نقش گردشگری جنگ در ارتقای کیفیت زندگی ساکنان شهری مناطق جنگیِ استان خوزستان، با استفاده از مدل TOPSIS

مقدمه

گردشگری پدیده‌ای است کهن که از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و بتدریج در طی مراحل تاریخی مختلف، به موضع فنّی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی کنونی خود رسیده است (رضوانی، 1387: 27). این پدیده، در قرن بیستم با شدّت بیشتری در حال رشد و گسترش است. یکی از انواع خاصِ گردشگری که در دهه‌های اخیر مورد توجّه گردشگران و برنامه‌ریزان قرار گرفته است، «گردشگری جنگ[1]» می‌باشد. این نوع گردشگری برای اوّلین بار و در سال‌های دور، در کشورهای غربی مورد توجّه قرار گرفته است و به شکل بازدید از آثار و بقایای بر جای مانده از جنگ جهانی اوّل و دوم، نمود پیدا کرده است. جنگ تحمیلی رژیم بعثِ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، از جمله جنگ‌هایی است که در تاریخ، حماسه‌ها و رشادت‌های آن ثبت شده است و برای گردشگران، جذابیت‌های خاص خود را دارد. از این منظر، می‌توان فرهنگ شهادت و ایثار را به عنوان یکی از گزینه‌هایی که برای گردشگران اهمّیت دارد، به خوبی معرّفی نمود و به نمایش گذاشت. علاوه بر این، کشف اثرات و پیامدهای گردشگری جنگ در نواحی جنگی و پیرامونی آن، همواره می‌تواند مدیران گردشگری و جوامع میزبان را در دستیابی به اهداف خود و تحقّق برنامه‌ها یاری رساند.

بیان مسأله

استان خوزستان در طول جنگ تحمیلی خسارات فراوانی را متحمّل شده است که آثار جنگ در این منطقه، به عنوان جاذبه‌گردشگری مطرح می‌شود. گردشگری جنگ مانند سایر انواع گردشگری می‌تواند آثار مثبت و منفی متعددی را به دنبال داشته باشد که با برنامه‌ریزی و مدیریت کارآمد می‌توان اثرات مثبت را تقویت کرده و اثرات منفی را به حداقل خود کاهش داد. در این تحقیق، با طرح سؤال «آیا توسعه‌ فعّالیت‌های مرتبط با گردشگری و جنگ تحمیلی در استان خوزستان، می‌تواند سبب ارتقای کیفیت زندگی[2] ساکنان مناطق مورد مطالعه شود؟»، به دنبال بررسی نقش گردشگری جنگ در ارتقای کیفیت زندگی ساکنین نواحی مورد مطالعه می‌باشیم و فرض بر این است که توسعه‌ فعّالیت‌های مرتبط با گردشگران جنگ در مناطق مورد مطالعه، سبب ارتقای سطح زندگی ساکنین محلّی می‌گردد.

منطقه مورد مطالعه

استان خوزستان دارای جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی، تاریخی، شهری و اکو‌توریسمِ گوناگونی است که هر کدام می‌تواند نقش بسزایی در جذب گردشگران داشته باشد. طی سال‌های اخیر، گردشگری جنگ در این استان رواج گسترده‌ای یافته است. بنابراین شناسایی قابلیت‌ها و توان‌های این منطقه، می‌تواند نقش مهمّی در گسترش گردشگری جنگ و نمایاندن جذّابیت‌های آن ایفا نماید. بیشتر جاذبه‌های جنگ، می‌تواند به شکل موزه‌های جنگ، بازسازی مناطق جنگی و اِلقای حس دوران جنگ، ساخت یادمان‌ها و نمادهای دوران دفاع مقدّس به گردشگران، نمایش داده شود. شهرهایی که در این استان قابلیت زیادی را برای جذب گردشگران دفاع مقدّس داشته و با توجّه به آمار، بیشترین تعداد گردشگر مناطق جنگی را به خود اختصاص داده‌اند، عبارت‌اند از: خرّمشهر، دشت‌آزادگان، شوش، اندیمشک، اهواز و آبادان.

