تحلیل و ارزیابی احساس هویت ساکنین در شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید فولاد شهر)

- مقدمه

تنها پدیده‌ای که دغدغه هویت دارد، انسان است. انسان همواره به دنبال ابزاری می‌گردد که خود را به واسطۀ آن تبیین کند. بدیهی است که تبیین خویشتن به صورت متنوع از سایرین امکان پذیر نیست؛ چرا که هویت شخص، بخشی از حوزۀ حیات اجتماعی است که فرد، خویش را با آن معرفی می‌نماید. از سوی دیگر فرد با حضور و رشد یافتن در جمع علاوه بر آنکه دارای هویت شخصی؛ یعنی نام، منزلت اجتماعی و روابط شخصی با دیگران می‌گردد، بلکه با گرفتن عناصر مشترکی که فرهنگ خوانده می‌شود، هویت جمعی می‌یابد. این بیان در بار شهرها نیز که فرهنگ انسان ساکن در خود را به عنوان بزرگ‌ترین پدیده انسانی قرن حاضر در خود متبلور می‌سازد، صدق می‌کند.

شهری که فاقد هویت باشد، از خصیصه‌های شهری فاصله دارد و ساکنان آن به منزله میهمانانی تلقی می‌شوند که احساس خاصی نسبت به آن نداشته و تمایلی به حل مسایل آن نشان نمی‌دهند (عزیزی و ارباب، 1388). شهرهای جدید باید توانایی ترسیم هویت متمایز خود، از طریق طراحی عناصر فیزیکی‌شان را داشته باشند. به هر حال هویت ایجاد شده، برای یک شهر جدید در جنبه‌های خاص بوجود آمده، امکان دارد با آنچه توسط ساکنان آن درک شده است متفاوت باشد (Ismail & others, 2008: 37). آنچه به شهر هویت می‌بخشد، نحوه استفاده از آن و ارتباط با این پدیده پیچیده است که از فرهنگ جامعه ناشی می‌گردد. شهر را هویت می‌سازد و پس از ساخت شهر، خود شهر در پردازش هویت آیندگان نقش ایفا می‌کند (حبیب و دیگران، 1387: 22). وقتی از هویت شهر صحبت می‌کنیم به چیزی رجوع می‌کنیم که در پس ظاهر و در بطن شهر نهفته است و ممکن است هیچ ربطی به شکل و ظاهر شهر نداشته باشد. در واقع زیبایی و زشتی شهر دلیل با هویت بودن شهر نیست. مهم این است که داخل شهر چه می‌گذرد. چه هنجارها و رفتارهایی در شهر به وقوع می‌پیوندد که به شهر هویت می‌دهد. به صورت کلی وقتی سخن از هویت شهری به پیش می‌آید، تمیز شهر از غیر شهر مطرح می‌گردد. این تمایز در بین شهرها را می‌توان حتی بر پایه نام آن‌ها نیز شناخت (بهزادفر، 1386: 15).

هویت یک معیار رشد است، به عبارتی دیگر وقتی یک شهر یا جامعه رشد می‌کند، بخشی از صفات هویتی‌اش در جریان رشد تغییر می‌کند و ساماندهی جدیدی می‌یابد، در این ساختار باید هویت شهری به عنوان یک معیار برای توسعه و عاملی برای ارتقای کیفیت محیط مطرح شود تا بتواند زمینه‌های مشارکت و امنیت افراد را فراهم کند (کارکنان نصرآبادی، 1387: 19)، فرایند ساخت و ساز در شهر جدید بایستی به گونه‌ای باشد که ساختار مصنوع خلق شده در هماهنگی و تطابق با هویت طبیعی موجود و ارتقای مؤلفه‌هایی در آن عمل نموده و تعامل بهینه و فعالی با ویژگی‌های طبیعی موجود برقرار سازد، هویت انسانی نیز به صورت تدریجی و با اسکان  جمعیت بروز می‌نماید (بهزادفر، 1387: 11). به صورت کلی شهرسازی نیازمند اطلاعات وسیعی برای مطالعه شهر و منطقه است. واحدهای همسایگی، احساس تعلق اجتماعی به محل، هویت شهری و بسیاری دیگر، مقوله‌هایی هستند که باید به دقت در طرح و تدوین و برنامه‌ریزی شهرهای جدید مد نظر قرار بگیرد (ارجمندنیا، 1369: 47).

از جمله شهرهای جدیدی که در ایران با طرحی معین ایجاد شد، پولادشهر است. مهاجر بودن ساکنین این شهر جدید موجب به وجود آمدن فرهنگ خاص در بین ساکنین آن شده است که خود عاملی در جهت کاهش حس هویتی ساکنین این شهر جدید است. بدین منظور در این پژوهش سعی بر آن است تا به ارزیابی حس هویت ساکنین شهر جدید نسبت به محل سکونت فعلی خود پرداخته شود.

1-1- طرح مسأله

جغرافیای انسان گرا در سال‌های اخیر کوشیده است که از تلاش برای شناخت محض مکان‌ها به سوی شناخت نیروهای اجتماعی شکل دهنده به مکان‌ها یا شناخت مکان‌هایی که فرهنگ بشری را شکل می‌دهند حرکت کند (شکوئی، 1388: 287)، با توجه به اینکه هر مکانی ماهیّت خاص خود را دارد، بنابراین تجربیات و ادراکات متنوعی را ارایه می‌دهند (Flint, 2006: 3). از این رو هویت الگوهای رفتاری منحصر به فردی است که قابل درک عمیق برای گروه خود می‌باشد (کاستلز، 1380: 22) و درک آن برای اعضای گروه‌های دیگر با فرهنگی متفاوت به سادگی صورت نمی‌پذیرد از این رو باید افزود که بررسی و شناخت همه جانبه و دقیق مسایل اجتماعی و فرهنگی و اثرات آن‌ها و برنامه‌ریزی و اعمال نتایج احتمالی اجتماعی آن در شهرهای جدید در حال برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی، یک ضرورت و یک رسالت بزرگ اجتماعی است (ارجمندنیا، 1369: 51).

