تحلیلی بر کاربری اراضی C.B.D در کلانشهرهای ایران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) نمونۀ موردی: منطقه هشت شهر تبریز

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

جهان به سرعت در حال شهری شدن پیش می‌رود و مناطق بزرگ هرساله به وسیلۀ شهرها و شهرک‌ها پوشیده می‌شوند. مناطق ایجاد شده در شهرها دائماً در حال شکل پذیری جدید از طریق مصارف جدید و ساخت و سازهای ایجاد شده است (Taleai and etc, 2005: 1). کاربری اراضی شامل انواع بهره برداری از زمین به منظور رفع نیازهای گوناگون انسان است یکی از پیش شرط‌های اصلی برای استفاده بهینه از زمین، اطلاع تغییرات هر کدام از کاربری‌ها در طول زمان است (فیضی زاده و همکاران، 1386). تغییرات کاربری اراضی به طور عمده از عوامل بزرگ مقیاس مانند مباحث اقتصاد جهانی و اقلیم تأثیر می‌پذیرد و مسائلی مانند تغییرات جمعیتی و سیاست‌های محلی در کنار عوامل یاد شده نقش تعیین کننده‌ای دارند (Geist and Lambin, 2002). بطوری که توسعه‌های بلند مدت در الگوهای کاربری اراضی به وسیلۀ عدم قطعیت‌ها احاطه شده‌اند (Koomen, Buurman, 2002: 1).

در شهرسازی امروز جهان، برنامه ریزی کاربری زمین، یعنی چگونگی استفاده و توزیع و حفاظت اراضی همواره از محورهای اساسی شهرسازی و یکی از زمینه‌های دست یابی به توسعۀ پایدار شهری به شمار می‌رود و از دیدگاه توسعۀ پایدار شهری، برنامه ریزی کاربری زمین اهداف عمدۀ زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- فضایی را شامل می‌شود (دلیر و ملکی،1386: 66). نرخ سریع توسعۀ شهری موجب تغییرات وسیعی در الگوی کاربری اراضی پیرامون شهرها شده است. اثرات رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته محسوس بوده است. با این حال در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، این نرخ رشد سریع تر بوده و در نتیجه منجر به تغییرات وسیعی در کاربری اراضی شده است (هال، 2000). تعیین اصول دقیق مکانیابی فعالیت‌های مختلف در شهر به دلیل ماهیت پویای مسائل شهری اگر نه غیر ممکن، بدون تردید بسیار دشوار است (پورمحمدی، 1386: 93). در واقع، ما بدون برنامه ریزی کاربری زمین نمی‌توانیم شرایط مطلوبی را در شهرها برای شهروندان بدست بیاوریم که به استفاده از متخصصان، در همه مسائل مربوط به شهر نیاز است (ضرابی و دیگران، 1388: 26).

با توجه به قرار گرفتن منطقۀ هشت شهر تبریز در مرکز شهر، بخش زیادی از امکانات خدماتی شهر، عمده عملکردهای تجاری و بازار سنتی تبریز (ثبت شده در یونسکو)، ارگان‌های اداری مرکزی و مجموعه‌ای از نهادها با عملکرد وسیع در مقیاس شهری، فراشهری و حتی فرااستانی، در یک راستای بهم پیوسته درون این منطقه جای گرفته است. اکنون این وضعیت باعث تمرکز جمعیت و ترافیک شهری در مرکز اصلی شهر شده است (محمد زاده و همکاران، 1384: 18). عوامل ذکر شده، ضرورت برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، بهینه گزینی کارکردها و تخصیص بهینة فضای شهری به کاربرهای متناسب با در نظر گرفتن استاندارها (نظریان و همکار، 1389) از یک سو و لحاظ نمودن سازگاری، مطلوبیت، وابستگی و ظرفیت کاربری‌ها با یکدیگر و در مقیاس شهری را از سوی دیگر بیش از پیش الزامی می‌سازد، که در این تحقیق به آن توجه شده است. با توجه به مطالعات انجام گرفته، جمعاً 16 کاربری اصلی انتحاب و نسبت سرانه و فضای اختصاص یافته به هر یک بررسی می‌گردد. در ارتباط با مطالعات مربوط به کاربری‌های شهری و اهمیت آن می‌توان به مطالعات، پورمحمدی (1385)، پوراحمد و همکاران (1388)، ضرابی و همکاران (1388)، زیاری (1389) و بسیاری دیگر اشاره کرد.

