بررسی نابرابری توزیع پارک‌ها‏ در بین مناطق شهری تهران بر اساس شاخص تایل

مقدمه

درختان و فضاهای سبز نقش مهمی در توسعه شهرها داشته و از عناصر تاثیرگذار در شالوده شهرها محسوب می‌گردند. تاثیر فضاهای سبز شهری در بهبود و سلامت جسمی و روانی مردم و نیز زیباسازی محیط زیست حائز اهمیت اساسی است و در این راستا ثمر بخشی درختان در کاهش سطح مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا و نیز کنترل سیلابها و ... در محیطهای صنعتی و مسکونی امری بدیهی و غیر قابل انکار است.

در حوزه محیط پاک پارک‌های شهری عنصر مهمی در ایجاد یک شهر پایدار هستند. آنها فرصت‌هایی در زمینه‌های مختلف همچون ارتقای کیفی محیط امکان تفریحات فعال و غیرفعال و محیطی زیبا را فراهم می نماید. پارک‌ها و فضای سبز در تلطیف هوای شهر و بالا رفتن کیفیت آن مؤثرند. پارک‌ها سمبل بهداشت و سلامتی محسوب می‌شوند و در واقع کانون حیاتی شهرها هستند و در گذران اوقات فراغت و تفرج اقشار قابل توجهی از مردم، نقش اساسی دارند.

گسترش فیزیکی شهرهای بزرگ که ناشی از افزایش جمعیت است، همچنین نوع زندگی امروزی، نیاز افراد جامعه را برای گذران اوقات فراغت افزایش می دهد و این امر تقاضا برای گسترش فضای سبز و ایجاد پارک‌ها را در شهرها به دنبال دارد، تراکم بیش از حد جمعیت، امر نظافت را مشکل‌تر کرده و آلودگی‌های محیط زیست را به مراتب بالاتر برده است که البته با ایجاد فضای سبز باز و پارک می‌توان به بهسازی محیط زیست کمک کرد. در واقع احداث پارک‌ها‏ی شهری به منظور نزدیک ساختن انسان به طبیعت و کاهش استرس و فشارهای روانی بسیار ضروری است.

شهر تهران یکی از آلوده ترین شهرهای دنیا با تراکم جمعیتی بسیار بالاست که این امر ضرورت گسترش پارک‌ها‏ و فضای سبز را افزون می‌کند. علاوه بر افزایش مساحت و تعداد پارک‌ها‏ در سطح شهر، نکته حایز اهمیت دیگر، نحوه توزیع آنها در بین مناطق مختلف به منظور توسعه متوازن مناطق شهری است. چرا کهعدم توزیع متوازن پارک‌ها‏، توسعه نیافتگی برخی مناطق شهری و نیز بروز معضلات اجتماعی در این مناطق را به دنبال دارد. ضمن آنکه مهاجرت‌های روزانه مردم به مناطق برخوردار، خود منجر به افزایش سفرهای درون شهری و به تبع ترافیک و آلودگی هوا می‌شود.

شهرداری تهران به عنوان متولی توسعه و نگهداری فضای سبز شهر تهران، این موضوع را مد نظر قرار داده است؛ به گونه‌ای که در چشم انداز قانون برنامه پنج ساله شهرداری ؛ تهرانبه عنوان شهری سرسبز و زیبا، شاداب و سرزنده با فضاهای عمومی متنوع و گسترده تشریح شده است. در خصوص توزیع عادلانه امکانات در بند دیگری از چشم انداز شهر تهران آمده است:

«تهران؛ شهری روان با رفاه عمومی و زیرساخت‌های مناسب، همراه با تعدیل نابرابری‌ها و تأمین عادلانه کلیه حقوق شهروندی»

همچنین یکی از راهبردهای توسعه شهر تهران به توسعه فضاهای سبز، عمومی، تفرجگاهی و گردشگری اختصاص یافته است. یکی از بندهای ذیل این راهبرد، به شرح زیر است:

«توسعه فضاهای سبز با مقیاس عملکرد شهری، منطقه‌ای، ناحیه‌ای و محلی برای تأمین حداقل 10 مترمربع سرانه فضای سبز در شهر تهران با توزیع متعادل در سطح شهر»

