شهرهای کوچک و نظام کاربری اراضی شهری (مطالعه موردی؛ شهر لامرد در استان فارس)

1-1- طرح مسأله

انقلاب صنعتی را بایدآغاز دوره­ای دانست که باعث پویایی و رشد شهرها شده است، چنان که بعد از قرن 18 و 19 با تحول در بنیان‌های زندگی انسان، شهرها شروع به رشد و توسعه کردند و بر جمعیت و تعداد آنها افزوده گشت. این تحولات در کشورهای غربی و توسعه یافته ریشه درون زا داشته و در نتیجه تحولات اجتماعی و اقتصادی در این کشورها ایجاد گردیده است، این در حالی است که رشد شهرنشینی و گسترش شهرها در کشورهای در حال توسعه از حدود یک قرن بعد آغاز شد و بیش از همه تحت تأثیر عوامل برون زا و بدون آنکه زمینه وبستر این تغییرات فراهم شده باشد ایجاد گردید (پناهی، 12:1388). در کشور ما ایران، تا زمانی که الگوی رشد شهرها ارگانیک و عوامل تعیین کننده رشد شهری، عوامل درونزا ومحلی بوده است، زمین شهری نیز کفایت کاربری سنتی شهر را داشت و بر حسب شرایط اقتصادی، اجتماعی و امنیتی شهر، فضاهای شهر به طور ارگانیک سامان می­یافت اما از زمانی که مبنای توسعه و گسترش شهرها ماهیتی برون زا به خود گرفت و درآمدهای حاصل از نفت در در اقتصاد شهری تزریق شد شهرهای ایران نیز تحت تأثیر نظام اقتصاد جهانی قرار گرفتند(باقری توبنقی،27:1385) شهر همواره یک ساز و کار متحول و پویایی داشته است، که البته کیفت و کمیت این تحول و پویایی تحت تاًثیر عامل زمان و مکان بوده است، حال آنچه در این میان حائز اهمیت است، چگونگی مثبت یا منفی بودن کیفیت این رشد و گسترش یا به عبارت دیگر تناسب یا عدم تناسب کاربری اراضی شهری­است، بنابراین در زمینه شهر این نکته را ملزم می‌سازد که برنامه ریزی کاربری اراضی یکی از مهمترین مباحث در نظام برنامه ریزی شهری است. کاربری اراضی شهری در نظام‌های پیشرفته برنامه ریزی جهان، به لحاظ استفاده بهینه از اراضی شهری جایگاه خاصی در انواع طرح‌های شهری و منطقه ای یافته است. شکل گیری نظام کاربری زمین در هر جامعه شهری و نحوه تقسیم اراضی و نحوه استفاده از آن در فعالیت­ها و خدمات مختلف، بازتاب و برآیند عملکرد متقابل مجموعه ای از عوامل و نیروهای مختلف محیطی، اقتصادی،اجتماعی، سیاسی و حقوقی است (زیاری،65:1382).

1-2- اهمیت و ضرورت

زمین، اصلی ترین عنصر در توسعه شهری محسوب می‌شود.از این رو تنظیم و کنترل نحوه استفاده از آن و همچنین محاسبه نیاز واقعی شهر به زمین، به منظور تامین کاربری‌های مختلف در زمان حال و تعمیم و تطبیق ارقام و کمیت‌های به دست آمده در حل مشکل زمین و مسکن و رشد مناسب شهرها، موقر واقع می‌شود. (خاکپور و همکاران،47:1386) توسعه روز افزون جامعه شهری،متاثر از رشد بی رویه جمعیت و مهاجرت، منجر به ساخت و سازهای بدون برنامه ریزی و گسترش مهارنشدنی شهرها شده و تغییرات زیادی را در ساخت فضایی آنها به وجود آورده است که لزوم هدایت آگاهانه و طراحی‌های فضای زیست مناسب برای شهرها را به دنبال داشته است.(صابری فر،10:1381) از آنجا که کاربری اراضی شهری و چگونگی توزیع فضایی- مکانی آن یکی از مهمترین کارکردها به منظور استفاده بهینه از فضاهای شهری می‌باشد (ابراهیم زاده و مجیر اردکانی،43:1385)، با توجه به اهمیت این موضوع، دراین مقاله، ضمن بررسی و رویکرد‌های مختلف در خصوص زمین و برنامه ریزی کاربری اراضی، به بررسی کاربری اراضی شهر لامرد طی دهه 1375-1385 پرداخته شده و وضع موجود کاربری اراضی شهر مطابق با معیارها و استانداردها مورد بررسی قرار می‌گیرد. مطالعات انجام شده در زمینه کاربری اراضی شهر لامرد نشان می دهد عدم توازن در توزیع کاربری‌های مختلف در شهر طی دهه گذشته و تراکم بسیاری از کاربری‌ها(خصوصاً تجاری، اداری) در مکان‌هایی خاص،مسایل نسبتاً حادی را در زمان حال و بخصوص در آینده به همراه داشته و خواهد داشت. در واقع با توزیع مناسب کاربری­ها مطابق استانداردها، برقراری قوانین و سیاست­ها و اهداف و استفاده از روشهای کار آمد، می‌توان بر مسائل و مشکلات مربوط به کاربری اراضی شهر لامرد فائق آمد.