1-2- اهمیت و ضرورت

تبریز از جمله شهرهایی است که جمعیت آن، به طور مستمر تجدید می‌شود، بی آنکه کل جمعیت شهر به طور محسوس تغییر یابد. نیروی انسانی جذب شده در شهر به مراتب بیش از جمعیتی است که از دست می‌دهد، در این جذب و دفع‌های جمعیتی، علاوه بر تأثیر داده‌های مثبت اقتصادی، بعید نیست که با علائم و نشانه‌هایی از بحران شهری نیز آشنا شد، و در چنین شرایطی، نیروی رانش شدید، روستاها است؛ که شهر تبریز را علی رغم ضعف توان جاذبه، لبریز از جمعیت روستایی می‌کند (مرکز آمار ایران، 1385: 12). بافت قدیم شهر تبریز (که بخش قابل توجه آن در منطقة هشت واقع شده است) به دلیل داشتن موقعیت مرکزی از دیرباز دارای انواع کارکردهای شهری به ویژه فعالیت‌های تجاری و بازرگانی (بازار)، مذهبی و تفریحی بوده که علاوه بر نیازهای ساکنین خود شهر، نیازهای نواحی دور دست ( فراتر از مرزهای جغرافیایی شهر) را نیز تأمین می‌کرده است. با شروع عملیات اجرایی شهرسازی مدرن که عمدتاً در صدد توسعۀ شتابزدۀ شبکه‌های ارتباطی بوده، عملکردهای بافت قدیمی از جمله کارکردهای بازار رو به ضعف می‌گذارد. در شرایط کنونی نیز، این منطقه با تراکم فعالیتی شدیدی مواجه است که این امر فشار زیادی به محدودۀ مسکونی منطقه وارد می‌نماید (محمدزاده و دیگران، 1384: 19).

با نظر به اینکه منطقۀ 8 شهرداری تبریز، مرکز تجاری و بازرگانی(CBD)[1]، مذهبی و تفریحی شهر است و توان زیادی از لحاظ جذب سفر شغلی و کاری را داراست و این جذب سفر باعث ازدحام و شلوغی در بسیاری از محورهای این منطقه می‌شود (همان منبع: 19)، لزوم ایجاد توازن صحیح و منطقی بین کاربری‌های اراضی شهری در این منطقه به شدت احساس می‌گردد. وجود توازن و تناسب بین کاربری‌های موجود در منطقة هشت باعث رفع و همچنین جلوگیری از اضافه شدن مشکلات عدیدۀ این منطقه می‌گردد. در واقع پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به سوالاتی از این قبیل است که، وضعیت کاربری‌های موجود در منطقة هشت تبریز چگونه است؟ راهبردهای مناسب برای افزایش کارآیی کاربری‌های این منطقه از شهر تبریز کدامند؟ مکان گزینی کاربری‌های موجود چگونه بوده و مکان مناسب کجاست؟ و نهایتاً اینکه راهکارهای مناسب برای مدیریت بهینة کاربری‌ها کدامند؟

1-3- اهداف

- شناخت و مطالعۀ وضع موجود کاربری‌ها در سطح شهر و نحوۀ توزیع و استقرار کاربری‌ها نسبت به یکدیگر.

- بررسی کمی کاربری‌ها و مقایسۀ آن با سرانه‌های استاندارد موجود در ایران و جهان.

- تحلیل کیفی کاربری‌ها.

- ارزیابی نارسایی‌ها و مشکلات هر یک از کاربری‌ها.

1-4- روش پژوهش

روش این پژوهش ترکیبی از روشهای توصیفی، اسنادی و تحلیلی است. به صورتی که بعد از انتخاب کاربری‌های هدف (مجموعاً 16 کاربری اصلی) و مقایسة کاربری‌های موجود در منطقة هشت شهر تبریز، با استانداردها و سرانه‌ها به لحاظ کمی و همچنین تحلیل عوامل داخلی ([2]IFAS) و خارجی (EFAS[3]) به لحاظ کیفی، چگونگی توزیع و جانمایی فضایی آن در سطح منطقة هشت شهر تبریز تحلیل گردیده است.

1-5- معرفی محدوده مورد مطالعه و ویژگی‌های منطقه

بر اساس طرح جامع شهر تبریز و به منظور ارائه خدمات مناسب به شهروندان و با توجه به بافت قدیمی گسترش و توسعه شهر و عدم تمرکزگرایی، شهر تبریز به 10 منطقه شهرداری تقسیم شده که از میان این مناطق دهگانه، منطقه 8 تاریخی و فرهنگی از ویژگی‌های چندی برخوردار است که شاید در سایر مناطق شهری وجود نداشته باشد. این شهرداری شامل جالب ترین آثار تاریخی و بسیار ارزشمند چون بازار تبریز، مساجد عالی مانند مسجد جامع، مسجد کبود، مدارس مشهور و خانه‌های باشگوه را در بر گرفته است. به طور کلی، منطقه 8 شهرداری در داخل باروی نجفقلی خانی پس از زلزله 1193 ه.ق. قرار گرفته است. جالبترین موزه‌های تاریخی شهر تبریز که نشانگر ارزش و اهمیت تاریخی این شهر است، مانند موزه آذربایجان، موزه مشروطه موزه فرش و موزه ارامنه در این محدوده واقع شده اند(http://m8.tabriz.ir). منطقة هشت شهر تبریز در موقعیت 46 درجه و 17 دقیقة طول شرقی و 38 درجه و 4 دقیقة عرض شمالی قرار گرفته است. از دیرباز به علت اهمیت مرکزیت شهری، اکثر مراکز ادارات دولتی، سازمان‌ها، نهادها و مراکز اقتصادی و تجاری، بیمه و بانکداری، امنیتی و قضایی، اتوبوسرانی و ارتباطات و غیره در این محدوده احداث شده‌اند (خاماچی، 1384: 16).