ملاحظه می‌شود که در بند راهبردی فوق، بر دو جنبه توسعه فضای سبز و نیز توزیع عادلانه آن تأکید شده است. لذا به منظور ارزیابی عملکرد شهرداری تهران در خصوص دستیابی به این راهبرد، لازم است ضمن بررسی روند گسترش پارک‌ها‏ به عنوان یکی از اجزای فضای سبز نحوه توزیع آنها نیز بررسی گردد. یکی از روش‌های بررسی توزیع استفاده از شاخص‌های ارزیابی توزیع است. شاخص‌های متعددی در این زمینه وجود دارند که در این مقاله از شاخص تایل استفاده شده است. داده‌های مورد استفاده از سالنامه آماری شهر تهران استخراج و برای محاسبه شاخص تایل از نرم افزار Stata استفاده شده است. ساختار این مقاله به شرح ذیل است:

ابتدا وضعیت رشد پارک‌ها‏ به تفکیک مناطق شهری بررسی می‌گردد. به کارگیری اصول دالتون در ادبیات مقاله،باعث شده است بخش دوم مقاله به توضیح این اصول اختصاص یابد. با توجه به بهره برداری از شاخص تایل به عنوان ابزار ارزیابی نحوه توزیع پارک‌ها‏ در بین مناطق، بخش بعدی مقاله بهمعرفی این شاخص اختصاص یافته است. در بخش چهارم مقاله، شاخص تایل بر اساس مساحت سرانه پارک‌ها‏ی مناطق مختلف تهران محاسبه و تحلیل شده است. مقاله با جمعبندی و نتیجه گیری به پایان می‌رسد.

بررسی مقایسه‌ای مساحت پارک‌ها‏ی مناطق

بررسی فضای سرانه پارک‌ها‏ به تفکیک مناطق مختلف طی سال‌ها‏ی 1380-88 نشان می‌دهد در فاصله سال‌ها‏ی 1383 تا 1388، شهروندان منطقه 10با کمترین فضای سرانه پارک مواجه بوده اند، لیکن در سال‌ها‏ی پیش از آن، منطقه 8 چنین ویژگی داشته است. در اغلب سال‌ها‏ی مورد بررسی( به جز سال‌ها‏ی 1386 و 1387)، منطقه18بیشترین فضای سرانه پارک را به خود اختصاص داده است و در سال 1386 منطقه 21 با 6.21 متر مربع و در سال 1387 منطقه 19 با فضای سرانه 7.22 متر مربع بالاترین رتبه را در مقایسه با سایر مناطق کسب نموده‌اند. کمترین سرانه پارک در سال 1388 به میزان 0.63 متر مربع به ازای هر نفر به منطقه 10 و بیشترین آن با مساحت 5.6 متر مربع به ازای هر نفر به منطقه 18 اختصاص دارد. این در حالی است که متوسط سرانه پارک در شهر تهران 2.8 متر مربع است. نمودار زیر، سرانه پارک را در مناطق مختلف در مقایسه با متوسط شهر تهران در سال 1388 نشان می‌دهد. ملاحظه می‌شود سرانه پارک برخی مناطق بالاتر از متوسط شهر و بعضی دیگر پایین‌تر است که البته شدت این اختلاف متفاوت است.

نمودار (1): مقایسه سرانه پارک‌ها‏ی مناطق مختلف با متوسط شهر تهران در سال 1388

مأخذ داده‌ها: آمارنامه شهر تهران سال 1388

 بطور کلی، متوسط سرانه پارک در شهر تهران طی دوره مورد بررسی با روند فزاینده‌ای مواجه است و از مقدار 1.8 متر مربع در سال 1380 به 2.848 متر مربع در سال پایانی دوره رسیده است که این سال حداکثر مقدار دوره را به خود اختصاص داده است. نمودار زیر روند سرانه پارک شهر تهران را طی دوره مورد بررسی تصویر می‌نماید.

نمودار (2): روند سرانه پارک شهر تهران طی دوره مورد بررسی( متر مربع)

مأخذ داده‌ها: آمارنامه شهر تهران سال 1388

به لحاظ مساحت پارک‌ها‏ی موجود مناطق در سال 1388، منطقه 9 با 176,026 متر مربع کمترین مساحت و منطقه 15 با 3,393,764 متر مربع بیشترین مساحت پارک را در بین مناطق داشته‌اند. لذا این مقایسه زمانی منطقی تر خواهد بود که مساحت پارک نسبت به مساحت منطقه سنجیده شود. در این صورت، رتبه بندی مناطق بر اساس مساحت نسبی پارک به مساحت منطقه نشان می‌دهد منطقه 9 با سهم 0.2 درصد دارای کمترین سهم و منطقه 19 با 26.5 درصد از بیشترین سهم برخوردار است. منطقه 21 نیز با سهمی حدوداً نصف این مقدار (13.7 درصد از مساحت منطقه) در جایگاه دوم از این حیث قرار می‌گیرد. نمودار زیر، سهم نسبی فضای اختصاص یافته به پارک را در هر منطقه در سال 1388 نشان می‌دهد.