1-3- اهداف

بی تردید آغاز هر برنامه‌ای با اهداف معینی همراه است که در ارتباط با نیازهای اساسی هر جامعه تعیین می‌گردد. اهداف برنامه به تعبیری انعکاس تقاضاها و نیازهای کلی است. بنابراین در هر پژوهشی اهدافی مشخص می شود که این پژوهش نیز از این امر مستثنا نیست.(عبدالهی،21،1383) این تحقیق که به مطالعه" شهرهای کوچک و نظام کاربری اراضی شهری " می پردازد،اهداف جزیی زیر مورد نظر قرار می دهد:

- مطالعه وضع موجود کاربری‌ها در سطح شهر لامرد و نحوه توزیع و استقرار کاربری‌ها نسبت به هم.

- مقایسه سرانه و سطح هر کدام از کاربری‌ها در سال 1384(وضع موجود شهر در طرح تفصیلی) نسبت به سال 1376(وضع موجود شهر در طرح جامع شهر).

- مقایسه سرانه و سطح هر کدام از کاربری‌ها در سال 1384 نسبت به سایر کاربری‌ها در شهر با توجه به سرانه‌های متداول در شهرهای ایرانی و مطابقت آن با معیارها و استانداردهای پذیرفته شده.

- و نهایتا بررسی و تجزیه و تحلیل کاربری‌ها و برآورد نیازها و کمبودها.

1-4- روش تحقیق

در این پژوهش، روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که از روش توصیفی مبتنی بر اطلاعات ارائه شده دراسناد و مدارک کتابخانه ای سازمان­های مختلف استفاده شده است. سپس بر اساس برداشتهای میدانی، مبادرت به تعیین مقدار سطوح، سرانه و تراکم انواع کاربری‌ها گردیده و مطابق استاندارد‌ها، کمبودها و نیازهای وضع موجود کاربری اراضی شهر لامرد تعیین و با ترسیم نقشه کاربری اراضی در محیط ARC/GIS یافته‌های تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

1-5- قلمرو پژوهش

شهر لامرد از نظر موقع جغرافیایی در 53 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 27درجه و 22 دقیقه عرض شمالی در جنوبی ترین نقطه استان فارس قرار گرفته است. این شهر در اراضی دره مانندی از سمت شمال توسط ارتفاعات چاه شور و شکربان و از سمت جنوب توسط ارتفاعات سادول از سلسله جبال زاگرس محصورگردیده است.(مهندسین مشاور آمود، 20:1384) در سال 1362 و طی تقسیمات اداری و سیاسی، لامرد با مجموع 36 نقطه جمعیتی کوچک و بزرگ پیرامون خود (جدول شماره1وشکل شماره 2)تبدیل به شهر شده است.(طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر لامرد،314:1377).بنابراین شهر را می­توان مجموعه­ای از چندین نقطه جمعیتی کوچک و بزرگ دانست که در کنار یکدیگر قرار گرفته و همین عامل در ایجاد چهره­ای روستایی در بافت کالبدی شهر موثر بوده و باعث گردیده شهر لامرد بدون رعایت هر گونه ضابطه و اصول برنامه ریزی شهری توسعه یابد.

2- مبانی نظری تحقیق

2-1-کاربری زمین شهری

کاربری زمین(Land use)یا کاربری اراضی و یا نحوه استفاده از اراضی،عبارت از بررسی نوع استفاده اززمین به نسبت انواع فعالیت‌های مختلف اعم از بهداشتی،درمانی،مسکونی، اداری و تجاری است. (شیعه،9:1387) دیکنسون و شاو در سال 1977 تعاریف ساده از کاربری زمین ارائه داده­اند، آنها کاربری اراضی را فعالیتی می دانند که به یک مکان اختصاص داده شده باشد. مالیگرو در سال 1988 کاربری زمین را ظهور بهره برداری پویای انسان از منابع طبیعی جهت بر طرف کردن نیازهایشان می‌داند. ونگیلز در سال 1991 دو تعریف از کاربری اراضی ارائه کرده است: نخست فعالیت­های انسانی روی زمین که مستقیماً در ارتباط با زمین هستند و دوم ظهور مدیریت انسان بر اکوسیستم‌ها به منظور بر آوردن برخی نیازهایشان می­باشد. همه این فعالیتها در دو مفهوم زمین و فعالیتهای آنها مشترک هستند (رستگار،35:1388).نحوه استفاده از زمین عبارتست از آن که بدانیم در وضع موجود، پراکندگی انواع فعالیت­های شهری، مانند مسکونی، درمانی، راهها و معابر، آموزشی و مانند آن به چه صورتی است و از کل مساحت شهری سهم و نسبت هر یک از کاربری‌های زمین چقدر است و هر یک از فعالیت­ها در چه مساحتی و به چه صورت­هایی در شهر پراکنده شده­اند و رابطه آنها با یکدیگر چیست و تا چه اندازه­ای دارای یک ارتباط منطقی و کارا هستند (شیعه،120:1388).