نقشة شمارة (1) : موقعیت فضایی استقرار منطقة هشت در شهر تبریز، شهرستان تبریز، استان آذربایجان شرقی و کشور ایران

منبع نقشة پایه: شهرداری منطقة هشت تبریز؛ ترسیم: نگارندگان

2- مبانی نظری

در خصوص چگونگی کاربری اراضی شهری دیدگاه‌های متفاوتی مطرح است، لیکن در یک جمع بندی کلی می توان آنها را در قالب نُه دیدگاه عمده مطرح کرد که عبارتند از (زیاری، 1381: 6-18):

نظریة نقش اجتماعی زمین: در این نظریه محدود کردن مالکیت خصوصی و بهره برداری از اراضی در راستای منافع عمومی مردم، در شهرها بیش تر مدنظر است.

نظریة نقش اقتصادی زمین: معتقدان به نظریة نقش اقتصادی زمین، آن را عامل اساسی تغییر فضاهای شهری دانسته و ابراز می‌دارند که چون زمین و مسکن از منابع کمیاب هستند، ضروری است در بهره برداری از آن حداکثر کارایی در نظر گرفته شود و ضوابط و مقررات خاصی در نحوه استفاده مطلوب از زمین تدوین گردد؛ زیرا زمین از کارکردهای مختلف مصرفی و مبادلاتی و اقتصادی و فناپذیر برخوردار بوده و دارای مطلوبیت ویژه ای است (ضرابی و همکاران، 1388: 29).

نظریة سامان دهی زمین: در این نظریه ضوابط و مقررات چگونگی تقسیم اراضی شهری و نحوه استفاده از آن به موضوعاتی مثل: مالکیت زمین از نظر وظایف بخش عمومی در برابر خطرات و سوانح طبیعی و صنعتی بر می گردد.

نظریة توسعهپایدار شهری و کاربری زمین: در این باره بر نگهداری منابع اراضی برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین تأکید می گردد و موضوعاتی چون جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت‌های تولید محیط طبیعی، عدم حمایت از توسعه‌های زیان آور و حمایت از بازیافت‌ها را مطرح می‌کند (همان منبع: 29).

نظریة مدرنیسم و کاربری اراضی: به منطقه بندی شهری بر اساس عملکردهای خاص بدون توجه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنت در تراکم‌های عمودی و افزایش فضای سبز براساس سلسله مراتب شهری اشاره می کند (زیاری، 1381: 66) و در راستای قطع با گذشته و تاریخ و زمان نگاه می‌کند و فقط و فقط به مسائل معماری می‌پردازد (همان منبع: 13).

نظریه پست مدرنیسم: در این نظریه از معیاری مدرن و کاربر یهای بی روح آن هم چون تبدیل شهرها به قوطی کبریت بی روح و بدون ارتباط با محیط ، وجود برج‌های اداری ، فروشگاههای بزرگ و غول آسا و بنا‌های پر هیبت انسان ستیز و نبود مدنیت انتقاد شد و به جای آن ترکیبی از عناصر جدید و سنتی با مفاهیم هنر بومی و هنر متعالی در ساخت و ساز شهرها پیشنهاد کردند.

نظریه فرهنگ گرایی: این نظریه محورهای معنوی را بر محورهای مادی و کل شهر را بر اجزاء آن و مفهوم فرهنگی شهر را بر مفهوم مادی آن مقدم می‌شمارد.

نظریه طبیعت گرایی: این نظریه آزادسازی انسان و رهایی وی را از محیط مصنوع و استقرار در طبیعت و توجه به کاربری‌های طبیعی به عنوان اوقات فراغت توصیه می‌نماید.

نظریه سلامت روان: این نظریه به مشارکت شهروند در شکل بخشیدن به شهر را توصیه می‌نماید این نظریه نقش برنامه ریزی را به عنوان عاملی در کاهش بزهکاری گوشزد می‌کند و دیدی هجران زده نسبت به شهر‌های بزرگ صنعتی دارند. این گروه مسئله سرانه‌ها، آستانه‌ها و معیارهای مناسب در زندگی (کاربری اراضی شهری) را مطرح می‌کند.

در خصوص چگونگی ارزیابی استفادۀ بهینه از اراضی نیز دیدگاه‌های متعددی مطرح‌اند که از آن جمله‌اند: ارزیابی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و غیره که مهمترین آنها در ارتباط با برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری، ارزیابی‌های زیست محیطی و اقتصادی مطرح هستند.