از بعد اجتماعی- روانی، هویت مکانی به این دلیل بروز می‌نماید که مکان‌ها، چارچوب مهمی را فراهم می‌آورند که هویت در آن شکل‌گرفته، حفظ‌شده و تحول می‌پذیرد (مویر، 1379: 37-38). برخی معتقدند که شهرهای جدید (به عنوان یک مکان) تصنعی و تهی از هویت انسانی ارزیابی می‌گردند. جین جکبز[1] معتقد است که نظریه هاوارد[2]، در توسعه شهرهای آمریکا اثرات زیان‌بخشی داشته است، به این صورت که موجب تضعیف روابط اجتماعی بین ساکنین  این شهرها شده و محلات یکنواخت و بی‌روحی پدید آورده است (بهزادفر و برین، 1387: 16).

به نظر روسو[3] جامعه موفق، جامعه‌ای است که در ذهن شهروندان آن، امور عمومی مهم‌تر از امور اختصاصی‌شان باشد (شارع‌پور، 1387: 226). بر این اساس باید گفت که هویت یابی شهری در این جریان نقش کلیدی خواهد داشت و این هویت بعد از انتقال به ساکنین باعث تقویت حس مکانی و از این رهگذر ارتقای حس مسئولیت‌پذیری در ساکن شهر خواهد شد، بدین ترتیب تا زمانی که حس هویت شکل نگیرد از دیدگاه روسو جامعه موفقی وجود نخواهد داشت (همان: 226).

ضعف عنصر هویت در یک سکونتگاه شهری، منجر به انقطاع و یا اصولاً عدم شکل‌گیری ریشه‌های اتصال و ارتباط ساکنین با محیط و در نتیجه با یکدیگر می‌گردد، بسیاری از اندیشمندان یکی از بزرگ‌ترین دلایل شکست شهرهای جدید را در زمینه‌های مختلف، بی‌هویتی آن‌ها می‌دانند (بهزادفر، 1387: 11)، بحران در هویت آثار سویی مثل مسئولیت گریزی، دل‌زدگی و بی‌تفاوتی را به دنبال خواهد داشت؛ این نوع بحران هم به صورت فردی و هم به صورت اجتماعی شکل می‌پذیرد (درخشه و جعفرپور، 1388: 67) به صورت کلی بی‌توجهی به هویت شهرها ممکن است عواقب ناخواسته‌ای را بر پیکر حیاتی شهروندان وارد سازد (کرد درونکلایی و عسکری رابری، 1385: 382).

حس مکان به معنای مرتبط شدن با مکان به واسطه درک نمادها و فعالیت‌های روزمره است. این حس می‌تواند در مکان زندگی فرد به وجود آمده و با گذر زمان عمیق شود (فلاحت، 1385: 58). بعلاوه رضایت مندی افراد از منابع سرور و خوشحالی متأثر از چندین عامل می‌باشد که محل زندگی و احساس هویت به آن، جزیی از این عوامل را شکل می‌دهد (Easterlin, 2004: 100). به صورت کلی تصویری نیکو از محیط به شخص احساس امنیت می‌دهد و فرد می‌تواند رابطه موزون بین خود و جهان خارج به وجود آورد (لینچ، 1374: 16). شکل گیری این ارتباط موزون و احساس هویتی که به ساکن در شهر دست می‌دهد در نهایت اثرات سویی بحران در هویت را خنثی کرده و عکس آن اثراتی را که به نفع اجتماع خواهد بود را نمایانگر می‌سازد (همان: 17).

1-2- اهداف پژوهش

تعریف اهداف برای هر مطالعه باعث روشن شدن چارچوب حرکتی شده که هادی فرایند پژوهش می‌باشد از این رو اهدافی که در این تحقیق دنبال می‌شود به شرح زیر است:

هدف کلی: هدف مطالعه حاضر این است که میزان هویتی که ساکنین پولادشهر از شهر خود دارند را بررسی کند.

اهداف جزیی: به دنبال هدف کلی ذکر شده اهداف جزیی پژوهش به صورت زیر تعریف می‌شود:

- شناخت نمادهای شهر جدید پولادشهر در ارتباط با حس هویتی که برای ساکنین خود ایجاد می‌کند.

- میزان رضایت ساکنین از شهر جدید پولادشهر و ارتباطی که با این امر حس هویت ساکنین دارد.

- سنجش میزان مشارکت ساکنین در شهر جدید پولادشهر در امور اجتماعی و ارتباطی که این امر با حس هویت ساکنین دارد.

- ارزیابی میزان رضایتی که ساکنین پولادشهر از دسترسی به مراکز خدمات شهری دارند و ارتباطی که این امر با حس هویت ساکنین دارد.

- شناخت تأثیر کیفیت فضاهای بنا شده شهری در ایجاد حس هویت ساکنین شهرهای جدید.

- شناخت دلایل اصلی مهاجرت ساکنین کنونی شهر جدید پولادشهر به این شهر.

1-3- پیشینه مطالعه

در ارتباط با هویت و هویت شهری مطالعات زیادی صورت گرفته است که در زیر به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:

بیتا تختی و ویدا وثوقی (1385) در مقاله‌ای تحت عنوان «تقویت هویت در شهرهای جدید» که با مطالعة موردی نوشهر پردیس انجام گرفته، در نهایت این شهر جدید را به صورت خوابگاهی بزرگ معرفی کرده‌اند که ساکنین خود را به صورت دایم ساکن شهر پردیس ندانسته و سکونتی موقتی در شهر دارند که این عامل، خود از دلبستگی ساکنین به شهر جلوگیری می‌کند. ایشان در این مطالعه تنها کالبد شهر را مورد مطالعه قرار داده‌اند.