شکل شماره 1: موقعیت شهر لامرد در کشور، استان و شهرستان

2-2- برنامه ریزی کاربری زمین شهری

موضوع زمین و چگونگی استفاده از آن بستر اصلی برنامه ریزی شهری محسوب می گردد. برنامه ریزی کاربری اراضی شهری عبارتست از ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت‌ها و عملکرد‌های شهری بر اساس نیازها و خواست‌های مردم شهری(زیاری،47:1381). برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را می توان مهمترین ابزار و نیروی کاربردی دولت‌ها و سازمان‌های مدیریت شهری برای اداره ی صحیح و منطقی شهرها دانست (رضویان،23:1381). برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، سامان دهی مکانی و فضایی فعالیت‌ها و عملکرد‌های شهری بر اساس خواست‌ها و نیاز‌های جامعه شهری و هسته اصلی برنامه ریزی شهری است(سعید نیا،41:1387).در واقع برنامه ریزی کاربری اراضی شهری مجموعه فعالیت‌هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته‌ها و نیازهای جامعه شهری سامان می‌بخشد.(فرهودی و همکاران،107:1385)

امروزه در پی تحولات کالبدی- فضایی سریع در شهرها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه دو اصل ارزش‌های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، درپی دستیابی به اهدافی چون توزیع متعادل کاربری‌ها، جلوگیری از تداخل کاربری‌های ناسازگار و تدوین معیارها و استاندارد‌های مناسب کاربری و ... است. استفاده صحیح و آماده سازی زمین هدف اصلی برنامه ریزی کاربری زمین است، هر چند این برنامه ریزی اثرات اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال دارد و عوامل اجتماعی و اقتصادی پایه اطلاعاتی برنامه ریزی کاربری زمین است، لیکن برنامه ریزی کاربری زمین، ابتدا به محیط فیزیکی مربوط شده و به مکان­یابی فعالیت­های صنعتی، مسکونی، ارتباطی و ....در ارتباط با یکدیگر می‌پردازد (هاگ من،18:1998).به طور کلی می­توان گفت که برنامه­ریزی کاربری زمین شهری مجموعه­ای از فعالیت­های هدفمند است که محیط مصنوع را سامان می‌بخشد و در حد مقدور، خواسته‌ها و نیازهای جوامع شهری را در استفاده از زمین فراهم می‌آورد (حسین زاده دلیر،66:1386).

2-3- شهرهای کوچک

به صورت کلی شهر کوچک یک نوع اندازه،وسعت وابعاد شهررادر ذهن متبادر می‌سازد که دارای مفهوم کمی است (صدر موسوی و طالب زاده، 1385،77) ولی بار کیفی نیز می‌تواند به آنها اضافه شود. (فنی، 1388، 11) اصولاً در تعیین و تعریف شهر کوچک بیشتر بر اندازه جمعیتی تأکید می‌شود که از دلایل آن محدود بودن اطلاعات در مورد دیگر ویژگی‌ها و خصوصیات این شهرهاست. تعریف شهر کوچک در هر کشور و منطقه ای، با توجه به شرایط و مقتضیات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است. (رضوانی و همکاران، 1386، 46) دنیس راند نیلی[1] در تعریف خود از شهرهای کوچک که حاصل بررسی وی در مورد شهرهای مختلف جهان است معیار جمعیتی بین 30 تا 100 هزارنفر را برای تشخیص و تعیین آن به کار برده است. (صدر موسوی و طالب زاده، 1385، 78) سازمان ملل متحد شهر کوچک را شهری با جمعیت 25 تا 50 هزار نفر جمعیت بدون در نظر گرفتن فعالیت وتولیدوخدمات شهر دانسته است.(حبیب، 1378، 89)

2-4- کاربری زمین وتوسعه کالبدی شهر

کاربری اراضی شهری و تغییرات آن یکی از مباحث مهم در گسترش کالبدی شهر محسوب می‌شود به این علت که کاربری اراضی شهری نحوه استفاده از زمین و کارکردی است که به آن تعلق می‌گیرد که این کارکرد ممکن است در مقیاس منطقه یا در مقیاس سکونتگاه‌های انسانی در شهر باشد (مهدیزاد،71:1379). انواع کاربری اراضی شهری مانند مسکونی، درمانی، معابر، آموزشی، تجاری، اداری و ورزشی و غیره، یعنی نسبت هر یک از کاربری‌ها از کل مساحت شهر و اینکه هر یک از فعالیت­ها در چه مقیاس و اندازه و به چه صورت در سطح شهر و اراضی پیرامون شهر پراکنده شده­اند و رابطه آنها با یکدیگر چگونه است و تا چه حد این ارتباطات منطقی است. به طور کلی یکی ازاهداف چهارگانه کاربری زمین (محیطی، اجتماعی، کالبدی، اقتصادی) بحث کالبدی است که در راستای جلوگیری از تداخل کاربری­ها، تدوین معیارها و ضوابط و استاندارد‌های کاربری گرفته می‌شود. بنابراین کاربری‌های شهری به جهت نقش و اهمیتی که در شهر ایفا می‌کنند، کالبد شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهند، کنترل توده‌ها و حجم بنا، ارتفاع، نهاد‌های همجوار و حتی نوع مصالح از جمله این عوامل به شمار می‌روند. کاربری‌های شهری نقش مهمی در جهات گسترش فیزیکی شهر دارند و به عبارت دیگر مکان‌های استقرار کاربری‌ها نقش قابل توجهی در تنظیم وهدایت جهات توسعه شهر ایفا می‌نمایند. (رضویان، 32:1381).