روش تحقیق

در این بررسی، از بین 6 شهرستانی که بالاترین قابلیّت را برای توسعه گردشگری جنگ دارا می‌باشند، در نهایت 3 شهرستان که بیشترین گردشگرِ جنگ را داشته‌اند، انتخاب نمودیم و در مقابل نیز 3 شهرستان که کمترین ارتباط را با مناطق جنگی و عملیاتی دارند، برای مقایسه و رتبه‌بندی در نظر گرفتیم. در مرحله‌ بعد، شاخص‌های مرتبط با کیفیت زندگی، برای اولویت‌بندی مناطق نمونه انتخاب گردید. این شاخص‌ها ابعادِ فرهنگی، مذهبی، اداری- سیاسی، آب– گاز- برق، بهداشتی- درمانی، ارتباطات، خدماتی، اجتماعی و نوع محل سکونت را در بر می‌گیرد که هر کدام از این ابعاد، شاخص‌های مرتبط با خود را شامل می‌شود. در مرحله‌ اول، رتبه‌های بدست آمده برای هر یک از این شاخص‌ها آورده شده است (جدول شماره 1).

به طور اجمال، در روش TOPSIS ، ماتریسm×n  که دارایm  گزینه و n معیار است، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در این الگوریتم، فرض می‌شود که هر شاخص و معیار در ماتریس تصمیم‌گیری، دارای مطلوبیّت افزایشی و یا کاهشی یکنواخت است و به بیان دیگر، مقادیر بیشتری که معیارها در این ماتریس کسب می‌کنند اگر از نوع سود بود (هر چه میزان آن بیشتر باشد)، دارای مطلوبیّت بالاتر و اگر از نوع هزینه بود، دارای مطلوبیّت پایین‌تری است. از امتیازات مهم این روش، آن است که به طور همزمان می‌توان از شاخص‌ها و معیارهای عینی و ذهنی استفاده نمود (Affisco, 1998: 2). با این حال، لازم است که در این مدل، برای محاسبات ریاضی، تمامی مقادیرِ نسبت داده شده به معیارها، از نوع کمّی بوده و در صورت کیفی بودنِ نسبتِ داده شده به معیارها، آن‌ها را به مقادیر کمّی تبدیل نمود (لولاچی، 1384: 2).

مدل TOPSIS  برای بکارگیری این روش، مراحل زیر به اجرا گذاشته شده است (بیروانی و غفران، 1388: 115).

که در  گزینه‌های مربوط به مناطق مختلف مورد نظر و  مقدار عددی گزینه استراتژیک i با توجه به معیار j است که در مساله تعریف شده است.

ایجاد ماتریس تصمیم‌گیری بی‌مقیاس:

به احتمال آنکه احتمال قوی وجود دارد که مقادیر کمی تعلق گرفته به معیارها و شاخص‌ها دارای یک واحد نباشد، بایستی ابعاد واحد آن‌ها را از بین برده و این مقادیر کمی را تبدیل به ارقام بدون مقیاس نمود، به همین جهت تمامی مقادیر تعلق گرفته به درایه‌های ماتریس تصمیم‌گیری باید بر اساس فرمول زیر به مقادیر بی‌مقیاس تبدیل شود(رامشت و عرب عامری، 1390: 7).

طی این فرآیند، متغیرهای موجود در ماتریس تصمیم را از طریق رابطه زیر، بی‌مقیاس می‌نماییم:

در نتیجه ماتریس تبدیلات نرمالیزه شده به صورت زیر خواهد بود:

ایجاد ماتریس تصمیم‌گیری نرمالیزه شده وزنی:

در این قدم بردار وزنی W= که در آن  است و از تصمیم‌گیرنده به دست می آید به ماتریس تصمیم تطبیق داده می‌شود. این ماتریس را می توان با ضرب کردن ماتریس P در بردار وزنی W مربوطه اش بدست آورد(بیورانی و غفران، 1388: 116).