فرح حبیب و همکاران (1387) در مقاله‌ای با عنوان «پرسمان تبعی در گفتمان کالبد شهر و هویت (کالبد شهر تابع هویت یا هویت تابع شهر؟)» با اشاره مختصری به تعاریف در ارتباط با هویت، به واکاوی این پرسش بنیادین با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی پرداخته و با رویکردی استدلالی، استنتاجی مقوله بیان شده را واکاوی می‌کنند. نتایج نشان از آن دارد که هویت شهر، حالتی ذاتی و دروندادی داشته که بر کالبد شهر تأثیر می‌گذارد، لذا سیمای کالبدی شهرهای وابسته به یک فرهنگ و جهان‌بینی خاص را از فرهنگ و ساختار اجتماعی دیگر متمایز می‌کند.

حمیدرضا وارثی و همکاران (1389) در مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی و تحلیل مؤلفه‌های هویت شهری و رابطه آن با میزان تعلق مکانی ساکنین شهرهای جدید»، هویت شهرهای جدید را به مثابه مهم‌ترین مسأله این‌گونه از شهرها، با نمونه مطالعه گلبهار مورد بررسی قرار داده‌اند. در این پژوهش بر اساس مطالعات پرسشنامه‌ای چنین نتیجه حاصل شده است که مؤلفه‌های هویت بخش در شهر گلبهار ضعیف است و همچنین نگارندگان به نوعی از همبستگی متوسط و مستقیم بین، مدت زمان سکونت، مؤلفه‌های هویت بخش شهری و احساس تعلق مکانی معتقدند.

رسول ربانی خواسگانی و همکاران (1389) در مطالعه‌ای با عنوان « بررسی عوامل موثر بر هویت اجتماعی شهرهای جدید (مطالعه موردی شهر پردیس تهران)» بر این اعتقادند که میزان هویت اجتماعی شهری بر حسب متغیرهای نوع منزل مسکونی، قومیت و تحصیلات افراد متفاوت است که متغیر خدمات و فعالیت‌های تولیدی بیشترین تأثیر بر میزان هویت اجتماعی در شهر جدید پردیس را داراست، در درجه بعد، فضای اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی و بالاخره متغیرهای امنیت عاطفی و روانی شهروندان و وجود راه‌های ارتباطی به ترتیب بیشترین تأثیر را بر هویت اجتماعی ساکنان داشته‌اند.

اسماعیل سوریانا آیدا[4] و همکاران (2008) در مقاله‌ای تحت عنوان «ارزیابی از احساس هویت ساکنان در شهر جدید پوتراجایا (مالزی)»، به دنبال کشف ارتباط بین عناصر و ویژگی‌های ساخته شدة شهر جدید با هویت ساکنان آن بوده‌اند ایشان با این اعتقاد که شهرهای جدید باید ترسیم کننده هویت متمایز خود، از طریق طراحی عناصر فیزیکی شان باشند، در نهایت به این نتیجه می‌رسند که حتی با طراحی منحصر به فردی که عناصر شهری (مثل خیابان‌ها، مساجد، مکان‌های عمومی و ...) پوتراجایا دارد نتوانسته حس هویت را در ساکنین خود بر انگیزد و این شهر با بحران هویتی مواجه است که ناشی از این موضوع است که ساکنان به سختی به عناصر فیزیکی در مرحله تشخیص یک مکان اعتماد می‌کنند.

1-4- سوالات پژوهش

پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخ‌هایی درخور برای سوالات مطرح شده در زیر است:

1. نمادهای هویتی شهر جدید پولاد شهر کدامند؟
2. چه میزان از ساکنین فولادشهر نسبت به شهر محل زندگی خود حس تعلق دارند؟

3. آیا میان مدت زندگی در شهر جدید پولادشهر و حس تعلق مکانی ساکنین رابطه وجود دارد؟

4. آیا بین میزان تحصیلات و حس تعلق مکانی ساکنین شهر جدید پولادشهر رابطه وجود دارد؟

1. آیا بین میزان رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت ساکنین رابطه معنی داری وجود دارد؟

6. آیا کیفیت فضاهای بنا شدة شهری می‌تواند در ایجاد حس هویت ساکنین تأثیری داشته باشد؟

1-5- فرضیه‌های پژوهش

بر اساس اهداف و سوالات پژوهشی مطالعه حاضر، برای این کار سه فرضیة تعریف شده که بدین صورت است:

1. به نظر می‌رسد میان مدت زندگی در شهر جدید پولادشهر و حس تعلق مکانی ساکنین رابطه وجود دارد.

2. به نظر می‌رسد بین میزان تحصیلات و حس تعلق مکانی ساکنین شهر جدید پولادشهر رابطه وجود دارد.

3. به نظر می‌رسد بین میزان رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت ساکنین رابطه معنی داری وجود دارد.

1-6- روش‌ پژوهش

نوع تحقیق: هدف اصلی تحقیق این است که عناصر و ویژگی‌های ساخته‌شده شهر جدید پولادشهر را با هویت ساکنان آن بررسی کند، لذا نوع تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده و روش مطالعه، پیمایشی بوده که ابزار جمع آوری داده‌ها پرسشنامه است.

سوالات پژوهش: سوالات در ارتباط با فرضیّات پژوهش بوده و به منظور تحلیل در نرم‌افزار SPSS سعی شده از سوالات بسته و پاسخ‌هایی با طیف‌بندی لیکرتی استفاده شود.

پایایی و روایی پرسشنامه: جهت روایی پرسشنامه، طی سه مرحله ابزار جمع‌آوری داده‌ها (پرسشنامه) با مشورت متخصصان مطالعات هویتی به صورت نهایی طراحی شد. برای پایایی ابزار سنجش نیز از شیوة پیش آزمون و محاسبه آلفای کرونباخ استفاده شده است. عدد بدست آمده از محاسبة آلفا برای 50 پرسشنامة مقدماتی در جدول شماره 1 ارایه شده است که در هر دو مؤلفه بالاتر از حداقل تعریف شده برای آلفا (0.7) است:

جدول شماره-1: آلفای محاسبه شده برای هر یک از مؤلفه‌ها در 50 پرسشنامه مقدماتی

منبع: مطالعات میدانی و آنالیزهای صورت گرفته با نرم‌افزار SPSS

جامعة آماری: جامعة آماری تحقیق تمامی ساکنین بالای 12 سال پولادشهر بوده که بر اساس آخرین نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 45472 نفر است.