ارزیابی زیست محیطی، به خاطر آثار گسترده‌ای که پروژه‌های طراحی شهری بر محیط زیست دارند و عمدتاً جنبه قانونی و الزامی پیدا کرده است، بیشتر مورد توجه است (بحرینی، 1377: 419). این نوع ارزیابی برای ارتقای کیفیت برنامه‌های زیست محیطی و اتخاذ سیاستی مناسب دربارۀ تخصیص معقولانه منابع اراضی برای مصارف مختلف به کار می‌رود. گرچه تاکنون دربارۀ ارزیابی زیست محیطی در پروژه‌های شهری-ناحیه‌ای و ملی تقریبا کار اندکی صورت گرفته، لیکن به لحاظ اصول علمی و منطقی بسیار مفید است. در عین حال در این روش، ارزیابی باید قادر به پیش بینی نمایش آثار اکولوژیکی ناشی از استقرار کاریری‌ها بر محیط شهر و ناحیه باشد(حسین زادۀ دلیر، 1380: 103).

ارزیابی اقتصادی، جهت سنجش احتمال سود و زیان اقتصادی طرح‌ها با توجه به اختصاص درآمد عمومی به آنها از نظر تحلیل هزینه-فایده مورد توجه برنامه ریزان قرار می‌گیرد. در این ارزیابی، ابتدا بررسی سود-هزینه در نظر گرفته می‌شود و سپس یک ضابطۀ ارزیابی اجتماعی-اقتصادی که بر جرح و تعدیل‌هایی در بررسی سود و هزینه مبتنی است مورد توجه واقع می‌شود. در عین حال این تحلیل را می‌توان به منظور درجه بندی طرح‌ها بر حسب میزان مطلوبیت نیز مورد استفاده قرار داد(زمردیان، 1370: 265) و (رضویان، 1371: 70).

3- بحث

3-1- ساختار جمعیتی شهر تبریز و منطقۀ هشت

شهر تبریز دارای ده منطقة شهری می‌باشد که براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در آبان ماه 1385، این شهر دارای 378460 خانوار معمولی ساکن با 1398060 نفر جمعیت می‌باشد که شامل 715107 نفر مرد، و 682953 نفر زن بوده است. لذا بر اساس این ارقام، در مقابل هر 100 نفر زن، 104 نفر مرد در این شهر وجود دارد (مرکزآمار ایران، 1385).

براساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1385، منطقۀ 8 شهرداری تبریز با 8175 خانوار، 35000 نفر جمعیت دارد. از این تعداد 17368 نفر مرد و 17362 نفر زن هستند (دفتر برنامه ریزی شهرداری منطقة هشت تبریز، 1391). مقایسۀ جمعیتی این منطقه با دیگر مناطق شهرداری نشان دهندۀ کم جمعیت بودن این منطقه نسبت به سایر مناطق است. این منطقه به دلیل ارزش تجاری، بیشتر از لحاظ این شاخص مورد توجه است و دلیل کم جمعیت بودن این منطقه، خصیصۀ C.B.D بودن آن است که مهاجرت‌های آونگی داخل شهری را باعث شده است (محمدزاده و دیگران، 1384). بر اساس محاسبات انجام شده و آمارهای موجود، شهرداری منطقۀ هشت تبریز، تنها حدود 2% از مساحت کل مناطق دهگانۀ شهر تبریز را در برمی گیرد.

یکی از شاخص‌های کمی که در تحلیل فشردگی بافت‌های شهری و همچنین برآورد هزینه‌های ناشی از پراکنش در مناطق مادر شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد، محاسبه نسبت مساحت بافت مرکزی به مساحت کمی محدوده شهر است (شکویی، 1384). برای محاسبۀ این نسبت، تراکم جمعیت در شعاع‌های متحدالمرکز در محدودۀ شهر به مرکزیت منطقۀ بازار (C.B.D) مشخص و محل شکست منحنی به عنوان بافت پر شهر در نظر گرفته می‌شود و سپس از طریق تقسیم مساحت بافت مرکزی به محدودۀ شهر نسبت مذکور حاصل می‌گردد. با استفاده از اطلاعات مربوط به حوزه‌های آماری و با استفاده از محاسبات انجام شده توسط نرم افزار Arc/Gis این نسبت برای شهر تبریز، محاسبه شده است. با توجه به اینکه مساحت بافت مرکزی شهر (منطقة 8)، برابر 73/356 هکتار است، با در نظر گرفتن جمعیت 35000 نفری منطقه (دفتر برنامه ریزی شهرداری منطقة هشت تبریز، 1390) تراکم ناخالص آن 11/98 نفر در هکتار محاسبه می‌شود ضمن آنکه مساحت کل محدودۀ شهر 16457 هکتار است که با جمعیت 1398060 نفری (مرکز آمار ایران، 1385)، تراکم ناخالص کل شهر 85 نفر در هکتار به دست می‌آید. ملاحظه می‌شود که حتی با توجه به مهاجرت‌های آونگی تراکم ناخالص این منطقه از شهر تبریز نسبت به کل شهر بالاست.

3-2- تحلیل و ارزیابی کاربری‌های شهری

3-2-1- تحلیل کمی کاربری اراضی شهر

در این پژوهش، تحلیل‌ها عمدتاً بر شناسایی و تطبیق سرانه‌های کاربری‌های شهری با وضع موجود و چگونگی تخصیص فضای شهری به هر یک از کاربری‌های مختلف استوار است. در ارزیابی‌های کمی، سرانه‌ها و استاندارد‌های تخصیص بهینة فضای شهری به کاربری‌های مختلف شهر مد نظر قرار می‌گیرند. نسبت این کاربری‌ها بسته به شرایط محیطی و کارکردهای انسانی و منطقه‌ای در کشورهای مختلف، متنوع است؛ با این حال در سطح ملی نیز بسته به شرایط جغرافیایی تفاوت‌هایی را دارند (ابراهیم زاده و دیگران، 1389: 118). داشتن اهداف جامع در طرح توسعة یک شهر برای تعیین خط مشی‌های کلی کاربری زمین در نیازمندی‌های فضایی آن لازم است. کارشناسان برنامه ریزی مجموعه‌ای از ارقام را به منظور تخصیص بهینة منابع ارائه داده اند. این استانداردها وسیله‌ای برای کنترل محیط فیزیکی شهر و دستیابی به امنیت، آسایش، کارآیی و منفعت عمومی هستند (Jhon, 1993: 396). معمولاً پس از تعیین مساحت کل شهر و نیازهای جمعیت در هر یک از تراکم‌ها در شرایط موجود و در افق طرح پیسنهادی، باید مبادرت به تعیین سرانه‌های شهری مشتمل بر سرانه‌های مسکونی، تجاری، اداری، صنعتی، تفریحی و غیره گردد (ضرابی و دیگران، 1388: 35). در مجموع باید گفت که تعیین استانداردها و سرانه‌های شهری برای هر شهری، مستلزم موقعیت جغرافیایی آن شهر است. در سطح کشور ما استانداردها و معیار مشخصی برای تهیة سرانه‌های شهری و به منظور تفکیک شهرهای مختلف تاکنون ارائه نگردیده است؛ در عین حال استفاده از استانداردهای سایر کشورها نیز در زمینة تأسیسات و کاربری‌های گوناگون شهری به دلیل مغایرت شرایط آنها در بسیاری از موارد خالی از اشکال نیست (زیاری و دیگران، 1389: 10).

به هر حال در مطالعة پیش رو، استانداردهای مطرح در ارتباط با کاربری‌های شهری مقیاس ارزیابی برای کاربری اراضی شهری در منطقة هشت تبریز انتخاب شده است. در جدول شمارة 2 می‌توان وضعیت موجود شهر در طرح جامع (1385) و کمبودهایی را که در وضعیت فعلی شهر نسبت به افق طرح وجود دارد را مشاهده کرد. ارزیابی کمی سطوح و سرانة کاربری‌های اراضی شهری در منطقة هشت تبریز با توجه به مطالعات انجام شده در طرح جامع، صورت گرفته است. از مجموع کاربری‌های مختلف در سطح شهر، چگونگی پراکنش فضایی و جانمایی شانزده کاربری که در واقع مهم ترین و ضروری ترین کاربری‌ها است، در اینجا انتخاب و نسبت سرانه و فضای اختصاص یافته به هر مورد بررسی و تحلیل، و کمبودها و نیازمندی‌ها در هر یک از کاربری‌ها برآورد گردیده است.

3-2-1-1- کاربری مسکونی

سرانة مسکونی در کشورهای مختلف متغیر است و از حدود 20 مترمربع تا بیش از 70 مترمربع متفاوت است. در واقع سرانة زمین مسکونی در کشورهای مختلف از 44 تا 88 مترمربع در نظر گرفته می‌شود. در مورد وضع موجود زمین مسکونی نسبت به شهرهای مختلف ایران نیز سرانه مسکونی متغیر است (شیعه، 1383: 173). سرانه مسکونی پیشنهادی در کشور ما که از سوی وزارت کشور عنوان شده است، حدفاصل بین حداقل 40 و حداکثر 50 مترمربع است (پورمحمدی، 1386: 38). کاربری مسکونی در منطقة هشت شهر تبریز سطحی معادل 1696854 متر مربع را دربرگرفته و از سرانه ای معادل 48/48 مترمربع برخوردار است که به مراتب از سرانه‌های رایج در طرح‌های شهری ایران (40-50 مترمربع) بیشتر است (در این باره به جدول شمارة 2 نگاه کنید) و نسبت به استانداردهای جهانی کمتر است. در واقع این کاربری 57/47 درصد از کل مساحت منطقة هشت شهر تبریز را اشغال کرده است (به شکل شمارة 2، توجه شود).

