک محله‌ها

جدول شمارۀ 22: ارزیابی میزان فعالیت­ها و خدمات ادارۀ مخابرات در ارتباط با حل مشکلات و بهبود وضعیت محله به تفکیک محله­ها

جدول شمارۀ 23: ارزیابی میزان فعالیت­ها و خدمات ادارۀ گاز در ارتباط با حل مشکلات و بهبود وضعیت محله به تفکیک محله­ها

3-7- میزان رضایت ساکنان محله­ها از شرایط زندگی کنونی: نزدیک به نیمی از افراد از وضعیت زندگی در این محلات راضی بوده و تعداد زیادی هم در حد متوسط رضایت دارند. همچنان که در جدول 24 مشاهده می­شود افرادی که رضایت خیلی کم دارند نیز زیاد است، اما کمتر از دیگر موارد است. در سطح محله­ها در محلۀ تنگک محمد جعفر و زنگنه بیشتر افراد در حد متوسط رضایت دارند. در مجموع نزدیک به نیمی از افراد از زندگی در محله­های چهارگانه نسبتاً رضایت دارند.

جدول شمارۀ 24 : میزان رضایت پاسخگویان از زندگی در محلۀ مسکونی به تفکیک محله­ها

3-8- تصور آیندۀ خوب محلۀ سکونت از دیدگاه پاسخگویان: همچنان که در جدول شمارۀ 24 مشاهده می­شود اکثریت افراد آیندۀ خوبی را برای محلۀ سکونت خود تصور می­کنند و درصد افرادی که آیندۀ خوبی را تصور نمی­کنند، نسبت به افرادی که آیندۀ خوبی را متصور هستند نسبتاً کم است و این وضعیت در سطح محله­ها نیز به همان صورت وجود دارد.

جدول شمارۀ 25: دیدگاه پاسخگویان دربارۀ آیندۀ خوب محله به تفکیک محله­ها