حجم نمونه: حجم نمونة مورد مطالعه بر اساس فرمول کوکران و با ضریب اطمینان 95 درصد (حافظ نیا، 1389: 158) و همچنین با در نظر گرفتن فرضیة حداکثر ناهمگنی (5/0p=q=) برابر 384 برآورد شد که بر اساس شرایط خاص برخی از محلات تعداد این میزان از نمونه به 396 نفر رسید.

شیوة نمونه‌گیری: نمونه گیری در دو مرحله صورت پذیرفت، ابتدا به منظور توزیع متناسب نمونه در سطح جامعة مورد مطالعه، مشخص کردن اختصاصات و ویژگی‌های کلی جامعه و تأثیر دادن ویژگی‌های کلی جامعه، از روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی احتمالی (علمی) استفاده شده است (حافظ نیا، 1389: 153). بدین ترتیب به نسبت سهم جمعیتی هر یک از محلات دارای سکنه در سطح شهر پولادشهر، درصدی از پرسشنامه را به محلة مورد نظر اختصاص داده شد. در مرحلة بعد با توجه به پیچیدگی جامعة آماری جهت مراجعه به واحدهای مسکونی از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شده است (مولر و دیگران، 1378: 404). در زیر نحوة توزیع و فراوانی تعداد پرسشنامه‌ها، بر روی نقشه نشان داده شده است:

شکل شماره- 1: فراوانی توزیع پرسشنامه‌ها در سطح محلات فولادشهر

تحلیل داده‌ها: تحلیل داده‌ها در مقیاس محله‌های شهری و در حالت مقایسه‌ای با یکدیگر بوده که با استفاده از نرم‌افزار SPSS و با بکار گیری روش‌های آماری نظیر توزیع فراوانی، ضریب همبستگی و ... صورت گرفته است.

1-7- ویژگی‌های عمومی عرصه پولادشهر

محدودة مصوب قانونی پولادشهر 10692.2 هکتار در مخروط‌افکنة کوه‌های غربی در عرض شمالی 32 درجه و 30 دقیقه و 51 درجه و 24 دقیقه طول شرقی استقرار یافته است (مهندسین مشاور نقش جهان- پارس، 1387: 8).

شکل شماره- 2: موقعیت فولادشهر در سطح ملی، استانی و شهرستانی

مآخذ نقش پایه: شرکت عمران شهر جدید پولادشهر، ترسیم: نگارندگان

پولادشهر با فاصله منطقی از شهر اصفهان و دیگر شهرهای منطقه و مجتمع‌های صنعتی با موقعیت مکانی مناسب زیست محیطی و در اراضی کافی برای توسعه و فاقد توان کشاورزی با شیب مناسب در دهة 1340 پایه‌گذاری گردید و با توجه به طرح جامع منطقه‌ای اصفهان به عنوان شهری جدید معرفی گردید (http://www.omranpooladshahr.com). بدین صورت که در 19 کیلومتری جنوب غربی محدودة شهری اصفهان، 5 کیلومتری شمال‌شرقی کارخانة ذوب آهن و 11 کیلومتری شمال‌شرقی زرّین‌شهر در ارتفاع 1655 متر از سطح دریا واقع شده است (مهندسین مشاور نقش جهان- پارس، 1387: 8). هدف از ایجاد شهر جدید پولادشهر اسکان کارکنان و کارگران کارخانة ذوب آهن و سایر کارخانه‌های وابسته به آن بوده است (مشهدیزادة‌دهاقانی، 1385: 515).

فولادشهر بر اساس مطالعات و طرح جامع منطقه اصفهان و به منظور حفظ محیط طبیعی، اراضی کشاورزی منطقه و جلوگیری از رشد بیش از اندازة کانون‌های جمعیتی (به ویژه اصفهان) و برای اسکان و توزیع جمعیّت فزایندة منطقه در محور شهری- صنعتی با نقش و عملکردی منطقه‌ای و با ظرفیت جمعیت‌پذیری زیاد و با توان ارایة خدمات به مراکز سکونتی و صنعتی منطقه به عنوان شهر دوم منطقه و مکمل شهر اصفهان پیش‌بینی شده است (http://www.omranpooladshahr.com).

امروزه باید پذیرفت، آدمیان متنوعند و در جامعی گسترده در کنار یکدیگر در نوشهر و شهر زندگی می‌کنند (جواد شهیدی، 1377: 107). از نظر بمات، هر شهر محوری است از تجمع ارزش‌هایی که تمدنی را می‌سازد (بمات، 1369: 97)، به نظر دیکنز ویژگی مهم شهر وجود تقابل‌های اجتماعی شدید و آشکار در آن است که در کنار هم زندگی می‌کنند (شارع‌پور، 1387: 110). باید گفت که شهرهای جدید با توجه به حجم مهاجرپذیری ای که دارند این ویژگی شهری را دارا می‌باشند. در پولادشهر تعداد بسیاری از خانواده‌ها از نقاط مختلف کشور و منطقة اصفهان جای گرفته‌اند. هر دسته از اهالی دارای زبان، آداب و رسوم و اخلاق مشترکند و با بقیه متفاوت (مشهدیزادة‌دهاقانی، 1385: 520) و این تفاوت‌های فرهنگی بر هویت تأثیر عمیقی دارد (کربلایی‌نوری، 1385: 378).