نمودار (3): مقایسه مساحت نسبی پارک‌ها‏ی مناطق به مساحت منطقه در سال 1388

مأخذ داده‌ها: آمارنامه شهر تهران سال 1388

معیارهای انتخاب شاخص نابرابری

بررسی وضعیت توزیع با استفاده از شاخص‌های مختلفی امکان پذیر است، لیکن هیچ شاخص منحصر به فردی وجود ندارد که از همه نظر بهتر از سایر شاخص‌های نابرابری باشد، زیرا برخی از ضرایب و شاخص‌های نابرابری برای نشان دادن یک جنبه و برخی دیگر برای بیان و تفسیر جنبه‌های دیگر مناسب و مطلوب اند. دالتون (1930) اصولی را برای یک شاخص نابرابری توزیع عنوان می­کند. این اصول عبارتند از:

1-  اصل انتقال[1]، یعنی اگر انتقالی از بالا به پایین صورت گیرد، شاخص نابرابری کاهش می‌یابد.

2-  اصل اضافه شدن نسبی[2]، یعنی اگر سهم همه گروهها به یک نسبت افزایش و یا کاهش یابد، شاخص نابرابری نباید تغییری را نشان دهد.

3-  اصل اضافه شدن مساوی، یعنی اگر سهم همه گروهها به یک میزان معین افزایش یابد؛ شاخص کاهش یافته و به هنگام کاهش مساوی از سهم همه گروهها، شاخص افزایش یابد.

4-  اصل تقارن، یعنی شاخص نابرابری باید فقط به توزیع فراوانی عامل بستگی داشته باشد و اگر تعداد عناصر جامعه با ویژگی‌های مختلف، جایگاه خود را تغییر دهند، شاخص نابرابری تغییر ننماید.

5-  اصل پذیرش حدود نرمال، یعنی شاخص نابرابری را بتوان بین (1 و 0) محدود نمود. به عبارت دیگر، اگر هیچ گونه نابرابری در جامعه موجود نباشد، شاخص هیچگونه نابرابری را نشان نداده و صفر باشد؛ در حالی که اگر تمام عاملتنها به یک گروه تعلق داشته و گروههای دیگر هیچگونه بهره مندی نداشته باشند، رقم شاخص یک باشد.

6-  اصل قابلیت محاسبه، یعنی شاخص نابرابری را بتوان با اطلاعات آماری موجود با سهولت برآورد نمود. این اصل از جنبه عملی و کاربردی اهمیت دارد. برخی از شاخص‌ها علی‌رغم برتری نظری، صرفا به دلیل عدم امکان محاسبه کارآیی خود را از دست می­دهند. به عبارت دیگر، اگر دو شاخص را مورد مقایسه قرار دهیم که دارای ویژگی‌های مشترک بوده ولی یک شاخص را به سهولت بتوان محاسبه نمود در حالی که محاسبه دیگری با اشکال همراه باشد در این حالت شاخص اول را برتر می­دانند (بختیاری، 1382‏).

7-  اصل استقلال، به این معناست که شاخص نابرابری باید نسبت به واحد اندازه گیری بی تفاوت باشد..

8-   اصل تجزیه پذیری، مطابق این اصل، هر گاه جامعه مورد بررسی را بتوان به چند زیر گروه تقسیم کرد؛ در این صورت معیار نابرابری کل جامعه به صورت حاصل جمع نابرابری بین زیر گروهها و متوسط وزنی نابرابری درون زیر گروههاتعریف می­شود. ضریب وزنی زیر گروهها می­تواند سهم جمعیتی و یا سهم درآمدی باشد (حسینی، 1384‏).