3- بحث

3-1-تحولات جمعیتی شهر لامرد

شهر لامرد در سال 1345 دارای 5961 نفر جمعیت بوده، این میزان در سال 1355 به 6701 نفر رسیده است. در سال 1365 جمعیت این شهر به 10741نفر رسید. در سال 1375 میزان جمعیت شهر به 15390 نفر رسید، در سال 1385 میزان جمعیت شهر لامرد به 25254 نفر رسید است. رشد جمعیت در طی این سال­ها به ترتیب 18/1،83/4،66/3،7/3 درصد است، این آمار نشان می­دهد که متناسب با توسعه شهر، شاهد افزایش روند رشد جمعیت بوی‍ژه در دهه اخیر هستیم.

جدول شماره 1: تحولات جمعیت در شهر لامرد طی سال‌های (1385-1345)

منبع؛ سایت اینترنتی مرکز آمار ایران،1385 وزنجانی،1382

نمودارشماره 1: تحولات جمعیت در شهر لامرد طی سال‌های(1385-1345)

منبع: نگارندگان

3-2 - علل پیدایش و چگونگی گسترش شهر لامرد

شهر لامرد را می‌توان مجموعه ای از چندین نقطه جمعیتی کوچک و بزرگ دانست که به فواصل متعدد در کنار یکدیگر قرار گرفته اند که همین عامل در ایجاد چهره ای روستایی در بافت کالبدی شهر اثر گذار بوده است.(طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر لامرد،316:1377) این شهر در سال 1362 از مجموع 36 نقطه جمعیتی کوچک و بزرگ تشکیل و دارای شهرداری گردیده است(نام 36 نقطه جمعیتی تشکیل دهنده شهر لامرد در جدول شماره 2 و به ترتیب اعداد جدول در شکل شماره 2 نشان داده شده است). در روند تحول و شکل گیری این شهر، عوامل طبیعی در گسترش آن مهمترین نقش را ایفا نموده و به ویژه دسترسی به آب و تامین آب آشامیدنی و زراعی در شکل گیری این مجتمع‌های زیستی و نقاط جمعیتی نقش به سزایی داشته است. این شهر در عمل مجموعه ای از نقاط روستایی و فاقد هویت و حیات شهری است.این امر و خط کشیدن دور مجموعه ای از نقاط جمعیتی و اطلاق شهر به این مجموعه باعث می‌شود تا شهر دارای وسعت بسیار بالا( 9824023متر مربع)،فضاهای بایر وسیع مابین نقاط و محلات شهر و بالطبع وسعت بالای سطوح شهری شود( نتایج طرح تفصیلی شهر لامرد،43:1384)

جدول شماره 2: نام 36 نقطه جمعیتی تشکیل دهند شهر لامرد

منبع؛ مطالعات میدانی نگارندگان

جدول شماره 2؛ مشخصات کالبدی شهر لامرد(1384)

منبع؛ مهندسین مشاور آمود، 43:1384

4- یافته‌های تحقبق

4-1- تحلیل کاربری اراضی شهر لامرد

بر اساس مطالعات انجام شده، محدوده قانونی شهر لامرد 4/982 هکتار است که از این مقدار 633 هکتار به سطوح خالص شهری و 3/349 هکتار به سطوح ناخالص شهری اختصاص داشته است، به عبارت دیگر 4/64 درصد از سطوح شهر را سطوح خالص شهری و 6/35 درصد بقیه را سایر سطوح اشغال کرده‌اند.

بر اساس سلسله مراتب شهری، شهر لامرد دارای 3 ناحیه است، ناحیه یک شامل 13 محله که دارای 2116 واحد مسکونی و جمعیتی بالغ بر 10440 نفر است که از این تعداد محله لامرد با جمعیت 1069نفر در مرکز شهر واقع شده و می‌توان گفت که اکثر کاربری‌های مهم شهر در این قسمت واقع گردیده است. ناحیه دو شامل 16 محله است که دارای 1920 واحد مسکونی و جمیت معادل 9589 نفر است. ناحیه سه شامل 8 محله، 893 واحد مسکونی و جمعیتی بالغ بر 5225 نفر، کوچکترین ناحیه شهر لامرد است. ( شکل شماره دو سلسله مراتب شهری لامرد به تفکیک ناحیه و نقاط روستایی تشکیل دهنده شهر لامرد را نشان می دهد.)