3-2-1-2- کاربری تجاری

کاربری تجاری از جمله مهمترین کاربری‌ها هستند که همه مردم به طور دائم با آن سروکار دارند، لذا مکانیابی آن باید با به حداقل رسانیدن مشکلات دسترسی همراه باشد. افراد، خانوارها و موسسات برای رفع نیازهای خود خریدار کالاهای مصرفی و تجهیزاتی هستند که به وسیلة واحدهای دیگری تولید و عرضه می‌شود (پورمحمدی، 1386: 97). موقعیت بازار سنّتی تبریز در محدودة منطقة هشت تبریز، این منطقه را به عنوان یک مرکز قوی تجاری (CBD) ارائه می‌کند که حوزة نفوذ آن حتی به فراتر از مرزهای ملی گسترش می‌یابد. به هر حال با توجه اینکه منطقة هشت تبریز در مرکز شهر استقرار یافته است، تراکم تجاری بیشتری نسبت به مناطق شهری دیگر خود در آن برقرار است. این امر باعث شده است سطح کاربری تجاری در این منطقه به 9/452365 مترمربع برسد که شامل 68/12 درصد کل محدودة مطالعاتی است، که با توجه به حجم جمعیتی 35000 نفر منطقة مورد مطالعه، سرانة تجاری آن 92/12 مترمربع محاسبه می‌شود که نسبت به سرانة استاندارد کاربری تجاری ایران وضعیت بسیار بهتری داشته باشد و در مقایسه با استاندارد جهانی (12 مترمربع) نسبتی استاندارد را داراست (به شکل شمارة 3، توجه شود).

3-2-1-3- کاربری فضای سبز

فضاهایی چون فضای سیز عمومی (پارک‌ها)، فضاهای تفریحی و بازی بچه‌ها، فضاهای سبز حفاظت شده، پارک‌های جنگلی، باغات و فضاهای سبز خصوصی و مزارع و اراضی کشاورزی جزو کاربری‌های فضای سبز محسوب می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33). این کاربری مجموعاً با 5/3262 مترمربع مساحت، 091/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت تبریز را شامل می‌شود. سرانة کاربری فضای سبز در این منطقه 093/0 مترمربع است که نشان دهندة وضع نامطلوب منطقه در این ارتباط می‌باشد. که دلیل عمدة آن نقش غالبی (CBD) است که برای منطقه تعریف شده است، این منطقه دارای کمترین حد فضای سبز شهری در سطح شهر است (به شکل شمارة 4، توجه شود).

3-2-1-4- کاربری فرهنگی

اسکان بشر نقشی تمدن ساز در فرایند تاریخی توسعة جوامع داشته است و در این فرایند، شهرها به مثابة برترین سطح اسکان، کانون ایفای این نقش بوده‌اند (اسماعیل پور، 1389: 96). لذا شهرها بستر و تجلی گاه فرهنگ و مکانی پویا برای رشد و توسعة فرهنگ و تمدن اقوام است و کاربری‌های فرهنگی در رده‌های مختلف و سلسله مراتب خدماتی دارای خصایص و ویژگی‌های خاص خود هستند (رضویان، 1381: 154). انواع کاربری‌های فرهنگی شامل اماکن تاریخی و فرهنگی (موزه، کتابخانه، سالن اجتماعات و غیره) است (پورمحمدی، 1386: 33). کاربری‌های فرهنگی در منطقة هشت تبریز، 6/30568 مترمربع از وسعت منطقه را به خود اختصاص داده‌اند که 86/0 درصد از کل محدودة مطالعاتی را شامل می‌شود (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

3-2-1-5- کاربری مذهبی

این کاربری به عنوان زیرشاخه و زیر مجموعه‌ای کاربری کلان فرهنگی است (رضویان، 1381: 160). مسجد، تکیه، امام زاده و اماکن مذهبی اقلیت‌ها جزء کاربری مذهبی هستند (پورمحمدی، 1386: 33). از مجموع 3567274 مترمربع وسعت به دست آمده برای منطقة هشت تبریز، 91/125406 مترمربع اختصاص به کاربری مذهبی دارد که سطحی معادل 58/3 درصد از کل منطقه را شامل می‌شود این میزان برابر با سرانه‌ای معادل 52/3 مترمربع است که سطحی بسیار بیشتر از استاندارد تعریف شده در ایران را نشان می‌دهد (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

3-2-1-6- گردشگری و پذیرایی

این فضا، مجتمع‌های توریستی، هتل‌ها، مسافرخانه‌ها، هتل آپارتمان‌ها، اردوگاه‌ها، اقامتگاه‌های تابستانی و مواردی از این قبیل را در بر می‌گیرد (وزین، 1384: 93). گردشگری با طیف گسترده‌ای از آثار زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی از جمله عوامل اثرگذار بر الگوی کاربری زمین است که بسته به توان منطقه در جذب گردشگر و همچنین نوع ، حجم و اشکال گردشگری، شدت و کیفیت این اثرگذاری تغییر می‌یابد (قلی نژاد، 1387: 44). در این باره، وجود بازار سنتی و سرپوشیدة تبریز و قدمت آن موجب جذب گردشگران به منطقة هشت تبریز از نقاط مختلف دنیا شده که به فراخور آن حجم وسیعی از وسعت این منطقه به کاربری‌های مرتبط با گردشگری و ارائة خدمات به گردشگران اختصاص یافته است. وسعت این کاربری 6/20202 مترمربع است که 57/0 درصد از کل محدودة منطقة 8 تبریز را در بر می‌گیرد که با 84 قطعة تفکیکی در سطح منطقة هشت مشخص می‌شود (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

3-2-1-7- کاربری آموزشی

یکی از اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، تأمین مناسب خدمات عمومی از جمله دسترسی به خدمات آموزشی است (پورمحمدی، 1386: 54)، این کاربری در زیرمجموعة کاربری‌های دایر شهری قرار گرفته که شامل زیر مهدکودک، کودکستان، دبستان، راهنمایی و دبیرستان می‌باشد (همان منبع: 33). در مجموعه برای کاربری آموزشی سرانه‌ای معادل 5/3 تا 11 مترمربع در نظر گرفته شده است (نگاه کنید به جدول شمارة 2)، در سطح منطقة هشت تبریز سرانة آموزشی به دست آمده حدود 9/0 مترمربع است که نسبت به استاندارد تعریف شده خیلی پایین است و این امر می‌تواند به علت نقشی باشد که برای این منطقه از شهر تبریز (مرکز CBD) تعریف شده است.

3-2-1-8- کاربری بهداشتی و درمانی

این کاربری‌ها امروزه به عنوان یکی از زیرساخت‌های شهری در جهت توسعة نواحی مطرح است و هدف از آن بالا بردن سطح سلامت و ازدیاد نیروی فعالیت افراد و طولانی کردن عمر و بالاخره پیشگیری از بروز و شیوع بیماری‌ها و معالجه به موقع آنهاست. منظور از سلامت افراد تنها تندرستی و تعادل جسمانی آنها نیست، بلکه تعادل روحی و اجتماعی آنها نیز مدنظر می‌باشد (رضویان، 1381: 150). این کاربری شامل بیمارستان، درمانگاه، خانة بهداشت، مراکز پزشکی، حمام عمومی، آبریزگاه، رختشویخانه و مواردی از این قبیل است (پورمحمدی، 1386: 33).

با توجه به 74 قطعه‌ای که واحدهای درمانی در سطح منطقة 8 وجود دارد (بویژه تمرکز مراکز درمانی خصوصی در اطراف خیابان 17 شهریور) و همچنین با در نظر گرفتن این نکته که هر نوع از دسترسی نیازمند توقف است، این نوع از کاربری در ایجاد ترافیک در این منطقه سهم به سزایی دارد که خود ضرورت احداث تعداد وسیعی از پارکینگ در این منطقه را آشکار می‌سازد. در مجموع سرانة متوسط در نظر گرفته شده در ارتباط با تأسیسات بهداشتی- درمانی در ایران 62/1 مترمربع است (نگاه کنید به جدول شمارة 2). با توجه به استقرار منطقة 8 در مرکز شهر و قرار گیری بیشتر واحدهای بهداشتی و درمانی در آن از سرانة نسبتاً مناسبی (31/1 مترمربع برای کاربری بهداشتی و 19/1 مترمربع برای کاربری درمانی و مجموعاً 5/2 مترمربع) برخوردار است.

3-2-1-9- کاربری ورزشی

کاربری ورزشی به تأسیسات ورزشی (استخر، سالن سرپوشیده و غیره) و فضاهای باز ورزشی اطلاق می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33). این فضاها ترجیحاً در مناطق پرجمعیت مجموعه‌های ورزشی احداث می‌گردند و باید دسترسی به شبکه‌های عبور و مرور پیاده داشته و تا حد امکان از اراضی مسکونی فاصله داشته باشند. در منطقة هشت تبریز، مجموعاً 9 قطعة ورزشی توزیع شده است که با سرانة 21/0 مترمربع، 21/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت را به خود اختصاص داده است.

3-2-1-10- کاربری‌های عام المنفعه

اراضی این فضا کلیة مراکز اداری دولتی، نهادهای عمومی و مراکز اداری خصوصی و انتظامی را شامل می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33)، که با 157 واحد اداری و 4 واحد انتظامی، به ترتیب 51/6 و 19/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت تبریز را به خود اختصاص می‌دهند. در این منطقه سرانة به دست آمده برای کاربری‌های اداری معادل 38/6 مترمربع و برای کاربری انتظامی 19/0 مترمربع است که مجموعاً از استاندارد معین شده برای شهرهای ایران در زمینة این دو نوع از کاربری‌ها، بسیار بیشتر است. کاربری اداری در ساعات خاص اداری باعث ایجاد گره‌های ترافیکی در این منطقه شده که در برخی از خیابان‌ها به دلیل تداخل ساعات اداری با مراکز آموزشی، مشکلات ترافیکی بسیاری ایجاد می‌گردد (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 9).

3-2-1-11- تأسیسات و تجهیزات شهری

تأسیسات شهری عبارتند از: آب، برق، تلفن، فاضلاب و ... (پورمحمدی، 1386: 33) و تجهیزات شهری فضاهایی چون آتش نشانی، بازارهای مصرف، گورستان‌ها و گاهی اوقات عناصری مانند غسالخانه و گشتارگاه و ... است (وزین، 1384: 92). مساحت کاربری‌هایی از این نوع در کل منطقة هشت تبریز معادل 75/24046 مترمربع است. سرانة تأسیسات وتجهیزات شهری در این منطقه، 69/0 مترمربع بوده که نسبت به استاندارد (75/2-8 مترمربع) خیلی پایین است.