در سکونتگاه‌های انسانی، اهمیت انسان‌ها در کنار یکدیگر مکانیزم‌های ویژه‌ای از نوع ایجاد مراکز سنی و جنسی، به تناسب خصوصیات و رفتار آنان طلب می‌نماید. هر جنسیت بنا بر موقعیت سنّی، طرز رفتار و خواسته‌ها، بازتاب عملکرد خاصی را در زمان و مکان دارد. در نتیجه، محیط و عناصر لازمة تشکیل دهندة فضاهای شهری نوشهر در رابطه با چنین نیازهایی می‌بایست هدفمند شوند (جواد‌شهیدی، 1377: 107). به همین دلیل ترکیب سنی ساکنین در پولادشهر مهم بوده که به شکل هرم سنی در زیر نمایش داده شده است:

2- مفاهیم،دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2-1- تعاریف

2-1-1- نوشهرها

اصولاً مفهوم نوشهر در نقاط مختلف جهان به اشکال مختلف و در شرایط متعدد مطرح گشته و معانی متفاوتی را داراست (جوادشهیدی، 1377: 71). ایجاد نوشهرها با هاوارد (1898) آغاز می‌شود، وی معتقد بود که با ایجاد چند باغشهر در اطراف شهرهای بزرگ باید مبادرت به تمرکززدایی از این شهرها کرد (ابراهیم زاده و همکار، 1383: 158).

شهر جدید اجتماعی خود اتکاست با جمعیت و مساحت مشخص، فاصله‌ای معین از مادر شهر، برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده، اهداف معین و هم چنین برخوردار از تمام تسهیلات لازم برای یک محیط مستقل (زیاری، 1378: 5).

2-1-2- واحد ارزیابی فیزیکی

در پژوهش حاضر سعی بر این بوده که احساس هویت ساکنین در محدودة محلات پولادشهر نسبت به همدیگر مقایسه و ارزیابی گردد بدین دلیل که اکثریت مطالعات در این باره در سطح شهر صورت گرفته است که در اکثریت آن‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که بسیاری از ساکنین پولادشهر به آن احساس تعلق نمی‌کنند (مشهدیزادة‌دهاقانی، 1385: 520). باید گفت با توجه به قدمت متفاوتی که هر یک از محلات پولادشهر دارند و تفاوتی که در ساختار و کیفیت فضاهای ایجاد شده در شهر برقرار است مطمئناً نتایج مقایسه‌ای محلات متفاوت از مطالعات پیشین خواهد بود. از سویی خردترین واحد در نظام برنامه ریزی شهری را، که کانون کنش و واکنش‌های اجتماعی است، با توجه به تجارب گذشته و در قسمت‌هایی از جهان پیشرفته می‌توان در قالب «محله» و بر پایه واحد اجتماع محلی ارزیابی کرد (عبدالهی و همکاران، 1389: 84). همچنین محله‌ها از مجموعه افرادی با خصوصیات و ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و به ویژه اقتصادی مشابه تشکیل می‌شود که بواسطة این اشتراک نوعی همبستگی و روابط متقابل جمعی به وجود می‌آید (خاکساری، 1385: 127) که در مرز محلات به حداقل خواهد رسید و همچنین از نظر مکنزی محله واحد نزدیک فیزیکی و محل ارتباط اجتماعی است و همچنین برای برنامه ریزی در جهت هدایت و مدیریت شهرهای بزرگ به محله گرایی تاکید می‌شود ( موسوی، 1388: 75 ). علاوه بر آن محله‌ها امکان بازشناسی شخصیتی و نیز ایجاد روابط متعادل را برای یک فرد به گونه‌ای کاملاً مطلوب فراهم می‌نماید (خاکساری، 1385: 130). ضمن آنکه به صورت رسمی محله، به مجموعه ساختمان‌های مسکونی و خدماتی اطلاق می‌شود که از لحاظ بافت اجتماعی ساکنانش خود را اهل آن محل می‌دانند و دارای محدودة معیّن است. حدود محله‌های شهر تابع تقسیمات شهرداری می‌باشد (رهنمایی، 1369: 50). بر این مبنا واحد ارزیابی هویت پذیری در مقالة حاضر در سطح محلات پولادشهر بوده است.

در نهایت اینکه خانم سالمندی در هنگام ترک پولادشهر، آن را پادگانی که، زن هم در آن زندگی می‌کند توصیف می‌نماید (مشهدیزادة‌دهاقانی، 1385: 520) پاسخ به اینکه آیا تمام سطح شهر این‌گونه است؟ نیازمند مطالعة این چنینی است.

2-1-3- هویت و شهر

به اعتقاد ورث[5] زندگی شهری ویژگی‌های شخصیتی و نگرش‌های خاصی در فرد نسبت به زندگی پدید می‌آورد و نیز هویت‌های اجتماعی قوی را دچار فرسایش می‌کند (شارع‌پور، 1387: 160) و کلود فیشر[6] نیز به این عقیده است که شهرنشینی سبب تقویت و تشدید هویت گروه‌های خرده فرهنگی می‌شود (همان: 200). بربی و وایز[7] معتقدند که یکی از عواملی که مردم از انتخاب شهرهای جدید احساس رضایت می‌کنند، ارضای هدف‌های عمده‌ای است که خانواده‌ها با نقل مکان به شهر جدید در صدد دست‌یابی به آن‌ها هستند (به نقل از زبردست و جهانشاهلو، 1386: 10).

به هنگام تعریف هویت باید موضوع آن را از شکل‌های بروز آن تفکیک نمود. موضوع آن ممکن است فرد، گروه، جامعه، هم نوع، سازمان و ... باشد. اما شکل‌های آن ممکن است به صورت احساس علاقه به جامعه، مشارکت فعال در امور اجتماعی و سیاسی، احساس علاقه به کشور باشد (شارع پور و خوش‌فر، 1381: 139). در مطالعة حاضر موضوع ساکنین (جامعه) بوده و آن نوعی از احساس علاقه که فرد در مقابل شهر خود دارد، مورد توجه است.