شاخص تایل

مقایسه شاخص­های مختلف نابرابری نشان می‌دهد که شاخص تایل اصول دالتون را نقض نمی‌کند. ضمن این که نسبت به سایر شاخص‌های توزیع از دقت بالاتری برخوردار است، لذا در این مقاله با استفاده از شاخص مذکور، به دنبال ارزیابی وضعیت توزیع پراکندگی پارک‌ها‏ و تحلیل تغییرات آن طی سال‌ها‏ی88-1380 در مناطق شهری تهران هستیم.

 هنری تایل[3] (1967) با قیاس مفهوم آنتروپی در نظریه اطلاع برای اندازه‌گیری نابرابری، روشی را ابداع نمود که به کمک آن می‌توان کاربرد اصول آکسیوماتیک در ساختن شاخص نابرابری را ارزیابی نمود. در نظریه اطلاع سه جز اصلی مطرح هستند:

1-  مجموعه‌ای از حوادث با احتمال وقوع معین.

2-  یک تابع اطلاع h برای ارزیابی حوادث برحسب احتمال‌هایشان.

الف ـ اگر حادثه معین باشد باید (p=1) در این صورت کسب اطلاع در خصوص وقوع این حادثه فاقد ارزش اطلاعاتی است. یعنی:

h(p) = h(1) = 0

ب ـ حوادث با احتمال وقوع p_iبالاتر، ارزش اطلاعاتی کمتری دارند، به عبارت دیگر حوادثی که کمتر قابل پیش‌بینی هستند ارزش اطلاعاتی بیشتری دارند.

P₀ > p₁            φ (p₀) < φ (p₁)

ج ـ اطلاع مشترک دو حادثه برابر با مجموع اطلاع جداگانه آنهاست.

h(p₀p₁) = h(p₀) + h(p₁)

تابعی که نسبت به p_i کاهنده و دارای خواص فوق باشد، برابری h(p_i) = - log (p_i) را تأمین می‌کند.

3-  آنتروپی به مفهوم اطلاع انتظاری در توزیع است.

اگر n پیشامد وجود داشته باشد که احتمال وقوع هریک از آنها (i = 1,2…..n) p_i باشد، در این صورت ارزش انتظاری کل سیستم برابر است با جمع وزنی h(p_i) به طوری که احتمال وقوع هر حادثه به عنوان درآمد در نظر گرفته می‌شود. h(p_i) ارزش اطلاعاتی هر حادثه است.

S = p_i h(p_i) = - p_i ln(p_i)

تابع فوق هنگامی بیشترین مقدار را انتخاب می‌کند که تمامی حادثه‌ها احتمال وقوع یکسان داشته باشند. در چنین حالتی مقدار تابع فوق برابر است با:

S = h().

هرچه احتمال وقوع حوادث متفاوت باشد، مقدار تابع فوق از مقدار حداکثرش کمتر خواهد شد. تفاوت بین مقدار واقعی و مقدار حداکثر تابع فوق به شاخص آنتروپی (E) مرسوم است و به شکل زیر تصریح می­شود:

E = E_a – S_a =  h( - ∑p_i h(p_i) = ∑p_i [ln (p_i) – ln (]

هرچه در سیستم بی نظمی و عدم شباهت بیشتر باشد، مقدار E بیشتر خواهد بود. تشابه بین نابرابری و بی‌نظمی دلیل اساسی و منطقی استفاده از شاخص E به عنوان پایه و اساس شاخص نابرابری است. در حقیقت تابع تایل (T) دقیقا معادل با E است. اگر سهم عاملی:

 S_i =   i=1.2…..,n

را جایگزین احتمالات کنیم. سپس:

کارل در سال 1980 با انجام تعدیلاتی در خصوص سهم‌های عاملی توانست آنتروپی تعمیم یافته (GE)را به صورت زیر معرفی کند.

 =  ∫[ ]^α- 1d F(y)

و یا

 =  [  - 1]

در روابط فوق، n تعداد افراد نمونه،  متغیر مورد نظر (i = 1…,n) و  =   میانگین حسابی متغیر است. در این شاخص  مقدار خود را از فاصله (p,p-) می‌تواند انتخاب کند، اما در عمل مقدار  از فاصله(0,p)انتخاب می‌شود.