3-2-1-12- کاربری صنعتی

فضاهای صنعتی را می‌توان به قسمت‌های مختلفی تقسیم کرد. مهمترین آن‌ها عبارتند از: صنایع سنگین، سبک، صنایع دستی و ... برای وضعیت کاربری صنایع داخل یا همجوار شهرها باید تسهیلات عمومی و تأسیسات شهری در منطقة صنعتی شهر و داخل محوطه‌های صنعتی بهبود یابد. آلودگی آب و هوا در موقع لزوم کنترل شود. خیابان‌ها باید برای ابعاد دسترسی بیشتر توسعه یابند و تسهیلات پارکینگ فراهم آید (رضویان، 1381: 182). در این منطقه 89 واحد صنعتی وجود دارد که 03/17118 مترمربع از مساحت 3567274 مترمربعی منطقة هشت تبریز را شامل می‌شود.

3-2-1-13- کاربری حمل ونقل و معابر

کاربری معابر یا راهها و شبکه‌های ارتباطی مهمترین و حساس ترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل می‌دهند. زیرا علاوه بر اینکه درصد زیادی از اراضی شهرها به این فضاها اختصاص یافته است. راهها مهمترین عنصر شکل دهندة شهر و محل اتصال و ارتباط فضاها و کاربری‌های شهری به شمار می‌روند (رضویان، 1381: 189).

ویژگی بافت قدیمی منطقه در طبقه بندی معابر آنها نیز انعکاس یافته است. معابر در منطقة هشت 76/16 درصد سطح را پوشش داده است. با توجه به مرکزیت داشتن منطقة هشت در سطح شهر تبریز، این منطقه از سرانة نامناسب 76/16 مترمربعی برخوردار است.

3-3- تحلیل کیفی کاربری اراضی شهری

متعاقب ارزیابی کمی کاربری‌ها، معیاره‌ای کیفی ارزیابی، مانند سازگاری (سازگاری کاربری با اطراف) مطلوبیت (سازگاری کاربری با مکان)، ظرفیت (مقیاس عملکردی و چگونگی توزیع در شهر) و وابستگی (چگونگی حمایت کاربری‌ها از یکدیگر و تکمیل عملکردهای دیگر) است (پورمحمدی، 1386: 109) اصولاً این مولفه‌ها هنگام مطالعة هر نوع کاربری اصل هستند (Rangwala, 2000: 37). با توجه به شرایط جغرافیایی و خصوصیات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنین شهر، که در ارزیابی و تحلیل کاربری زمین منطقة هشت شهر تبریز مؤثر است، لذا جهت جمع بندی از همه مطالعات وضع موجود و چالش‌ها و فرصت‌ها، کاربری‌های شهر و به منظور اطاله سخن، به ارایه این الگو (SWOT) پرداخته شده است.

این الگو (SWOT) یکی از ابزارهای استراتژیک تطابق نقاط قوت و ضعف درون سیستمی با فرصتها و تهدیدات برون سیستمی است. این الگو تحلیل سیستماتیکی را برای شناسایی این عوامل و انتخاب استراتژی که بهترین تطابق بین آنها را ایجاد می نماید، ارائه می دهد و رایج ترین کاربرد آن فراهم کردن چهارچوبی منطقی برای هدایت نظام مند بحث‌های سیستم، راهبرد‌های مختلف و در نهایت، انتخاب راهبرد است (حکمت‌نیا و موسوی، 1389: 239). این الگو به طور ساده به عنوان ابزار بررسی قوت‌ها و ضعف‌های درون سازمانی (درون ناحیه ای) است و در مفهوم کلی، ابزاری برای بهره برداری در مراحل مقدماتی تصمیم گیری و به عنوان یک پیش درآمد در امر برنامه ریزی استراتژیک در نوع کاربردی آن است و در حقیقت، ابزاری است که عموماً برای کنار هم قرار دادن یافته‌های تحلیل قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها، و تهدید‌هاست (ضرابی و دیگران، 1388: 38). نقاط قوت و ضعف به آن دسته از عواملی گفته می‌شود که جنبة درونی و ذاتی دارد. فرصت‌ها و تهدیدها، جنبة خارجی دارند و عواملی هستند که به غیر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های شهر، وارد سیستم شهر می‌شوند (Hussey, 1991:16-18). بنابراین در ارتباط با ارزیابی کیفی کاربری اراضی منطقة هشت تبریز به استخراج نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای کاربری اراضی این منطقه از شهر تبریز مبادرت گردید.

جدول شمارة (3): خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS) و خارجی (EFAS) کاربری اراضی منطقة هشت تبریز

منبع: مطالعات نگارندگان

جدول شمارة (6): ترکیب عوامل درونی و بیرونی کاربری اراضی منطقة 8 شهر تبریز

نمودار شمارة-1: ارزیابی عوامل داخلی و خارجی SWOT