شکل شماره (2): سلسله مراتب شهری لامرد به تفکیک ناحیه و نقاط روستایی تشکیل دهنده شهر

4-2- کاربری مسکونی

یکی از مهمترین کاربری­های شهری که در طرح‌های جامع شهری در رأس امور برنامه­ریزی شهری قرار دارد کاربری مسکونی است. کاربری مسکونی معمولاً بین کاربری­های هر شهر بیشترین مقدار اراضی را بخود اختصاص می­دهد که برای زندگی و سکونت شهروندان مورد استفاده قرار می­گیرد. با توجه به شکل­های متفاوت تهیه مسکن و استانداردهای برنامه­ریزی مورد استفاده، سهم کاربری اراضی مسکونی در هر شهر متفاوت بوده و بیانگر تفاوت­های بسیار زیادی بین کشورهای مختلف است. این کاربری در چهار گروه تراکم کم، تراکم متوسط، تراکم زیاد و تراکم ویژه طبقه بندی می­شود. سرانه این کاربری در ایران بین 40 تا 50 مترمربع برای هر نفر در نظرگرفته شده است.

 بر اساس مطالعات انجام شده در سال 1384سرانه خالص مسکونی در شهر لامرد، 82 متر مربع بوده است. همچنین سطح کل اراضی مسکونی شهر 17/207 هکتار است که میزان کاربری‌های مسکونی نسبت به کل سطوح خالص شهری 21 درصد از 4/64 درصد سطوح خالص شهری را به خود اختصاص داده است. با توجه به طرح جامع و جمعیت شهر لامرد در سال 1375 سطوح کاربری مسکونی در این سال برابر با 283 هکتار و سرانه ای معادل 169 متر مربع است. دلیل این سرانه بالا در سال 1375 را می­توان در مساحت زیاد خانه‌ها و یک طبقه بودن آنها،همچنین وجود سطوح مسکونی تخریبی و حتی مخروبه در محلات شهر لامرد دانست. سرانه متداول کاربری مسکونی در شهرهای ایران (40-50 متر مربع) است که بر اساس محاسبات انجام شده سرانه کاربری مسکونی در شهر لامرد مطلوب است. لازم به ذکر است که سرانه کاربری مسکونی در سال 1375 با در نظر گرفتن سطوح ناخالص شهری(کاربری‌های مسکونی مخروبه و متروکه)محاسبه گردیده که باعث افزایش سرانه کاربری مسکونی طی این دوره است. از آنجایی که کاربری‌های مسکونی، عمده ترین کاربری‌های اراضی شهر را به خود اختصاص می‌دهند و با توجه به اینکه بیشترین ساخت و سازهای واحد‌های مسکونی طی دهه اخیر بوده، می­توان گفت پر­شتاب­ترین سال­های توسعه کالبدی و فیزیکی شهر لامرد طی دهه 1385-1375 بوده است.

4-3- کاربری آموزشی

کاربری آموزشی از جمله کاربری‌های با اهمیت درکالبد فیزیکی شهرها محسوب می‌شود و اهمیت آن تا آنجاست که وجود کاربری‌های آموزشی به عنوان عنصرشاخص در نواحی شهری در نظر گرفته می‌شود. مهمترین مسأله در کاربری آموزشی شهری (مهد کودک تا پایان دبیرستان) وجود تعداد دانش آموزان سه تا هفده ساله است و با توجه به اینکه مدارس ابتدایی از عناصرشاخص محله هستند، لازم است هر محله با آستانه جمعیتی معقول دارای یک مدرسه ابتدایی باشد وکاربری‌های وابسته به کاربری آموزشی، مانند کاربری مسکونی، تجاری، فضای سبز و فرهنگی باید در کنارمدارس قرار گیرند و از ایجاد کاربری‌های ناسارگار، خودداری شود. همچنین به احداث مدارس مقاطع مختلف دردیگر نقاط شهرباید توجه خاص شود (ضرابی،46:1388)

 کلیه سطوح آموزشی در شهر لامرد اعم از آموزش عالی و عمومی در سال 1384 مساحتی بالغ بر 6/27 هکتار است. به این ترتیب که از کل سطوح خالص شهری میزان 8/2 درصد در اختیار مراکز آموزشی است. میزان مساحت فضای آموزش عالی 81179 متر مربع است، این در حالی است که میزان فضای آموزش عمومی در سال 1384 برابر با 194829 متر مربع می‌باشد. نکته قابل توجه این که سهم آموزش عالی کمتر از 1 درصد از سطوح خالص شهری و دو برابر کمتراز سرانه آموزش عمومی است این در حالی است که مراکز آموزش عالی شهر لامرد علاوه برکل شهرستان لامرد، شهرستان‌های مجاور را تحت شعاع عملکردی خود قرار می‌دهد و خدمات رسانی آموزشی می‌نماید، در نتیجه کمبود فضاهای آموزشی خصوصاً آموزش عالی در شهر لامرد مشاهده می گردد، زیرا در مقایسه با سرانه‌های متداول آموزشی در شهر‌های ایرانی که رقمی معادل 3 الی 5 متر مربع است سرانه آموزش عالی در شهر لامرد 8/0 متر مربع است. علاوه بر این مقایسه رقم سرانه کاربری‌های آموزش عمومی در نواحی مختلف شهر لامرد بیانگر عدم توزیع متناسب سطوح آموزشی است، به طوری که این رقم در ناحیه 2 تا حدود 5 تا 9 متر مربع کاهش می­یابد. این تفاوت‌ها در میان نواحی باعث جابه جایی روزانه جمعیت شده و بسیاری از مسائل اجتماعی، اقتصادی از قبیل هدر رفتن و قت و صرف هزینه‌ها را به دنبال دارد.

نکته حائز اهمیت دیگر کمبود بسیار محسوس فضای آموزشی در شهرلامرد مربوط به مهد کودک است که در سال 1376 سرانه ای معادل 1/0 متر مربع و در سال 1384 سرانه معادل 15/0 متر مربع بوده است، این در حالی است که سرانه متداول بوستان کودک در شهر‌های ایرانی بین 1 تا 3 مترمربع (حداقل قطعه تفکیکی معادل 650 متر مربع) و سرانه مهد و کودکستان معادل 8 متر مربع (5/4 متر مربع فضای باز و 5/3 متر مربع فضای سر پوشیده حداقل قطعه تفکیکی معادل 500 متر مربع) است (حبیبی، 1378: 32-10).

4-4- کاربری تجاری

کاربری­های تجاری، سطح نسبتاً محدودی از فضاهای شهر لامرد را به خود اختصاص داده است، به طوری که از کل فضاهای شهری لامرد حدود84/9 هکتار را کاربری‌های تجاری و از مجموع 4/64 درصد کاربریهای خالص شهری تنها 1 درصد به کاربری تجاری اختصاص دارد که رقم سرانه آن 90/3 متر مربع است. بر اساس مطالعات طرح جامع مساحت کاربری تجاری شهر لامرد در سال 1375 برابر با 125000 متر مربع و سرانه 5/7 متر مربع محاسبه گردیده است، با ملاحظه سرانه کاربری تجاری در نواحی 3 گانه شهر لامرد در سال 1384 متوجه اختلافات فاحش در توزیع فضایی این فعالیت­ها در سطح نواحی گوناگون شهر می‌شویم، به نحوی که کاربری تجاری در ناحیه 1 (مرکز شهر) سرانه 55/6 متر مربع،در ناحیه 2 این کاربری 27/2 متر مربع و در ناحیه 3 سرانه کاربری تجاری 59/1 متر مربع است. علت بالا بودن سرانه تجاری در ناحیه 1(مرکز شهر)، وجود بازارهای قدیمی در مرکز شهر و نیز استقرار فضاهای تجاری در حاشیه خیابان‌های پانزده خرداد، بیست و دو بهمن،شاهد و خیابان بسیج است.

نکته قابل توجه اینکه کاربری تجاری شهر لامرد به علت مراجعات متعدد و روزانه مردم از روستاهای اطراف به مرکز تجاری شهرعلاوه بر سطوح محله و ناحیه شهری در سطح فراشهری نیز فعالیت می­کند و بیشتر مراکز تجاری مرکز شهر را تحت شعاع قرار داده و نیاز به توسعه و گسترش این کاربری احساس می‌شود. با توجه به این موضوع که سرانه متداول انواع واحدهای تجاری شهر به نسبت هر ساکن شهری حدود 2 متر مربع در نظر گرفته می­شود، این میزان مساحت در شهر لامرد مطلوب است.

4-5- کاربری شبکه ارتباطی شهر

کاربری شبکه ارتباطی شهر یکی از ضروری ترین کاربری­های هر شهر است که هر چقدر بهتر و قوی تر باشد میزان کارایی شهر را نشان می­دهد. در میان کاربری‌های شهر لامرد، شبکه ارتباطی شهر بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است، به مانند هر شهر دیگر کاربری شبکه معابر در سال 1384 با 280هکتار مساحت و سرانه 87/110 متر مربع بیشترین حجم از کاربری‌های شهری را به خود اختصاص داده است. بر اساس گزارشات 1375(وضع موجود شهر در طرح جامع) سرانه شبکه معابر 1/193 متر مربع است که رقم بسیار بالایی است که علت این مهم را در شکل و بافت خاص محلات شهر لامرد می­توان دانست.

از آنجا که ساختار شکل شهر لامرد از مجموع نقاطی به وجود آمده است که معابر این محلات در بیشتر مواقع از معابر اصلی شهر منشعب می گردد و با سلسله مراتبی در سطح محله پخش گردیده‌اند، این چنین ساختاری باعث بالا رفتن سطوح معابر و فضای باز در کل شهر شده است. سرانه کاربری معابر شهری در شهر لامرد در سال 1384 برابر با 87/110 متر مربع است،که در قیاس با سرانه متداول در شهر‌های ایرانی که رقمی بین25-20 متر مربع است خیلی بالاتر است، اما این سرانه در نواحی سه گانه شهر لامرد متفاوت است و از 34/130 متر مربع در ناحیه 1 تا 89/93 در ناحیه 2 متغیر است و این امر حاکی از عدم ارتباط منطقی کارا بین فعالیت­های کاربری زمین و ظرفیت ارتباطات در سطح نواحی مختلف شهری است. از سوی دیگر شبکه معابر شهر لامرد از سلسله مراتب منظم برخوردار نیست و بافت‌های قدیمی از حداقل دسترسی برخوردار هستند و خدمات رسانی به آنها محدود است، همچنین تداخل عملکردی محور اصلی شهر لامرد که قسمت شرق شهرستان را به غرب وصل می‌کند و وجود اکثر فضاهای اداری و خدماتی در دو قسمت این خیابان بویژه در مرکز شهر وضعیت نامناسبی را برای معابر اصلی شهر به وجود آورده است.

4-6- کاربری اداری- انتظامی

ادارات یکی از جنبه‌های استقلال هر شهر محسوب می‌شوند، هر شهری که تعداد ادارات کمتری داشته باشد به ناچار برای رفع نیازهای اداری شهروندان به شهر‌های دیگر نیازمند می­شود و بالطبع هر چه شهری ادارات بیشتری داشته باشد نیازش به شهر‌های دیگر کمتر است. کاربری­های­ اداری- انتظامی حدود 79/15 هکتار از فضاهای شهری لامرد را در بر گرفته است، که حدود 6/1 در صد از سطوح خالص شهری را به خود اختصاص داده و سرانه این کاربری در شهر لامرد 25/6 متر مربع است. بر اساس گزارشات طرح جامع در سال 1376، کاربری اداری-انتظامی با مساحت 7/27 هکتارحدود 6/3 درصد از سطوح خالص شهری و 4/1 درصد سطح کل شهر را در بر گرفته است. سرانه متداول کاربری اداری- انتظامی در شهر‌های ایران 5/2-5/1 متر مربع می‌باشد، این امر نشان می‌دهد که سرانه کاربری اداری- انتظامی در شهر لامرد مطلوب به نظر می‌رسد. تمرکز امور اداری شهرستان لامرد در شهر لامرد در بالا بردن مساحت این کاربری و سرانه اداری- انتظامی موثر بوده است تا حدی که سرانه اداری- انتظامی شهر به 25/6 متر مربع رسانیده است، از سوی دیگر مقایسه سرانه‌های کاربری اداری- انتظامی در نواحی مختلف شهر لامرد نشانگر عدم هماهنگی و توزیع مناسب این نوع کاربری در سطح شهر است به طوری که در ناحیه 1سرانه کاربری 24/11 متر مربع و در ناحیه 3 با سرانه صفر، هیچ‌گونه کاربری اداری-انتظامی به چشم نمی خورد، ذکر این نکته ضروری است که شهر لامرد مرکز سیاسی- اداری شهرستان است و همین مسأله باعث استقرار مراکز مختلف اداری- انتظامی در سطح شهر لامرد ویژه مرکز شهر(ناحیه یک) گردیده است.

4-7- کاربری مذهبی

یکی از مهمترین کاربری‌هایی که در تمام نواحی و محلات شهر لامرد توزیع مناسب­و­متناسبی داشته است کاربری مذهبی می‌باشد. کاربری مذهبی شهر لامرد در سال 1384 مساحت بالغ بر 65/7هکتار می‌باشد، این کاربری حدود 8/0 در صد از سطوح خالص شهری را به خود اختصاص داده است. سرانه این کاربری در شهر لامرد 03/3 متر مربع است. بر اساس گزارشات طرح جامع مساحت کاربری مذهبی در شهر لامرد در سال 1376 برابر با 7/11 هکتار و سرانه 7 متر مربع است. لازم به ذکر است که مساحت کاربری مذهبی در تمام روستاهای شهرستان لامرد بوی‍ژه شهر لامرد از نظر کمی و کیفی بسیار مطلوب است، علت این امر را می‌توان در اعتقادات و باورهای مذهبی و اقدامات خیر اندیشان در ساخت اماکن مذهبی در شهرستان لامرد دانست.

4-8- کاربری بهداشتی - درمانی

مراکز بهداشتی درمانی شهر لامرد مساحتی بالغ بر 12 هکتار است که بر این اساس می‌توان گفت از کل فضاهای خالص شهری 2/1 درصد مربوط به فضاهای بهداشتی و درمانی است که در مقایسه با رقم متداول شهرهای ایرانی که معادل 5/1-75/0 متر مربع است رقم متوسطی را نشان می‌دهد. بر اساس گزارشات طرح جامع در سال 1376 کاربری بهداشتی- درمانی مساحت 140000 متر مربع و سرانه 4/8 متر مربع حدود 6/0 درصد از سطوح کل شهر را به خود اختصاص داده است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که کاربری بهداشتی- درمانی در سطح نواحی مختلف شهر از توزیع مناسب و متناسب برخوردار نیست. به طوری که سرانه این کاربری در ناحیه 1 برابر با 12/11 متر مربع ودر ناحیه 2 هیچگونه فضای بهداشتی درمانی وجود ندارد. نکته حائز اهمیت اینکه با توجه به افزایش جمعیت شهر لامرد نیاز به توسعه چنین مراکزی در نواحی مختلف شهر لامرد ضروری به نظر می‌رسد.

4-9- تأسیسات وتجهیزات شهری

این کاربری‌ها شامل شبکه‌های آب، فاضلاب، برق، تلفن، گاز و نیز تأسیسات پست آتش نشانی، جایگاه توزیع بنزین، جمع آوری و دفع زباله، کشتارگاه و گورستان می‌باشد. به طور کلی فضاهای تاسیسات و تجهیزات شهر لامرد مساحتی حدود37/8 هکتار را به خود اختصاص داده اند، نسبت این کاربری به کل فضاهای خالص شهری 9/0 درصد و سرانه این کاربری 32/3 متر مربع می‌باشد. بر اساس گزارشات طرح جامع در سال 1376 کاربری تأسیسات وتجهیزات شهری لامرد با مساحت 82700 متر مربع و سرانه 5 متر مربع 4/0 درصد از سطوح کل شهر را شامل می شود. بررسی‌ها نشان می دهد این کاربری از نظر کیفی در سطح پایینی است، از سوی دیگر علت افزایش سرانه این کاربری، سطوح بالای اراضی اداره برق می باشد که در افزایش سرانه این کاربری نقش به سزایی دارد. به طور کلی شهر لامرد از نظر کمی و کیفی در زمینه تأسیسات و تجهیزات مناسب شهری در وضعیت نامناسبی است که توجه و ایجاد چنین مراکزی در شهر لامرد ضروری به نظر می‌رسد.

4-10- کاربری فضای سبز

فضای سبز یکی از ضروری ترین و مهمترین کاربری اراضی شهری است که در تمام برنامه­ریزی­ها باید به آن توجه شود. نقش فضای سبز در مقابل اثرات منفی زندگی شهرنشینی که مملو از فضای مسموم برای زیست طبیعی انسان است را نباید نادیده گرفت، زیرا ایجاد فضاهای سبز چندین نقش را در زندگی شهری ایفا می­کند: از یک طرف از آلودگی هوا کاسته و موجب تلطیف هوا می­گردد و زیبایی خاصی نیز به شهر می‌بخشد و از طرف دیگر محل سرگرمی شهروندان بوده و از همه مهمتر نقش بسزا در آرامش روحی و روانی افراد دارد. در ارتباط با فضای سبز شهر لامرد می‌توان گفت این فضا مساحتی بالغ بر 45/9 هکتار شامل می‌شود. سهم این کاربری از سطوح خالص شهری 1 درصد است و سرانه موجود فضای سبز شهر در سال 1384 برابر با 75/3 متر مربع است که در مقایسه با سرانه‌های متداول شهر‌های ایران که حدود 12-7 متر مربع است، بسیار پایین است.

بر اساس گزارشات طرح جامع در سال 1375 شهرلامرد دارای 141500 مترمربع فضای سبز است که سرانه 5/8 متر مربع به خود اختصاص داده شده است. علاوه بر پایین بودن فضای سبز شهر لامرد به نسبت کل­کشور، این کاربری در سطح نواحی مختلف شهر نیز از توزیع مناسب و متناسب برخوردار نیست به طوری که سرانه این کاربری در ناحیه 1 و 2 برابر با 65/4 متر مربع، ولی در ناحیه 3 هیچگونه فضای سبزی وجود ندارد.بررسی‌های انجام شده نشان می دهد که نبود فضاهای مناسب بویژه در ناحیه 3 برای تفریح و بازی کودکان و نوجوانان در این شهر به شدت احساس می‌شود و لزوم ایجاد چنین فضاهایی در سطح محله، ناحیه و شهر را متذکر می‌شود.

نمودار شماره (2): کاربریوضع موجود شهرلامرد (سال 1385)

منبع؛ نگارندگان

نتیجه گیری

امروزه در پی تحولات کالبدی – فضایی سریع در شهر‌ها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه ی دو اصل ارزش­های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، درپی دستیابی به اهدافی چون توزیع متعادل کاربری‌ها، جلوگیری از تداخل کاربری‌های ناسازگار و تدوین معیارها و استاندارد‌های مناسب کاربری است.

مطالعات انجام شده نشان می‌دهد شهر لامرد با جمعیت 25254 نفر و مساحت 4/982 هکتار در کاربری‌های مسکونی، مذهبی، اداری – انتظامی، آموزش عمومی، تجاری، بهداشتی و درمانی و معابر از نظر کمی و سرانه متداول،همانند دیگر شهرهای ایرانی است، اما نکته قابل توجه اینکه همه کاربری‌های ذکر شده نیاز به توزیع مناسب و مکان گزینی صحیح در نواحی مختلف شهر لامرد دارند، از سوی دیگر کاربری‌های آموزش عالی، فرهنگی، ورزشی، تأسیسات و تجهیزات شهری، صنعتی و خصوصاً فضای سبز از نظر کمی و کیفی در شرایط نامطلوبی هستند.

به طور کلی می‌توان گفت وضعیت کاربری اراضی شهر لامرد در حال حاضر چندان مطلوب نبوده و علاوه بر اینکه کمبودهای زیادی از نظر کاربری­های وجود دارد، کاربری‌های ذکر شده نیز از استاندارد‌های متداول شهری ایران پیروی نکرده اند، لذا با برنامه ریزی و مدیریت صحیح می‌توان میزان سطوح این کاربری‌ها نسبت به کاربری‌های دیگر افزایش داد و ارتباط هماهنگ و منسجم میان کاربری‌های شهری لامرد به وجود آورد.