هویت از لفظ «هو» گرفته شده که اشاره به غایت است و آن دربارة خدای تعالی اشاره است به کنة ذات او به اعتبار اسماء و صفات او با اشعار به غیبوبت آن (دهخدا، 1377: 23596). هویت خاص ذات احدیت است و مراد از ذات، آن امر ثابت است و در مقابل غریّت مطرح می‌شود (حبیب و دیگران، 1387: 15). هویت به تمایز، تفاوت، منحصر بودن، غیرمعمول یا مخصوص بودن یک مکان اطلاق می‌شود (لینچ[8] به نقل ازIsmail & others, 2008: 39 ). هر فضا و مکانی به عنوان یک منبع هویت است و گروه‌هایی را که در آن قرار می‌گیرند هویت می‌بخشد (ربانی، 1381: 37).

در حوزة روانشناسی یکی از مشخصات شخصیّت را احساس هویّت می‌دانند و آن عبارت است از احساسی که انسانی نسبت به استمرار حیات روانی خود دارد و یگانگی و وحدتی که در تقابل اوضاع و احوال متغیر خارج در حالات روانی خود حس می‌کند (حبیب و دیگران، 1387: 17). آلبرت[9] و وتن[10] در مقاله‌ای تحت عنوان «هویت سازمانی» بر این باورند که، آن نوع از هویت اجتماعی اهمیت دارد که در شخص محوری و مستمر باشد.

شخصیت شهرها با مؤلفه‌های متفاوتی تعریف و توصیف می‌گردد. بر مبنای تفاوت شکل، محتوا و عملکرد مؤلفه‌ها می‌توان شهرها را در گروه‌های مختلفی جای داد. این مؤلفه‌ها که به نوعی ساختار ما هوی شهر را تشکیل می‌دهند، از شهری به شهر دیگر متفاوتند (کرد درونکلایی و عسکری رابری، 1385: 382).

2-2- نظریه‌های هویت مکانی (شهری)

شرایط فیزیکی فضا که انسان روزانه در آن زندگی می‌کند، از طریق ساختار مکان- هویت در شکل‌گیری هویت نقش مهمی را بازی می‌کند (علی‌اکبری، 1385: 152 به نقل ازValera). شهرها محصول عملکردهای فضایی ساکنان و بازدیدکنندگانشان هستند و همچنین محصول بازنمودهای فضا و نیز فضاهای این بازنمودها (هل‌فروش، 1385: 445). بر اساس نظر «کامینف و پروشانسکای» ساکنان محیط و قرارگاه‌های فیزیکی نیازهای محیطی گوناگونی دارند که از آن جمله می‌توان به نیاز به فضای خصوصی و فضای شخصی، نیاز به حریم و بوم پویایی اشاره کرد (خادمی، 1385: 436).

کوین لینچ در اثر معروف خود «سیمای شهر»، سیمای شهر را بر هماهنگی 5 عامل (مسیر‌ها[11]، لبه‌ها[12]، ناحیه‌ها[13]، گره‌ها[14] و برجسته‌ها[15]) استوار می‌داند که در هر فرد حس مکانی خاصی به شهر ایجاد می‌کند که ممکن است شدت این حس در افراد متفاوت باشد (لینچ، 1374: 90). به نظر وی محیطی که در ذهن واضح و مشخص باشد، نه تنها احساس امنیت به وجود می‌آورد، بلکه عمق و شدت تجارب انسانی را افزون می‌کند (همان: 16). گوردن کالن[16] در کتاب «خلاصة منظر شهری» که تکنیک‌های منظر عینی را ارایه‌ می کند، بر این عقیده است که شگفتی و نمایش هنری که ما در جستجوی آن هستیم به خودی خود حاصل نمی‌آید و در این بین تأثیری که فضا از طریق قدرت بینایی انسان بر روی وی می‌گذارد مهم‌تر بوده و آنچه ما آن را «حس مکان» می‌شناسیم به وجود می‌آورد (کالن، 1377: 6-12).

در برخی شهرها تفاوت واضح فیزیکی ما بین بخش‌های قدیمی و قطعات جدیداً شکل گرفته مرکزی وجود دارد. بخش قدیمی‌تر در ظاهر هویتی قوی‌تر داشته و محیط کالبدی آن با معانی زیادتری توسط ساکنان درک شده است. مسأله‌ای که وجود دارد این است که محیط‌های جدیداً شکل گرفته فاقد هویت هستند، زیرا فقط بر کیفیت عملکرد به جای تمایزات خصوصیت فیزیکی تکیه دارند (Ismail & others, 2008: 38).

کیومرث مسعودی پژوهشگر و جامعه‌شناس شهری معتقد است «اگر در مورد هویت شهری یا هویت معماری صحبت می‌کنیم، منظور در واقع یک نظام‌یافتگی ساختاری و کاربردی در شهر و یک انتظام در معماری شهر است» (http://www.archnoise.com/). کریستوفر الکساندر[17] برای تعریف هویت در بناها و شهرها بر این عقیده است که اصل اساسی این است که بدانیم، هویت هر فضا از تکرار مستمر الگوی خاصی از رویدادهایی که در آن مکان حاصل می‌شود، شکل می‌گیرد. هویت هر شهر یا بنا بیش از هر چیز تحت تأثیر رویدادی است که در آن اتفاق می‌افتد. فعالیت‌ها، رویدادها، نیروها، حالات و... رخدادهایی هستند که زندگی هر فرد از آن‌ها ساخته شده است (کربلایی‌نوری، 1385: 376).