تعیین جواب ایده‌آل مثبت  و ایده آل منفی  :

براساس روش TOPSIS، بهترین پاسخ () به عنوان گزینه‌ای انتخاب می‌شود که شامل بالاترین مقادیر معیارها باشد و دو گزینه‌ی و  را به صورت زیر تعریف می کنیم:

محاسبه‌ معیار فاصله و یا به عبارتی جدایی گزینه i با ایده‌آل‌ها:

محاسبه اندازه جدایی گزینه iام با ایده‌آل‌ها، با استفاده از روش اقلیدسی، از طریق روابط زیر:

محاسبه‌ نزدیکی نسبی تا جواب ایده‌آل:

موقعیت نقاط را نسبت به دامنه‌ی نقاط ایده‌آل و ضدِ ایده‌آل، با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌کنیم:

ملاحظه می‌گردد چنانچه  گردد، آنگاه  بوده و در صورتی که  شود، آنگاه  بوده و  خواهد شد. بنابراین هر اندازه گزینه  به راه‌حل ایده‌ال نزدیکتر باشد، ارزش  به واحد نزدیکتر خواهد بود. در این مرحله، جواب بدست آمده بین یک و صفر است که هر چقدر به عدد یک نزدیک‌تر باشد، به نقطه‌ ایده‌آل نزدیک‌تر می‌باشد (اصغرپور، 1386: 261).

رتبه‌بندی گزینه‌ها:

در این مرحله، به رتبه‌بندی گزینه‌ها بر اساس مقادیر بدست آمده از مرحله قبل می‌پردازیم. در رابطه با رتبه‌بندی باید گفت که هر چقدر میزانC_i  بیشتر باشد، گزینه‌ ما در رتبه‌ بالاتر و بهتری قرار می‌گیرد و هر چه میزانC_i  کمتر باشد، گزینه‌ ما رتبه‌ پایین‌تر و بدتری دارد.

مبانی نظری

ارتباط بین گردشگری و جنگ

ارتباطِ بین گردشگری و جنگ اساساً از دو جنبه قابل بررسی است:

اوّل، از منظر نقش و اهمّیتی که گردشگری در برقراری صلح و آرامش، بخصوص بین کشورهای همسایه و در خطوط مرزی دارد. در این رویکرد، به گردشگری به عنوان مقوله‌ای مؤثّر در پایداری صلح و اساساً پدیده‌ زمانِ صلح نگریسته می‌شود. بدون شک، مبارزات نظامی، پیامدهای منفی بر گردشگری دارد زیرا جنگ شرایطی را فراهم می‌کند که تداوم گردشگری در آن، غیرممکن به نظر می‌رسد و تاکنون تمام اقتصادهای متّکی به گردشگری، به دلیل ناپایداری که جنگ‌ها با خود به همراه آورده‌اند، تحت تأثیر قرار گرفته‌اند (Edgell, 2008: 345). به همان میزان که گردشگری قادر است شرایط رشد و تنوّع اقتصادی، توسعه‌ زیرساخت‌ها و مبادلات خارجی را به نحو مطلوبی فراهم کند، جنگ در مدّت زمانِ کوتاهی، همه چیز را تخریب می‌کند؛ بنابراین دوری از جنگ و مناقشات داخلی و خارجی و حفظ شرایط صلح و امنیت، به پایداری گردشگری در کشورها کمک می‌کند (Smith, 1998: 203).

دوّم، ارتباطِ بین جنگ و مکان‌‌های یادبودی مرتبط با آن، برای کشورهای درگیر، در دوران پس از جنگ است. داستان قهرمانان، میادین جنگ، سنگرهای نظامی، سلاح‌های جنگی و مانند آن، در زمان حاضر، از منابع گردشگری محسوب می‌گردند و این قابلیت را دارند که بعد از جنگ، تبدیل به جاذبه‌ گردشگری شوند؛ زیرا جنگ فقط یک زمان، مکان و رویداد نیست بلکه نمایشی از یک درام جدّی و قوی بشری است که نه تنها تحت تأثیر تغییرات جمعیّتی و نوآوری‌های فنی (در طول جنگ) است بلکه به دلیل اهمیّت نوستالژی، خاطرات، افتخارات، تجلیل از رزمندگان و تجدید دیدار (در دوران پس از جنگ)، در دنیای امروز، این پتانسیل را دارد که به عامل انگیزشی مهمّی در گردشگری تبدیل شود. جنگ عمیقاً در عمل و ذهن انسان رسوخ می‌کند و باوجود وحشت و ویرانی، خاطره و یادمان‌های آن، بایستی تبدیل به جاذبه‌های خاصِ گردشگری شوند تا فراموش نگردند زیرا بخشی از تاریخ و گذشته ملّت‌های درگیرِ جنگ محسوب می‌گردد. این مقوله‌، گردشگری را با بازار دیگری تحت عنوان «گردشگری جنگ» مواجه نموده است و به دلایل متعدّدی، امروزه در گذران اوقات فراغت و گردشگری نقش مهمّی پیدا کرده است. در این میان، ادبیّات، موسیقی، سینما، موزه و بناهای جنگ، همگی در به تصویر کشیدن آن و همچنین ایجاد انگیزه سفر به چنین مکان‌هایی، سهم دارند (Winter, 2009: 12).

گردشگری جنگ

یکی از انواعِ خاصِ گردشگری که در دهه‌های اخیر مورد توجه گردشگران و برنامه‌ریزان قرار گرفته است، «گردشگری جنگ» می‌باشد. این نوع گردشگری برای اوّلین بار و در سال‌های دور، در کشورهای غربی مورد توجّه قرار گرفته است و به شکل بازدید از آثار و بقایای برجای مانده از جنگ جهانی اوّل و دوم، نمود پیدا کرده است. گرچه بخش بزرگی از جاذبه‌های گردشگری در قطب‌های گردشگری جهان مثل اروپا، آسیای دور و مدیترانه، مبتنی بر تاریخ جنگ‌هاست ولی پدیده سازمان یافته‌ گردشگری جنگ،بیشتر در دهه 50 و بعد از جنگ جهانی دوم، بر اساس پیامدها و نتایج دو جنگ بزرگ جهانی و همچنین جنگ‌های رهایی بخش ضدِ استعماری دهه‌ 50 و 60 میلادی، استوار است (Strange, et al., 2003: 392).

پدیده‌ جنگ، باوجود ماهیّت و زمانِ وقوع آن، بخشی از تاریخ ملّت‌هاست و به مثابه یک پدیده تاریخی، در صورت‌بندیِ هویّت و حیات اجتماعی و فرهنگیِ جوامع، نقش اساسی ایفا می‌کند. پس به مثابه یک فرایند تاریخی- فرهنگی، گردشگری جنگ می‌تواند یک محور اساسی در تبادل فرهنگی و یکی از وجوه قابلِ اتّکای جاذبه‌های گردشگری، به شمار آید. در این راستا، گردشگری جنگ، هم رسالت تبادل فرهنگی بین نسلی در سطح ملّی و هم بین جوامع در سطح بین‌المللی را بر عهده دارد. بنابراین گردشگری جنگ را می‌توان به این شکل تعریف نمود: «عزیمت گردشگر با هدفِ بازدید از جاذبه‌های مناطق جنگی، برای کسب تجربه‌ جدید، ثبت وقایع و برآوردن نیازهای فرهنگی- اجتماعی و معنوی خود» (Stone, et al., 2008: 576).

گردشگران جنگ، مجموعه‌ خاصّی از گردشگران هستند که علاقمند به بازدید از میادین جنگ و یادمان‌های آن هستند و در طی سفر خود، احساسات هیجانی، معنوی، بشر دوستانه و حتّی مذهبی و معنوی را تجربه می‌کنند و بعد از سفر، احساسات و اندیشه‌های خود را درباره‌ جنگ و شرکت‌کنندگان (افرادی که به هر نوع با جنگ درگیر بوده‌اند) با اِنحای مختلف، ابراز می‌کنند. اکثر اوقات، گردشگران جنگ کسانی هستند که خود، خانواده و یا دوستان آن‌ها در جنگ شرکت داشته‌اند. انگیزه‌های این گردشگران با سایر گردشگران، اغلب متفاوت است، چرا که هدف آنان فقط لذّت بردن از سفر نیست و به دلیل و انگیزه‌ای دیگر، از موضوعاتی تلخ دیدن می‌کنند. این گردشگران تمایل به بازدیدهای کوتاه مدّت از مکان‌های مرتبط با جنگ را در چارچوب بخشی از برنامه‌های یک تور سازمان‌یافته دارند (به این معنا که برنامه‌های مکمّل دیگری غیر از موضوع جنگ باید در این تورها گنجانده شود) امّا در عمل، خط کشیدن بین گردشگران جنگ و دیگر گردشگران، دشوار است (Kostinanen, 2000: 1075).

رویکردهای گردشگری جنگ

رویکرد اسطوره‌ای

در این رویکرد، پدیده‌ جنگ به عنوان فرآیندی فرا واقعیّت تبیین می‌شود و اِلمان‌ها و عناصر مرتبط با جنگ، با شکوه‌تر از واقعیتی عینی به نمایش در می‌آید، در نتیجه گروه هدف در بازار گردشگری به گروه نخبه و هم سو با جوهر اسطوره‌ایِ جنگ محدود می‌شود.

ساخت بناهای باشکوه و استفاده از مجسمه‌های عظیم و... در نمایش جنگ، در این رویکرد متجلّی می‌شود (طرح جامع گردشگری جنگ، 1387: 57).

رویکرد مبتنی بر آگاهی تاریخی و تبادل فرهنگی

این رویکرد با نقد اسطوره‌گرایی شکل گرفته است. قایلین به این رویکرد بر این باورند که اسطوره‌ها واقعیت تاریخی را پنهان می‌سازند و ارزش‌های فرهنگی، فرآیندهای تاریخی را مخدوش می‌سازند.

گردشگری جنگ باید به تبادل ارزش‌های مشترک‌ بشری مجهّز شود و به آگاهی تاریخی مبدل شود، لذا باید در گردشگری جنگ به جنبه‌های عینی و قابل فهم و قابل دسترسی پرداخته شود به گونه‌ای که با میانگین دانش عمومی بازارِ گردشگری منطبق و برای عموم جذّاب باشد.

رویکرد سیاسی

رویکرد سیاسی در گردشگری جنگ برای پیشبرد اهداف خاصِ سیاسی شکل گرفته است. در این رویکرد، با تمهیدات خاص و تأکید بر روانشناختی، گروه هدف به صورت آشکار و پنهان، باورهای خاصِ سیاست‌گذاران به گردشگران را القا می‌کند.

نظریه‌پردازان برای تبیین رویکرد سیاسی، به استفاده دولت ژاپن از گردشگری هیروشیما، برای تطهیر نقش خود در جنگ جهانی دوم اشاره می‌کنند و در همین راستا به سیاست دولت آلمان غربی برای حفظ آثار و ویرانه‌های تخریب در مرکز برلین، در جوار بزرگترین مرکز گردشگری شهر (باغ وحش برلین) اشاره دارند. به جز این مثال‌ها می‌توان بهره‌برداری گسترده‌ جامعه‌‌ جهانی یهود در گسترش گردشگری در آشویتس برای تبدیل پدیده‌ نسل‌کشی یهودیان به فرهنگ عمومی جهانی اشاره کرد (طرح جامع گردشگری جنگ، 1387: 60).

رویکرد صلح‌طلبانه

یکی ‌از پرطرفدارترین رویکردها در گردشگری جنگ، رویکردِ صلح‌طلبانه است. در این رویکرد که همپوشانی قابل توجّهی با رویکردِ آگاهی تاریخی دارد، بر ماهیّت عبرت‌آموزیِ جنگ تأکید دارد و با نمایش بلایا و آثار مخرّب و برجسته کردن ارزش‌ها به ویژه فداکاری و ایثار، به اِلقای ارزش‌های صلح به گردشگران، باور دارد.

قائلین به این رویکرد، بر این باورند که بیشترین تعداد تقاضا در بازار گردشگری جنگ معطوف به دوستداران صلح است، چرا که بار ذهنی آزار دهنده‌ای به گردشگر اضافه نمی‌کند و طیف وسیعی از اقشار جامعه را نیز در بر می‌گیرد.

یافته‌های تحقیق

برای بررسیِ میزان نقش گردشگری جنگ در بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلّی، از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره استفاده شده است. بدین صورت که 6 شهرستان در استان خوزستان انتخاب و رتبه‌بندی شده‌اند. این شهرستان‌ها به دو گروه تقسیم ‌شده‌اند: در گروه اوّل، شهرستان‌هایی قرار دارند که مناطق جنگی و یادمان‌های بیشتری در آن‌ها متمرکز شده و در نتیجه، گردشگران بیشتری به این مناطق وارد می‌شوند و در گروه دوم، شهرستان‌هایی که فاصله‌ بیشتری از این یادمان‌ها دارند، انتخاب شده و بر اساس میزان برخورداری از امکانات مختلف، رتبه‌بندی شده‌اند. مراحل و نتایج این مدل، در زیر به تفصیل آمده است:

مرحله‌ اوّل(ایجاد ماتریس تصمیم‌گیری بی‌مقیاس):

جدول شماره (1): ایجاد ماتریس تصمیم‌گیری بی‌مقیاس

مأخذ: یافته‌های محقق (1389)

مرحله‌ دوم (ایجاد ماتریس تصمیم‌گیری نرمالیزه شده وزنی):

در این مرحله، با توجّه به ماتریس بی‌مقیاس شده که در جدول شماره (1) آمده است، وزن‌ خاصّی به تمام ستون‌ها داده می‌شود که نتیجه‌ آن، ماتریس بی‌مقیاس شده است. شاخص‌های استفاده شده که به آن وزن داده شده است، باید در شرایط ایده‌آل سنجیده شود. در این مرحله، نکته‌ حایز اهمّیت، یکسان‌سازی شاخص‌های مورد نظر از طریق وزن‌دهی به آن‌ها است تا هر کدام، با توجّه به میزان ارزش واقعی خود، مورد سنجش قرار بگیرند. در این مرحله با توجه به فرمول ذکرشده، وزن‌های ثابتی به هر یک از داده‌ها تعلق می‌گیرد.

مرحله سوم (تعیین جواب ایده‌آل مثبت  و ایده آل منفی ):

در این قسمت، شاخص‌هایی که جهت مثبت داشته یا به‌عبارت دیگر، زیاد بودن از یک‌سو و همچنین شاخص‌هایی که حداقل بودن آن‌ها حاکی از ایده‌آل بودن آن‌ها داشته، انتخاب شده‌اند. در این‌جا به جز شاخص‌های مربوط به مؤلّفه‌ سکونت و تعداد زن و مرد بیکار، سایر شاخص‌ها مثبت بوده‌اند. برای مثال، هر چقدر تعداد بیکار کمتر باشد، به راه حل ایده‌آل نزدیک‌تر است.

مرحله‌ چهارم (محاسبه‌ معیار فاصله و یا به عبارتی جدایی گزینه i با ایده‌آل‌ها):

جدول شماره (2): محاسبه‌ معیار فاصله

مأخذ: یافته‌های محقق (1389)

 مرحله پنجم (محاسبه‌ نزدیکی نسبی تا جواب ایده‌آل):

جدول شماره (3): محاسبه‌ نزدیکی نسبی تا جواب ایده‌آل

مأخذ: یافته‌های محقق (1389)

 مرحله‌ ششم (رتبه‌بندی شهرستان‌ها):

نتایجِ نهایی حاصل از روش تصمیم‌گیری چند معیاره‌ TOPSIS نشان می‌دهد که، به ترتیب شهرستان‌های باغملک، رامهرمز، بهبهان، دشت‌آزادگان، خرّمشهر و آبادان رتبه‌های اوّل تا ششم را کسب کرده‌اند. با توجّه به این‌که فرض اصلی این پژوهش به‌دنبال بررسی تغییر سطح زندگی مردم در مناطق جنگی است، استفاده از این روش، مشخص نمود که شهرستان‌هایی که حتّی مناطق جنگی و یادمان‌های کمتری دارند و یا از مناطق جنگی دورتر بوده‌اند، از نظر دسترسی به امکانات مختلف بهداشتی درمانی، علمی- فرهنگی و... شرایط مناسب‌تری داشته‌اند. بنابرایناین فرض که توسعه‌ فعّالیت‌های مرتبط با گردشگری و جنگ تحمیلی در استان خوزستان سبب ارتقا سطح زندگیِ ساکنان منطقه‌مورد مطالعه شده است، رد می‌گردد.

جدول شماره (4): رتبه‌بندی شهرستان‌ها

مأخذ: یافته‌های محقق (1389)