بهینه سازی مدیریت سیستم اخذ کرایه در سامانه اتوبوس‌های تندروی شهر تبریز (سات)

شاید محسوس­ترین و ناراحت کننده­ترین بعد ترافیک، اتلاف وقت و سرمایه­اى است که به علت کارآیى نداشتن حرکات و جابجایى­هاى روزانه مردم که خود از راه بندان و دشواری­هاى دسترسى ناشى می­شود، بوجود مى­آید.

در شهر تبریز؛ با احساس کمبود در  سرعت حمل و نقل شهری به ویژه در مسیر میدان راه آهن تا دروازه تهران (از غرب به شرق و بالعکس) شهرداری تبریز، معاونت حمل و نقل، شورای ترافیک استان، کارشناسان و مشاوران معاونت حمل و نقل با مطالعه روش‌های مختلف حمل و نقل و با توجه به ویژگی‌ها و موفقیت‌ سیستم بی.آر.تی در کشورهای در حال توسعه، سیستم مذکور را برای رفع مشکل پیشنهاد نمودند و به صورت سامانه اتوبوس­های تندرو یا سات اجرا شد و از تیر 1387 به صورت آزمایشی و رایگان و از مهر 1387 بصورت رسمی کار خود را آغاز کرد.

در رابطه با شهر تبریز و راه­اندازی سیستم اتوبوس­های تندرو که از مهر 1387 به اجرا در­آمده است باید گفت، هنوز بعد از گذشت حدود چهار سال از اجرای این سیستم تعریف دقیقی از آن به عمل نیامده است و بین مسئولان بر سر نامگذاری این طرح اختلاف نظر وجود دارد. به نحوی که در مجامع علمی و دانشگاهی از این سیستم به دلیل تشابهات آن با سیستم بی.آر.تی، همین نام را به آن می‌دهند و بدلیل ضعف­های فراوان آن و مغایرت‌های عملکردی و اجرایی از آن انتقاد می­کنند. اما مجریان طرح به دلیل تفاوت­های موجود در آن با انواع اجرا شده در دنیا تنها از آن با عناوین مسیر ویژه اتوبوس یا خط ویژه سریع­السیر نام می­برند و از اطلاق سیستم بی.آر.تی به آن امتنا می­کنند. در این تحقیق نیز جهت حفظ اختصار و همچنین استفاده از معادل­های مناسب فارسی برای برخی عبارات وارد شده به مباحث حمل و نقل، از واژه "سات" به عنوان مخففی برای عبارت "سامانه اتوبوس­های تندرو" استفاده شده است. چون سیستم اجرا شده در تبریز، مغایرت­های فراوانی هم در شکل و هم در محتوا با مفهوم بی.آر.تی به صورتی که در شهرهای کشورهای دیگر اجرا شده است، دارد. و سیستم جدید و بومی شده از سیستم­های اجرا شده خارجی نیاز به نامگذاری داخلی نیز دارد و در این پژوهش از عبارت "سات" به مفهوم "سامانه اتوبوس­های تندروی شهری" استفاده می­شود. و امید است این نام به عنوان نامی علمی برای سیستم بومی شده داخلی مورد استفاده قرار گیرد.

سات ترکیبی از کارایی حمل و نقل سبک ریلی و انعطاف‌پذیری حمل و نقل با اتوبوس است. هدف از ایجاد سات افزایش جایجایی تعداد مسافران و کاهش هزینه‌های حمل و نقل با ارتقای‌ سطح کیفیت و خدمات روز افزون است. رسالت سات کاهش هزینه‌ها، کارایی، آسایش بیشتر و روان نمودن حمل و نقل است. پروژه‌های متفاوت در سرتاسر دنیا نشان داده که این نوع سیستم یک گزینه مؤثر برای شهرهای متراکم و پر جمعیت با هزینه عملیاتی و ساختمانی کمتر است. شهرهایی که در کشورهای در حال توسعه با مشکل چگونگی بهبود و ارتقای وضع موجود خدمات حمل و نقل با هزینه کمتر و زمان سریعتر در چالش هستند، تلاش بر استفاده از سیستم سات داشته‌اند. ویژگی‌های سیستم سات عبارتند از:

1- استفاده از خط ویژه؛

2- سوار و پیاده شدن سریع؛

3- وجود ایستگاه‌ها و پایانه‌های مناسب و ایمن؛

4- جمع‌آوری سریع و کارآمد مسافر؛

5- کاهش هزینه‌های حمل و نقل عمومی؛

6- خدمات سریع و مناسب.

با این تعاریف، در این مقاله به بررسی میزان استفاده مسافران از کارت بلیط الکترونیکی پرداخت کرایه در سامانه اتوبوس­های تندروی شهر تبریز پرداخته شده و در حقیقت فرهنگ استفاده از کارت بلیط الکترونیکی در مسیر سات تبریز مورد بررسی قرار می­گیرد و راهکارهایی برای بهینه­سازی مدیریت استفاده از کارت بلیط در سامانه اتوبوس­های تندرو (سات) تبریز ارائه می‌شود.

2- اتوبوس­رانی تبریز و روش­های اخذ کرایه

بعد از اینکه در سال 1324 اولین اتوبوس وارد شهر تبریز شد، به لحاظ سرعت بخشیدن در امورات مردم، رفته رفته تعداد آنها رو به فزونی گذاشت و شخصی به نام نقشینه تصمیم به تاسیس شرکت اتوبوس­رانی گرفت، ولی بعد از مدتی به علت نامعلومی از کار خود منصرف شده و دوباره اتوبوس‌ها به طور خصوصی اقدام به حمل مسافر نمودند. چون تعداد اتومبیل­ها در دهه 1320 کم بود و هر کسی نمی­توانست به دلیل قیمت آن از این وسیله استفاده کند، در ابتدای ورود اتوبوس به تبریز (1324 شمسی) مردم کمتر از این وسیله استقبال نمودند و پیاده­روی را بر اتوبوس ترجیح می دادند و فقط اشراف و بازرگانان از این وسیله استفاده می‌کردند. در این میان صاحبان اتوبوس­ها تصمیم گرفتند از مسیرهایی استفاده کنند که در آن خیابان یا محل تعداد مسافر بیشتر از مسیرهای دیگر باشد و بنابراین خیابان شاپور (ارتش فعلی) را به خاطر جابجایی کارکنان و نظامیان پادگان ارتش برگزیدند و این مسیر اولین خط اتوبوس­رانی بود و راننده در قبال هر مسافر یک شاهی کرایه دریافت می­کرد. در اوایل کار تعداد 3 نفر خدمه در این وسیله نقلیه عمومی خدمت می­کردند که یک نفر راننده، یک نفر کمک راننده و نفر سوم به عنوان مسئول جمع­آوری مسافر و کرایه بود، ولی بعدا این تعداد به دو نفر تقلیل یافت. به طوری که یک نفر راننده و نفر دوم بعنوان کمکی جهت اخذ کرایه فعالیت می­کرد. تابلوی راهنمای ایستگاه اتوبوس نیز متفاوت از امروز بوده، به طوری که از اشکال نقاشی شده روی تابلوها، مسافران پی به ایستگاه مورد نظر می­بردند، مثلاً در ایستگاه ارتش روی تابلوی ایستگاه نقش یک سرباز را کشیده بودند و یا در ایستگاه محله دوچی (شتربان)، تصویر یک شتر را رسم کرده بودند. بعد از گذشت چند سال علایم راهنمای ایستگاه­ها به صورت دیگری تغییر یافت و در این زمان با نوشتن نام ایستگاه مسافران راهنمایی می­شدند. بعد از گذشت چند سال تعداد مسیرهای اتوبوس­رانی افزایش می­یابد؛ بطوری که در سال 1342 تعداد این مسیرها به 15 خط اصلی و چند خط فرعی رسیده و جهت هماهنگی در حمل مسافران، شهرداری اقدام به وضع خطوط کرده و برای هر مسیر نرخ خاصی را تعیین می‌کند.

شرکت واحد اتوبوس­رانی تبریز و حومه (سهامی خاص) به منظور نقل و انتفال مسافر و بطور دسته جمعی در داخل و حومه شهر تبریز، طبق ماده واحد (قانون تاسیس شرکت اتوبوس رانی عمومی) مصوب سال 1331 مجلس شورای ملی و سنا در تاریخ 28/2/1345 پس از تصویب استانداری آذربایجان شرقی به قائم مقامی انجمن شهر تاسیس شد. سرمایه اولیه این شرکت 60 میلیون ریال بوده که به دوازده هزار سهم پنج هزار ریالی با نام تقسیم شد و تمام آن از طرف شهرداری تعهد پرداخت گردید. در سال 1345 پس از تصویب مصوبه قانون تاسیس شرکت اتوبوس­رانی عمومی توسط استانداری، عده­ای مامور اسم­نویسی کادر مورد نیاز شرکت گردیدند. از آن جهت که در اوایل تاسیس شرکت هیچگونه محل یا اداره مستقلی وجود نداشت، بنابراین اسم­نویسی از رانندگان و دیگر کادر مورد نیاز به مدت 10 روز در خیابان­های شهر انجام گردید. بعد از اتمام اسم­نویسی از کارکنان، طبق برنامه قبلی تعداد 25 دستگاه اتوبوس بنزینی خریداری گردید که ابتدا تعداد 11 دستگاه آن از دروازه تهران وارد تبریز شد.

با گذشت زمان روش اخذ کرایه نیز تغییر کرد و پس از تاسیس شرکت واحد اتوبوس­رانی، جهت اداره بهتر امورات و همچنین یکنواختی در سیستم اخذ کرایه اقدام به چاپ بلیط کاغذی گردید. به طوری که عده­ای نیز در ایستگاه‌های خاصی در دکه­های مخصوص اقدام به فروش بلیط شرکت واحد می‌کردند و کمک راننده نیز اقدام به جمع­آوری بلیط مسافران در داخل اتوبوس می­کرد. بدین ترتیب واحد توزین بلیط نیز در شرکت واحد شکل گرفت و براین اساس کارکرد رانندگان نیز بررسی می­شد و براساس وزن و تعداد بلیط­ها، تعداد مسافران نیز برآورد می‌شد. در سال­های اخیر و با واگذاری تعدادی از خطوط به بخش خصوصی، رانندگان و بهره برداران این خطوط به صورت نقدی اقدام به اخذ کرایه نمودند. با پیشرفت تکنولوژی و همچنین جهت کاهش پرسنل مورد نیاز در بخش ملکی شرکت واحد همزمان با راه اندازی سامانه اتوبوس­های تندرو، از کارت بلیط الکترونیکی پرداخت کرایه جهت اخذ کرایه مسافران در داخل اتوبوس استفاده شد و استفاده از بلیط کاغذی منسوخ شد. بگونه­ای که مسافران ابتدا نسبت به خرید کارت بلیط در باجه‌های مخصوص اقدام می‌نمایند و سپس در ایستگاه و یا داخل اتوبوس با قرار دادن کارت بر روی دستگاه کارت خوان، کرایه آنها از شارژ داخل کارت کسر می‌گردد و این کارت­ها قابل شارژ مجدد نیز هستند. با این عمل دیگر نفر دوم به عنوان کمک راننده یا کمکی جهت دریافت بلیط یا کرایه در داخل اتوبوس مورد نیاز نیست و در هر اتوبوس یک نفر و آن هم به عنوان راننده و دو دستگاه کارت خوان جهت اخذ کرایه در قسمت جلو و عقب اتوبوس مورد نیاز است. استفاده از کارت بلیط الکترونیکی جهت پرداخت کرایه در حمل و نقل عمومی، ضمن کاهش هزینه­های پرسنلی، در کاهش زمان لازم برای پرداخت کرایه نیز موثر است و مهمتر از همه از رد و بدل شدن اسکناس یا مسکوکات در داخل اتوبوس نیز جلوگیری کرده و از نظر بهداشتی نیز حایز اهمیت است و می­توان در سیستم‌های دیگر حمل و نقل عمومی نیز از این کارت­ها استفاده کرد.

3- اجرای مسیر اتوبوس­های تندرو و راه­اندازی خطوط و اتوبوس­های این مسیر 

با توجه به ویژگی‌های سیستم سات و توسعه‌ شرقی- غربی شهر تبریز ایجاد ناوگان حمل و نقل عمومی به ویژه خط ویژة اتوبوس در این محدوده از شهر یکی از نیازهای ضروری و مهم در حمل و نقل درون شهری می آید. انتظار می­رفت تا ایجاد خط سات در امتداد شرق و غرب و بالعکس در شهر تبریز علاوه بر کاهش زمان سفر و دسترسی مسافرین به فضاهای شهری مورد نظر، باعث افزایش فوق‌العاده جابجایی مسافر توسط اتوبوس‌های شهری و موجب کاهش استفاده شهروندان از وسیله شخصی و به طبع آن موجب کاهش آلودگی هوا در هسته مرکزی شهر ‌شود. در گزارش مرحله اول طرح خط ویژه اتوبوس (مسیر شرقی- غربی تبریز) که توسط معاونت حمل و نقل و ترافیک تدوین شده در مورد ضرورت و اهداف ایجاد این سیستم چنین آمده است:

"ایجاد خط ویژه اتوبوسی در امتداد شرق به غرب شهر تبریز می تواند علاوه بر کاهش زمان سفر مسافرین و افزایش ناوگان فعال اتوبوس­رانی، باعث افزایش جابجایی مسافرین توسط اتوبوس و کاهش استفاده شهروندان از وسایل نقلیه شخصی گردد که در نهایت در منطقه مرکزی شهر تبریز نیز می­توان شاهد کاهش تقاضای سفر با وسایل نقلیه شخصی بود. اهداف اصلی طرح خط ویژه اتوبوس را می­توان در موارد زیر بیان نمود:

- افزایش سرعت وسایل نقلیه اتوبوسی در طول مسیر و در نتیجه کاهش زمان انتظار مسافرین

- کاهش زمان سفر مسافرین

- افزایش کارایی و مطلوبیت سیستم اتوبوسی

- افزایش ناوگان فعال حمل و نقل اتوبوسی

- کاهش آلودگی­های زیست محیطی از طریق کاهش وسایل نقلیه شخصی در طول مسیر

- کاهش مصرف سوخت"

بعد از مطالعه و احداث مسیر ویژه اتوبوس­های تندرو توسط معاونت حمل و نقل شهرداری تبریز بعنوان مطالعه کننده مسیر و مناطق شهرداری به عنوان مجریان احداث مسیر، شرکت واحد اتوبوس­رانی تبریز و حومه از مهر 1387 در مسیری با طول تقریبی 5/17 کیلومتر با 75 دستگاه اتوبوس فعال روزانه در تعداد 30 ایستگاه مسیر رفت و 31 ایستگاه مسیر برگشت ارائه خدمت نموده و در سه فاز چهار راه آبرسان- میدان ساعت با متوسط زمان یک سرویس (رفت و برگشت) 45 دقیقه و با مبلغ 500 ریال و مسیر میدان راه آهن- چهار راه آبرسانی با متوسط زمان یک سرویس (رفت و برگشت) 90 دقیقه و 1000 ریال و مسیر میدان راه آهن- میدان بسیج با متوسط زمان یک سرویس (رفت و برگشت) 120 دقیقه و 1000 ریال روزانه بین 65000 تا 110000 نفر مسافر جابجا نموده که بطور میانگین روزانه 85000 نفر را شامل می شده است. علت زیاد بودن زمان انجام سرویس­ها و یا سرعت کم اتوبوسها، ضمن ایزوله نبودن مسیر، تردد سایر اتوبوس­ها از این مسیر است که در مجموع 38 خط با 274 دستگاه اتوبوس بغیر از اتوبوس­های سات در طول مسیر و در مقاطع مختلف تردد دارند که باعث ایجاد مشکل برای سات می‌شوند. در حال حاضر سیستم اتوبوس‌های تندرو با افزایش تعداد اتوبوس­ها و افزایش طول مسیر، در سه فاز اقدام به ارائه خدمات می­نماید و روزانه حدود 150000 نفر را جابجا می کند: فاز اول: چهار راه آبرسانی- چهار راه شریعتی، با تعداد 15 دستگاه اتوبوس و کرایه 1250 ریال و فاز دوم: میدان راه آهن- پل کابلی، با 25 دستگاه اتوبوس دو کابین و کرایه 2000 ریال و فاز سوم: میدان راه آهن- میدان بسیج با 90 دستگاه اتوبوس و کرایه 2000 ریال.

4- برآورد تعداد مسافران جابجا شده در سامانه اتوبوس­های تندروی تبریز (سات)

جهت برآورد تعداد مسافر جابجا شده در سیستم، آمارگیری از مسافران در دو نوبت انجام شد. ابتدا در آبان ماه 1388 آمارگیری از تعداد مسافران انجام شد و در نوبت دوم در مرداد ماه 1389، آمارگیری و برآورد تعداد مسافران انجام شده که در ذیل خواهد آمد.

انجام مطالعات شمارش مسافرین و مبدا و مقصد سفر آنان در سیستم اتوبوس­های تندروی شهر تبریز جهت برآورد تعداد مسافرین و همچنین تعداد استفاده کنندگان از سیستم پرداخت الکترونیکی کرایه، توسط نگارنده با همکاری شرکت واحد اتوبوس­رانی تبریز و حومه در روزهای دهم، دوازدهم و چهاردهم آبان ماه 1388 انجام شد که جزییات آن به شرح ذیل است:

طی مذاکرات قبلی با دفتر طرح و برنامه، مدیریت  IT^[1] و معاونت اجرایی شرکت واحد اتوبوس­رانی تبریز و حومه، آمارگیری از مسافران سیستم اتوبوس‌های تندرو تبریز (مسیر 177) در هر سه خط انجام شد. به گونه ای که از خط راه آهن– بسیج؛ سه دستگاه اتوبوس، از خط راه آهن– آبرسان؛ سه دستگاه اتوبوس و از خط آبرسان- ساعت نیز دو دستگاه اتوبوس برای آمارگیری انتخاب شد که در عرض سه روز، توسط 32 نفر و در هر روز، در دو شیفت کاری جمع­آوری اطلاعات مسافران انجام شد. ابتدا فرم­هایی تهیه شد تا اطلاعات مسافران در آن نوشته شود که برای هر یک از مسیرها فرم­های جداگانه­ای طراحی شد. در هر اتوبوس دو نفر استقرار پیدا کردند که یک نفر آقا در قسمت جلو و یک نفر خانم در قسمت عقب اتوبوس قرار گرفتند و اقدام به پرسش ایستگاه مقصد تمامی مسافران و ثبت آن در فرمهای مخصوص نمودند، به طوری که در هر سرویس رفت و برگشت 6 برگ فرم تکمیل می‌شد که در مسیر رفت یک برگ مخصوص آقایان توسط آمارگیر مرد در قسمت جلو و دو برگ نیز توسط آمارگیر خانم در قسمت عقب اتوبوس برای آقایان و خانم­ها بطور جداگانه پر شد. در مجموع سه روز حدود 2000 برگ فرم آمار در قالب حدود 330 سرویس رفت و برگشت برای 24 اتوبوس تکمیل شد و اطلاعات فرم­ها جهت تجزیه و تحلیل و برآورد تعداد مسافران و مشخص شدن مبدا و مقصد آنها از طریق نرم­افزار Excel وارد کامپیوتر شد و به جمع بندی و نتیجه­گیری از آمارها اقدام شد و برآورد تقریبی از مسافران روزانه سیستم بدست آمد. در جدول (1) کاربرگ آمارگیران آمده است. در جداول (2)، (3) و (4)، نتایج آمارگیری­های انجام گرفته به تفکیک خطوط بیان شده است و در نهایت درصد مسافرانی که از کارت بلیط الکترونیکی پرداخت کرایه استفاده نمی­کنند از تفاضل نتایج آمارهای گرفته شده در هر اتوبوس با تراکنش ثبت شده در دستگاه‌های کارت خوان داخل و خارج اتوبوس­ها به دست آمده است و میانگین آنها محاسبه شده و به کل جامعه تعمیم داده شده است. میانگین عدم استفاده کنندگان از کارت بلیط الکترونیکی مبنای محاسبه برآورد تعداد مسافران بوده است، به طوری که با استفاده از میزان تراکنش­های روزانه ثبت شده در سیستم برای مسیر در همان روزهای آمارگیری و همچنین میزان عدم استفاده از کارت بلیط الکترونیکی که از شمارش مسافران به دست آمده است، میزان مسافران در روزهای مختلف بر حسب تراکنش و درصد عدم استفاده کنندگان از کارت محاسبه شده است.

جدول (1): کاربرگ ثبت شماره اتوبوس­های آمارگیری شده و برنامه کاری آمارگیران

در آمارگیری انجام شده در خط راه آهن- میدان بسیج، در سه روز و هر روز در سه دستگاه اتوبوس، تعداد مسافرین هر اتوبوس در هر شیفت کاری و در کل روز جمع­آوری شد و میانگین هر کدام بدست آمد و سپس میانگین هر سه اتوبوس و در هر سه روز محاسبه شد و میانگین کلی تعداد مسافر جابجا شده هر اتوبوس در این خط بدست آمد و مبنای محاسبه تعداد کل مسافر روزانه در این خط قرار گرفت. بدین صورت که میانگین تعداد مسافر یک دستگاه اتوبوس در هر روز به تعداد اتوبوس­های فعال همان روز ضرب شد و به عنوان متوسط مسافر جابجا شده آن روز محاسبه گردید. پس از آن تعداد تراکنش ثبت شده روزانه هر کدام از اتوبوس­های آمارگیری شده از واحد IT شرکت واحد اخذ شد و تفاضل هر کدام از تراکنش­های اتوبوس­ها از تعداد شمارش شده بدست آمد و بر این اساس تعداد و درصد افراد استفاده کننده از کارت و افرادی که از کارت بلیط استفاده نکرده­اند به دست آمد. جهت افزایش دقت محاسبه تعداد و درصد افراد استفاده کننده از کارت، میانگین درصد استفاده کنندگان از کارت در هر کدام از اتوبوس­ها بدست آمد و از مجموع آن نیز میانگین گرفته شد. در کل پس از محاسبه هر کدام از اتوبوسها، هر کدام از خط­ها و کل مسیر و در کل سه روز، میانگین کل تعداد مسافران روزانه کل سیستم، تعداد و درصد استفاده کنندگان از کارت الکترونیکی و استفاده نکنندگان از کارت برآورد شد و تعداد مسافر واقعی سیستم در روز بدست آمد. جداول (2)، (3) و (4) تعداد اتوبوس و مسافر شمارش شده، تراکنش ثبت شده در سیستم کارت بلیط الکترونیکی و محاسبات انجام شده جهت برآورد تعداد مسافر و استفاده کنندگان و استفاده نکنندگان از کارت و موارد دیگر را به تفکیک مسیرهای سه گانه سات نشان می­دهند.

جدول (2): آمارگیری از اتوبوس‌های خط تندرو (میدان راه آهن - میدان بسیج)

جدول (3): گزارش آمارگیری از اتوبوس‌های خط تندرو (میدان راه آهن – چهار راه آبرسانی)

جدول (4): گزارش آمارگیری از اتوبوس­های خط تندرو (چهار راه آبر سانی­– میدان ساعت)