اشتغال و امنیت شغلی (Offe & Fuchs, 2002: 206-207)، میزان اقامت در شهر، مهاجر بودن یا نبودن، اندازة شهر محل اقامت (Brehm & Rahn, 1997: 1008) به همراه جنسیت افراد، در نوع و میزان مشارکت‌های اجتماعی تأثیرگذار است (Offe & Fuchs, 2002: 229). استقلال فرهنگی شهر، تحرک اجتماعی و ماندگاری و علا قمند ساختن ساکنان به شهر را تضمین می‌نماید (ارجمندنیا، 1369: 53). در واقع توجه به عناصر فرهنگی، علاوه بر توسعة صنعت گردشگری، افزایش سطح فرهنگ عمومی را نیز به همراه دارد که باعث استحکام ساختار اجتماعی و هویتی می‌شود (دهقانی و کریم‌زاده، 1387: 37).

برای ایجاد شهرهای فرهنگی و به اصطلاح شهرهای با هویت، دو محور اساسی وجود دارد: حفظ، مرمت و احیای آثار تاریخی و فرهنگی (با درگیر کردن و برانگیختن حساسیت عمومی نسبت به ابنیة تاریخی صورت می‌پذیرد)؛ و خلق هدفمند عناصر فرهنگی (طی یک برنامه‌ریزی دقیق و هدف‌دار صورت می‌پذیرد) (دهقانی و کریم‌زاده، 1387: 36). شهرهای جدید با توجه به گذشتة کوتاه خود فاقد آن چنین توانایی هستند که از محور اول سود برند، لذا برنامه ریزی و توجه به محور دوم می‌تواند در زمینة تقویت محور دوم موثر باشد. به صورت کلی هدف مدیریت در بارة هویت بایستی یکسان سازی هویت‌های مختلف باشد و برای تحقق آن باید یک هویت متعادل را ایجاد کرد که حد متوسط هویت‌هاست (Lagrande & Milburn, 2003: 244)، این امر باعث می‌گردد تا شکل دادن به یک نوع هویت به جای چندین هویت آسان بوده و همچنین همبستگی مناسبی بین گروه‌های اجتماعی ساکن در جامعة شهری شکل گیرد.

یورگ گروتر در کتاب «زیبایی شناسی در معماری»، وظیفة اصلی فرهنگ را نمایش ایده‌ها، اهداف و آرمان‌های ذهنی به وسیلة نمود اشکال عینی می‌داند که در فرآیند این استحاله معماری نقشی اساسی بر عهده دارد (دهقانی و کریم‌زاده، 1387: 35).

3- یافته‌های پژوهش

در پژوهش پیش رو، مجموع حجم نمونه 396 نفر است که از این میزان از پرسش شوندگان 7/72 درصد مرد و 3/27 درصد نیز زن بوده‌اند، همچنین توزیع سنی پرسش شوندگان در این پژوهش که در قالب یک سوال باز پرسیده شده است در گروه‌های سنی 15 ساله تقسیم بندی و در شکل شماره- 3، به صورت نمودار ارایه شده است،

شکل شماره- 3: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب گروه‌های سنی به درصد

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

ضمن آنکه حداقل سن در میان پاسخگویان 12 سال و حداکثر سن 83 سال بوده است. برای متغیر تحصیلات یک سؤال بستة 7 گزینه‌ای در نظر گرفته شد، عمده افراد پاسخگو، دارای تحصیلات متوسطه بوده‌اند که با 45.6 درصد بیشترین میزان را به خود اختصاص داده‌اند. در این بین سطح تحصیلاتی کارشناسی در رتبة بعدی قرار گرفته است، به صورت کلی در شکل شماره- 4، می‌توان نحوة توزیع متغیر مذکور را مشاهده کرد.

شکل شماره- 4: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت تحصیلات به درصد

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

علاوه برم متغییر های ذکر شده در زمینة مشخصات پاسخ دهندگان، در بارة وضعیت شغلی پرسش شوندگان نیز اطلاعاتی جمع آوری گردید که این داده‌ها به صورت شکل شماره- 5، ارایه می‌گردد. در این باره بیشترین با 2/30 درصد مربوط به مشاغل آزاد بوده و کم‌ترین میزان نیز با 8/1 درصد مربوط به متخصصین و مهندسین غیر ذوب آهن[18] بوده است.

شکل شماره- 5: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی به درصد

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

عمده پاسخگویان مهاجر بوده‌اند، در جدول شماره- 2، علت مهاجرت‌ها در چهار گروه عمده تقسیم بندی شده است که بدین صورت است:

جدول شماره- 2: میزان تأثیر عوامل مختلف در مهاجرت ساکنین به فولادشهر به درصد

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

شکل شماره- 6: میزان تأثیر عوامل مختلف در مهاجرت ساکنین به فولادشهر به درصد در بین پاسخگویان

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

در پژوهش حاضر که ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه‌ها بوده‌اند، شاخص تعلق مکانی نسبت به فولادشهر برای پاسخ دهندگان در 11 گویه مطرح گردید، همچنین مجموعه گویه هایی که میزان رضایت دسترسی ساکنین به خدمات شهری را می‌سنجید، در 5 گویه تعریف گردید. در نهایت برای رسیدن به نتیجه و همچنین جهت آزمون فرضیات در مرحله اول به صورت محلات منفک و در نهایت در سطح مجموع شهر به محاسبة میانگین هویت پذیری ساکنین در زیر مجموعة متغیرهای مشخص شده در فرضیات پرداخته‌ایم. بر اساس نوع متغیرهای مشخص شده و حجم نمونه‌های مورد مطالعه در سطح محلات شهر، برای بررسی تفاوت میانگین بین متغیرها و هویت مکانی از آزمون مقایسه میانگین چند جامعه (ANOVA) استفاده شده است. به صورت کلی رد فرضیة صفر در مطالعات محله‌ای برابر با پذیرش فرضیة تحقیق و تایید فرضیة صفر در این سطح برابر با رد فرضیة مطالعه خواهد بود. بنا به نیازی که فرضیة سوم مطرح شده در این پژوهش به حجم بالایی از نمونه داشته است این فرضیة تنها در سطح کل شهر و مجموع 396 نمونه، مورد ارزیابی قرار گرفت. در مجموع شهر نیز، با توجه به متغیرهای مشخص به محاسبة همبستگی پیرسون و با سطح آلفای 05/0 به آزمون فرضیات پرداخته‌ایم.