 پارامتری است که میزان حساسیت آنتروپی تعمیم یافته را به بخش خاصی از توزیع نشان می‌دهد. هر چه  بزرگتر و مثبت باشد، شاخص  به تغییرات بخش بالایی توزیع بیشتر حساس خواهد بود. هرچه  کوچکتر و منفی باشد شاخص  به تغییرات بخش پایینی توزیع حساس تر می‌باشد. اگر  باشد، در شاخص نابرابری به مناطق محروم[4]وزن بیشتری داده می­شود و اگر  باشد به تمامی مناطق وزن یکسان اختصاص داده می‌شود و اگر  باشد به مناطق برخوردار وزن بیشتری داده می‌شود. معیار GE به ازای  برابر صفر و یک به ترتیب به دو معیار نابرابری با نامهای میانگین لگاریتم تغییرات و شاخص تایل تبدیل می‌شوند.

 I =

T =

اگر 2 =  باشد شاخص آنتروپی تعمیم یافته به ضریب تغییرات تبدیل می‌شود.

و یا

مقدار این شاخص بین صفر و یک است که هر چه به صفر نزدیکتر باشد نشان دهنده نابرابری کمتر و هر چه به یک نزدیکتر باشد بیانگر نابرابری بیشتر است.

بررسی توزیع پارک‌ها‏ی شهری در بین مناطق شهر تهران

همانگونه که ذکر شد شاخص تایل ابزار مناسبی جهت ارزیابی نابرابری توزیع است. شاخص تایل از جمله شاخص‌هایی است که قانون دالتون را تأمین می‌کند. مقدار این شاخص بین صفر و یک است؛ هرچه مقدار این شاخص به یک نزدیکتر باشد، مصداق توزیع برابرتر خواهد بود. در این مقاله به منظور بررسی برابری توزیع پارک‌ها‏ی شهر تهران، شاخص تایل برای مساحت سرانه پارک در مناطق مختلف طی دوره 1380-87 محاسبه شده و نتایج آن در جدول زیر ارائه شده است. مساحت پارک‌ها‏ی هر منطقه با توجه به متفاوت بودن مساحت و نیز تراکم جمعیتی مناطق، نمی‌تواند به تنهایی معیار مناسبی جهت مقایسه برخورداری مناطق از این حیث تلقی گردد. به همین جهت، برای بررسی وضعیت توزیع پارک‌ها‏ در سطح مناطق شهری، از میزان سرانه پارک در بین مناطق استفاده شده است. شاخص تایل محاسبه شده از دو جنبه قابل تحلیل و بررسی است. جنبه اول مقدار مطلق شاخص در هر سال است که هر چه عدد کوچکتری بوده و به صفر نزدیک باشد، بیانگر توزیع عادلانه پارک در بین مناطق می‌باشد. جنبه دوم، روند تغییرات شاخص طی دوره زمانی مورد بررسی است. اگر شاخص طی زمان دارای روند نزولی باشد، حاکی از تحقق چشم انداز شهر تهران در جهت توزیع عادلانه خدمات شهری و حقوق شهروندی است.

جدول(1): برابری توزیع پارک‌ها‏ی شهر تهران بر اساس شاخص تایل

مأخذ: محاسبات پژوهش

بیشترین مقدار شاخص که نشان دهنده بدترین وضعیت برابری توزیع است، معادل 0.2684مربوط به سال 1381 است. بهترین وضعیت توزیع نیز با مقدار شاخص0.1470 در سال 1388 اتفاق افتاده است. به طور کلی، کوچک بودن مقدار شاخص در سال‌ها‏ی مختلف، نشان می‌دهد که توزیع پارک‌ها‏ در بین مناطق شهریاز وضعیت عادلانه‌ای برخوردار است و مخصوصاً طی زمان شرایط بهتر شده است. برابری توزیع در سال 1381 در مقایسه با سال قبل آن بدتر شده است، بطوری که مقدار شاخص تایل از0.2237 به 0.2684 افزایش یافته است. لیکن در سال 1382 شاهد بهبود توزیع هستیم، مخصوصاً در سال 1383 مقدار شاخص دارای افت شدیدی است. این روند نزولی طی دوره ادامه می‌یابد؛ به طوری که سال پایانی دوره، کمترین مقدار شاخص را طی دوره به خود اختصاص می‌دهد. این روند می‌تواند به عنوان یک سیاست گذاری هدفمند در جهت توسعه برابرتر مناطق تلقی گردد. روند توزیع پارک‌ها‏ی شهر تهران در بین مناطق بیست و دو گانه شهری در نمودار (4) ترسیم شده است.

نمودار (4): بررسی روند برابری توزیع پارک‌ها‏ی شهر تهران بر اساس شاخص تایل

مأخذ: محاسبات پژوهش