3-1- مطالعات سطح محله

به منظور رعایت اصل اختصار و پرهیز از اطالة سخن، از آوردن محاسبات و جداول مربوط به هر محله خودداری کرده و تنها جدول ترکیبی که از ادغام 14 محله تهیه شده است به صورت جدول شماره- 3 آورده می‌شود، لازم به ذکر است که 2 فرضیة بیان شده در 14 حالت (تعداد محلات دارای سکنة پولادشهر) مورد آزمون قرار خواهد گرفت که در مجموع 28 حالت را به وجود می‌آورد.

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

جدول مربوطه به خوبی نشان می‌دهد که آزمون فرضیات پژوهش در سطح محله، تنها در سه حالت به تأیید آن‌ها انجامیده است به صورتی که در دو محلة A1 و A3 بین مدت زندگی و تعلق مکانی ساکنین شهر جدید پولادشهر تفاوت معناداری وجود دارد و این مطابق با تأیید فرضیة پژوهش حاضر است، این فرضیه در سطح 12 محلة باقی‌مانده رد می‌شود. سومین حالتی که به تأیید فرضیة پژوهش در سطح مطالعات محله‌ای منتهی شده است، مربوط به محلة A3 در ارتباط با این موضوع است که بین میزان تحصیلات و تعلق مکانی ساکنین شهر جدید پولادشهر تفاوت معناداری وجود دارد، در 13 محلة دیگر فرضیة مربوطه رد می‌شود.

4- آزمون فرضیّات در سطح مجموع شهر

4-1- فرضیة اول

فرضیة اول ما این‌گونه بیان شده بود که به نظر می‌رسد میان مدت زندگی در شهر جدید پولادشهر و تعلق مکانی ساکنین رابطه وجود دارد.

برای این منظور و با توجه به نوع متغیرها، همبستگی پیرسون برای دو متغیر مدت زندگی در فولادشهر و حس تعلق مکانی محاسبه شده است.

جدول شماره- 4: آزمون همبستگی بین مدت زندگی در فولادشهر و تعلق مکانی

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

جدول همبستگی در فوق نشان دهندة رابطة بین مدت زندگی در شهر و تعلق مکانی است. همان‌طور که مشاهده می‌شود (149/0=r) در سطح آلفای 05/0  معنادار است و جهت رابطه به صورت مثبت و مستقیم است، یعنی هر چه نمرة  مدت زندگی در شهر بیشتر باشد نمرة تعلق مکانی افزایش می‌یابد، به عبارتی میان مدت زندگی در شهر و تعلق مکانی ساکنین رابطه معناداری وجود دارد. بنابراین فرضیة اول تأیید می‌شود.

4-2- فرضیة دوم

فرضیة دوم ما این‌گونه بیان شده بود که:به نظر می‌رسد که بین میزان تحصیلات ساکنین و حس تعلق مکانی ساکنین رابطه معنی داری وجود دارد.

جدول شماره- 5: آزمون همبستگی بین میزان تحصیلات ساکنین و تعلق مکانی به فولادشهر

جدول همبستگی شماره- 5، نشان دهندة رابطه بین سطح تحصیلات  ساکنین در فولادشهر و تعلق مکانی (احساس هویت ساکنین به شهر) است. همان‌طور که مشاهده می‌شود (033/0=r) در سطح آلفای 05/0 معنادار نیست به عبارت دیگر میزان تحصیلات و تعلق مکانی ساکنین رابطه معنی داری وجود ندارد بر این اساس می‌توان گفت که در این باره فرضیة صفر تایید و فرضیة مطرح شدة دوم پژوهش رد می‌شود.

4-3- فرضیة سوم

بین میزان رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت ساکنین رابطه معنی داری وجود دارد.

جدول شماره- 6: آزمون همبستگی بین رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان

جدول همبستگی شماره-6، نشان دهنده رابطه بین رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت ساکنین است.  همان‌طور که مشاهده می‌شود (251/0=r) در سطح آلفای 05/0 معنادار است و جهت رابطه به صورت مثبت و مستقیم  است یعنی هر چه نمرة رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری بیشتر باشد نمرة احساس هویت ساکنین افزایش می‌یابد به عبارت دیگر بین میزان رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و احساس هویت ساکنین رابطه معنی داری وجود دارد و بدین ترتیب فرضیة سوم مطرح شده تأیید می‌شود.

5- نتیجه گیری و راهکارها

به صورت کلی مطالعات نشان می‌دهد که به علت کیفیت فضاهای بنا شده در محلات قدیمی فولادشهر، احساس هویت ساکنین در این محلات نسبت به محلات جدید پر رنگ‌تر بوده است و همچنین در میان ساکنین نوعی تمایل به سکونت در محلات قدیمی فولادشهر به چشم می‌خورد.

با وجود رعایت کمی استانداردهای شهری در ساخت شهر جدید فولادشهر، به لحاظ کیفیت پایین این استانداردها، ضعف تعلق مکانی در بین ساکنین وجود دارد. توجه منفرد به استانداردهای کمی شهرسازی و چشم پوشی از استانداردهای کیفی مانع تقویت و شکل گیری حس تعلق مکانی شهروندان می‌شود.

نبود یک سمبل خاص در ساخت  فولادشهر به عنوان نماد آن، موجب سردرگمی پاسخگویان در یافتن نشان شهر فولادشهر بوده است. به صورتی که حدود 46 درصد از پاسخگویان برای این سوال که «آیا سمبل و نشان فولادشهر را می‌توانید بگویید؟»، پاسخی نداشته‌اند. توزیع پاسخ به این پرسش در بین افرادی که به این سوال، جواب داده‌اند به صورت زیر بوده است:

جدول شماره- 7: چگونگی پاسخ داده شده به اینکه «سمبل و نشان فولادشهر چیست؟»

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان